Қазақ тіл білімі тарихы алматы, 2016

Ы. Маманов еңбектерімен танысу барысында Сіздің түйген ойыңыз ?

Ы. Мамановтың етістік  туралы зерттеулерінің ерекшелігі.

Ы. Маманов еңбектеріндегі  функционалдық бағыттың маңыздылығы.

Ғасырға жуық тарихы бар қазақ тіл білімі ғылымына енші салған корифей ғалымдар баршылық. Соның ішінде өзіндік үлкен орны бар, көрнекті ғалым­тұлға филология ғылымдарының докторы, профессор Ахмеди Ысқақов екені ақиқат. Ия, біз ғылымға 90­жылдары келгендер Ахмеди ақсақалдың алдынан дәрісін тыңдамадық, дей тұрғанмен “Қазіргі қазақ тілі. Морфология” атты оқулығын оқып, тілдің негізгі әрі басты құрылымдық қағидаларымен таныстық, грамматикалық тұлғалардың мағыналық мәнінің нәзік иірімдерін анықтаудың сырын таныдық.

Қосымшаларды іштей топтарға бөлу туралы қазақ тіл білімінде  бірнеше көзқарас орныққан: 1) А. Ысқақов қосымшаны – жалғаулар, жұрнақтар, қосалқы сөздер деп бөліп, жұрнақтарды іштей сөз тудырушы және сөз түрлендірушіге жіктейді [3.25]; 2) Н. Оралбаеваның ғылыми тұжырымы бойынша қосымша – грамматикалық мағыналы қосымшалар, сөзжасамдық қосымшалар болып екіге бөлініп, ал грамматикалық мағына беретін қосымшалар – жалғаулар және грамматикалық жұрнақтар болып жіктеледі [4]; 3) Ы. Маманов, С. Исаев, Қ. Шаяхметовтердің пайымдауынша, қосымшалар сөз тудырушы және форма тудырушы деп бөлінеді де, форма тудырушы қосымшалар жалғаулар мен жұрнақтарға ажыратылып, өзіндік ерекшеліктері талданады [5].  Тұлғалардың мағыналарына терең мән берген А. Ысқақов қосымшаның ішкі семантикалық табиғатын барлап, оның негізгі теориялық тұғырын анықтайды. Тіліміздегі ең өнімді сөз тудырушы тұлғалардың қатарына жататын  жұрнақтардың құрылымдық сипаты туралы кең ғылыми түсінікті ғалым А.Ысқақов морфологиялық аспектіде тәптіштеп жазған еді. Құрамы екі   тұлғадан тұратын, мағыналық құрылымы да күрделі тұлғаларды құранды жұрнақ деп атаған. Мәселен,  –тас, -тес сөз тудырушы тұлғасы та+с, те+с (етістік тудырушы жұрнақ+ортақ етіс) жұрнағымен тұлға жағынан бірдей, мағынасы жағынан ұқсас болғанымен, екеуі бірдей емес. -тас, -тес сөз тудырушы тұлға атауға жалғанып, екіншілік мағына туғызғанда құрамы тұрақты болады да, ажырағанда мағына жасалмайды: көмектес, ақылдас, айлас, мұңдас, құрбылас, достас, сырлас, дәмдес, елдес, пікірлес т.б.

А. Байтұрсынұлы зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістікті – атауыш сөздерге; үстеу, демеу, жалғаулық, одағайды – шылау сөздерге бөліп топтастырған. А. Ысқақов сөздерді семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай атауыш сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер деп үшке бөледі. Атауыш сөздерге – зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, еліктеуіш сөздер жатқызылады. Сөздерді таптастыруда ерекше пікір айтқан ғалымның бірі С. Исаев “Сөздерді сөз таптарына бөліп қарау әр сөзге байланысты, әр түрлі белгілері арқылы анықталмай, сөз таптарына қатысты тұрақты белгілерінің негізінде, жүйелі принциптер негізінде айқындалуы керек” деп жазады [6]. Ғалым тілдегі кез келген сөз белгілі бір тапқа жатуы қажет деген тұжырымға келе отырып, мынадай сөз таптарының тобын көрсетеді: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, еліктеуіш сөздер, шылаулар, одағай, модаль сөздер. Н. Оралбай “Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы” атты оқулығында кейінгі кездегі жалпы тіл білімінде жазылған ғылыми­теориялық зерттеулерге сүйене отырып, сөздерді үш топқа: атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағайлар деп бөлудің дұрыстығын атап көрсете келіп, атауыш сөздердің, көмекші сөздердің өзіне тән белгілерін кең саралайды  [4, 49-59 б.б.]. Сөздерді бұрынғы дәстүрлі бөліністегідей тоғыз сөз табына бөле отырып, модаль сөздердің жеке сөз табы бола алмайтындығына мынадай уәж айтады: “Модаль сөздер аналитикалық форманттың құрамында модальдік көрсеткіш болғандықтан, олар қосымшалар сияқты грамматикалық көрсеткіштер қалпында қалады және олардың саны аз” [4, 63].

Қазақ тіл білімінде етіс тұлғасының қызметі мен мағынасы туралы екі ғылыми пікір қалыптасқан. Профессорлар А. Ысқақов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева етіс тұлғасын сөз тудыру категориясының морфологиялық әдісіне жатады деп бағаласа, Ы. Маманов, С. Исаев етіс тұлғалары сөзжасам қосымшасы емес, “етістіктің лексика-грамматикалық категориясы” деп  есептеген. Бұл пікірлер бір-біріне қарама-қарсы емес, өйткені екеуінде де етіс тұлғаларының жаңа мән мен мағына туғызатыны жоққа шығарылмайды, тек мәселенің әртүрлі аспектіден бағалануы екі түрлі ғылыми пікір қалыптастырған. Етістің ішкі семантикалық және грамматикалық құрылымында мынадай ерекшеліктер бар: Біріншіден, етіс тұлғасы барлық етістіктерге түгелдей талғамай жалғана бермейді. Тек мағыналық және тұлғалық валенттілік сақталғанда ғана жалғана алатын өнімді жұрнақ. Мәселен, жүр+т, жүр+дір, отыр+ыт, отыр+дыр, отыр+ыл, отыр+ын, кел+т, кел+ін, кел+іл, кет+ін, кет+т т.б. сияқты сөзтұлғалар кездеспейді. Екіншіден, етіс жұрнақтарының салт етістіктен сабақты, сабақты етістіктен салт етістік жасауының өзі де оның жаңа сөз жасауға бейімділігін айқындаса керек. Үшіншіден, етіс тұлғаларының бірінің үстіне екіншісінің жалғана алу қабілетінің болуы оның сөзжасамдық қасиетін көрсетеді. Өйткені қазақ тіліндегі бірді-бір грамматикалық мағына беретін тұлға бір сөз ішінде қайталанып, бірінің үстіне екіншісі жалғана бермейді. Мәселен, бала+лар+тар, бала+да+ның+ға, кет+іп+а+ғалы, кел+ген+ар, баратын+ған, балам-ың, атасы+ым, баламын+сың т.б. бола алмайды. Ал етіс тұлғалары бар-ғыз-дыр-т, бол-дыр-т-қыз, кел-тір-т сипатында жұмсала береді. Төртіншіден, етістер бір не бірнеше субъектінің (кейде нысанның да) қимыл-қозғалыстық, іс-әрекеттік қарым-қатынасын анықтап, жаңа номинативтік мән туғызады.

Дәстүрлі грамматикада істің істеушісіне, нәтижесіне қарай құбылуы етіс деп аталады. А. Байтұрсынұлы он түрлі етісті атап көрсетіп, олардың ішкі табиғатын анықтаған: сабақты етіс, салт етіс, ортақ етіс, өздік етіс, өзгелік етіс, беделді етіс, ырықсыз етіс, шығыс етіс, дүркінді етіс, өсіңкі етіс (1, 231-бет). Қазіргі қазақ тілінде А. Ысқақов қалыптастырған қисын бойынша  етістің төрт түрі бар делінеді: өздік етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс, ырықсыз етіс. Қимыл есім тұлғасының грамматикалық сипаты туралы әртүрлі ғылыми пікірлер болған: К. Аханов, И. Маманов – форма туғызушы тұлға, Ә.Төлеуов, А. Ысқақов – сөзтудырушы жұрнақ, А. Ибатов – сөз тудырушы лексико-грамматикалық аффикс деп атаған. Лебізде сөзге жалғанып қолдану барысында сөздің қызметін өзгертіп, зат есім мен етістік арасында көпір болу қызметін атқарып, оларды байланыстырады. Қимыл есім арқылы жаңа мағыналы екіншілік атаудың жасалуы тілдік тәжірибеде, лебізде жиі жұмсала жүріп, мағыналық дамудың (заттанудың) нәтижесінде болған деп есептеледі.

Қимыл есімі (бару, келу, оқу, күлу, ойнау, салу, сөйлесу, барысу, келісу, достасу, оқыттыру, айтқызу, әңгімелесу т.б.) мен қимыл есім арқылы заттанған атау арасында мынадай айырмашылық бар:

• 
  заттанған атау денотаттық мағынаға ие болып, заттың (бастау, байқау, жамау), мекеннің (асу, жайлау, күзеу), құралдың (егеу, көсеу, сабау), кісі есімінің (Тілеу, Қалау, Төлеу, Айтілеу, Нұртілеу т.б.), термин сөздердің атауы ретінде қолданылады т.б. Ал қимыл есімінде денотаттық мағына жоқ, тек қимылдың, процестің атауы болады.
  
• 
  қимыл есімдері етістіктің ерекше тұлғасы болғандықтан, болымсыз етістікке, етіс тұлғалы етістіктерге де қосылады (келу, келгізу, келгізбеу, кетірмеу, келтіру, оқытқызу), ал заттанған атауларда мұндай қасиет жоқ; тек зат есімнің грамматикалық тұлғаларымен түрленеді;
  
• 
  қимыл есімі қимылдың өзі емес, оның атауы болғандықтан, зат есімнің грамматикалық тұлғаларымен түрленеді, бұл қасиеті арқылы екі сөз табының арасын жақындатып, сөз мағынасының қимылдан зат атауына (етістіктен – зат есімге) өту жолын жақындатады;
  
• 
  қимыл есімі предикаттық қызметте жұмсалып, ерекше конструкциялар жасай алады (болуы керек, болуы мүмкін, болуы айқын, болушы еді т.б.).
  

Көсемшенің негізгі ерекшеліктері:

• 
  лебізде не сөйлемде жеке өздері қолданылмайды, екінші бір іс-әрекетті, қозғалысты білдіретін етістік негізін талап етіп, сондағы іс-әрекеттің орындалу тәсілін, сипатын, себебін білдіреді;
  
• 
  етістіктің аналитикалық форманттарын байланыстырушы негізгі тұлға саналады (-п ал, -п бар, -п бер, -п қал, -й бар, -й бер, -й қал, -й кел, -й сал, -й кет, -й көр, — й таста, -й түс т.б. );
  
• 
  сөйлемде пысықтауыштық қызмет атқарып, етістік пен үстеу арасында көпір болу қызметін атқарады;
  
• 
  қазіргі лебізде көсемшенің қызметі мен қолданыс жүйесі аса белсенді болғандықтан, предикаттық қызметте де мол кездеседі. Сабақтас құрмалас сөйлемде күрделі етістіктің бір сыңары ретінде де, жеке тұрып та предикаттық қызметте жұмсалады: Әйтеуір бір тылсым күш сүйрейді кеп. Оразаңды ашпай тұрып, одыраңдайсың кеп (О. Бөкеев).
  

А. Ысқақов қазақ тіл ғылымында өзіндік орны бар, айтар ғылыми терең де тұшымды ойлары бар көрнекті ғалымның бірі. Біздіңше, ғалымның басты еңбектерінің бірі (лексикограф ретіндегі қызметінің өзі қайда жатыр!) қазақ сөзінің құрамы мен құрылымын алғаш рет жүйелеп, негіздеп, кешенді зерделеп, салмақты теориялық қағидаттарын орнатуы дер едік.

Қазақ морфологиясында күрмеуі қиын шешілмеген түйіткілді ғылыми мәселелер аз емес, әрине. Бұл заңды да. Өйткені ғылыми таным мен түсінік өзгереді, тілдік тұлғаға байланысты қарастыратын әдіс­тәсілдер де дамиды. Осы реттен, күрделі сөздердің мәселесі де ғылыми­теориялық тұрғыдан жаңаша пайымдауды, қызметтік тұрғыдан тиянақты зерделеуді қажет ететін күрделі дүние. Әйтсе де, күрделі сөздер туралы көптеген күрделі мәселелерді құрылымдық тұрғыдан қарастырып, жүйелі ғылыми ой айтып, олардың басқа сөздерден басты айырмашылығын көрсетіп, морфологиялық аяда ширатқан ғалым да профессор Ахмеди Ысқақов. Зерттеуші ғалымның күрделі сөздерге берген анықтамасына назар аударалық. Осында КС­ның (күрделі сөз) еркін сөз тіркесінен өзіндік ерекшелігі болатыны да тілге тиек етілген: “Күрделі сөз кемінде екі я онан да көп дара сөзден (жалаң я туынды түбірлерден) құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-семантикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлескен тұрақталған құрама сөзді (я сөз тіркесін) айтамыз”. Автор айтып отырған “құрама сөз” деген термин К. Аханов еңбегінде де кездеседі. Онда құрама сөз термині күрделі сөз терминімен жақын деп танылады.

А. Ысқақов зерттеуінде күрделі сөз бен еркін сөз тіркесінің арасындағы байланысты көрсеткенімен, олардың арасындағы кей жақындық туралы пікір білдіре қоймаған. Зерттеу нысанына негізінен ешқандай қарама-қайшы пікір туғыза қоймайтын біріккен сөздер, кіріккен сөздер, қосарланған тіркестер, фразалық тіркестер алынады. Мұның да өзіндік себебі бар болуы керек, өйткені бұл еңбек жоғары оқу орындарына оқулық ретінде ұсынылған, сондықтан, онда ғылыми пікірталастан бұрын, студентке толық түсіндіру идеясы басым болары түсінікті. Ғалым  “Қазіргі қазақ тілі. Морфология” атты еңбегінде бірінші рет қазақ тіліндегі лексикалану процесіне мән береді. “Жай синтаксистік тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие болып, бір ұғымның атауы ретінде жұмсалуын лексикалану дейміз” деп жазады да, ондай тіркестердің құрамындағы сыңарларының логика-семантикалық, грамматикалық байланыстары көмескіленбейтіндігі, өз орындарында тұрып, бір тұтас лексикалық мағынаны беретіндігі жөнінде пікір айтады [1, 94]. Автордың пайымдауынша, еркін сөз тіркестерінің лексикалануынан туындайтын сөздер көбінесе термин сөздер мен күрделі атау сөздер.  Жеке сөз өзінше қалыптасқанымен, оның ортақ заңдылықтары болады. Ал сөздердің жеке атау ма немесе еркін сөз тіркесі бола ма деген сұраққа жауап берілу үшін, оның тек морфологиялық құрылымын айқындау аздық етеді. Сондықтан да морфологиялық зерттеулердің көпшілігінде күрделі сөздерге берілетін мысалдар мен еркін сөз тіркестерге берілетін мысалдар араласып кетіп отыратыны жасырын емес.

Аналитика-семантикалық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған туынды сөздердің тағы бір негізгі ерекшелігі олардың байланысу сипатында. Құрамы мен мағынасы күрделі туынды сөздердің бір-бірімен байланысу жолдарының да өзіндік қалыптасу жолы мен жүйесі бар. Біріккен сөздерді морфологиялық бағытта қарастырған ғалым А.Ысқақов олардың сабақтаса не салаласа байланысатыны туралы пікірін білдірсе, С.Исаев біріккен сөздер мен тіркесті сөздер арасындағы байланыстың өзіндік ерекшелігін айқындай келе, олардың арасында салаласа байланысу болмайды дей келіп, мынадай тұжырымды,  ой айтады: “Бірнеше сөздің бірігіп, тіркесіп барып күрделі сөз қатарына өтуі нәтижесінде біріккен сөздердің де, тіркесті сөздердің де компоненттері арасындағы синтаксистік байланыс өшіріліп, олар тұтасып кетеді де, сөйлемде бір сөз мәнінде жұмсалып, бір ғана синтаксистік байланыс өшіріліп, бір ғана синтаксистік қызмет атқарып, өзі байланысқан сөзге бірдей қатысты болады” [2].

КС – жаңа мағыналы туынды сөз, сондықтан кез келген КЕ атау ретінде сөздікке реестр болып енуге құқылы. КЕ-тің семемалық құрылымы күрделі, онда жаңа күрделі қозғалыс пен әрекеттің, іс-қимылдың атауы таңбаланады.  КС болу үшін:

1. 
   Толық мағыналы екі не бірнеше етістіктен құралады;
   
2. 
   Семантикалық жағынан бүтін, біртұтас болады;
   
3. 
   Морфологиялық сипаты бір бүтін болады;
   
4. 
   Ерекше семасы бар, жеке номинативті атау;
   
5. 
   Өзге етістік тұлғаларымен парадигматикалық қатар құрайды;
   
6. 
   Мағыналық құрылымында ауыспалы сема басым болады.
   

Күрделі сөздер де ерекше танымдық қасиетті танытатын, белгілі бір зат не құбылыс турасында өзіндік ақпарат беретін алатын құбылыс ретінде бағаланады. Күрделі сөздердің бір сипатты түрі лексикалану барысында толық мәнге ие болатын атулық тіркестер. Атаулық тіркестер тек көркем әдебиетте қолданылып қана қоймайды, белгілі бір ақпараттық мән иеленгендіктен, сөйлеу тілінде де, фольклорлық шығармаларда да, мифологиялық шығармаларда да, ғылыми зерттеулерде де, публицистикалық туындыларда да молынан ұшыраса береді. Тілімізде  әуелі еркін тіркес ретінде қолдана келіп, кейін лексикаланған тіркестер қазіргі таңда  еркін қолданыстық мәні солғындап, трафаретке айнала бастаған. Яки дайын қалпында жеке сөз, жеке атау ретінде танылады.

Қорыта айтқанда, бүгінде керегесі кеңейе түскен күрделі сөз теориясының іргесінің қатаюына, іргетасының мықты болуына үлкен үлес қосқан, күрделі сөз теориясының негізін қалаушы көрнекті ғалым А. Ысқақов еді.

Әдебиет:

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы. 1991, ­ 24 бб.
   
2. 
   Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. –Алматы. 1998. ­290-бб.
   
3. 
   Аблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі. – Алматы.