Қазақ журналистикасының Өзекті мәселелері меңдігүл Бұрханқызы Шындалиева



жүктеу 0,72 Mb.
бет2/2
Дата23.11.2018
өлшемі0,72 Mb.
#23813
1   2

Түсініктемелер:

1 ғибрания – ескі еврей тілі

2мубах – араб сөзі, шариғат бойынша не тыйым емес, не міндеттелген нәрсе емес

3имза –автордың қолы қойылды деген мағынада

4 талебе – көне түркі сөзі, студент, ізденуші деген мағынада.
Кадирханова Айнур Оспановна,

Магистр журналистики
Актуальность изучения интернета без гуманитарных наук

Недавно моя знакомая журналистка в своем блоге в Facebook задала вопрос о том, зачем изучать социологию, если есть социальные сети. Ведь Facebook, Google и иже с ними глобальные машины, среди прочего хранящие и собирающие информацию о пользователях, могут заменить практику сразу несколько научных направлений. Сама постановка вопроса не нова, и он может относиться не только к социологии, но и к другим наукам. Ещё в 2008 году вышел номер журнала Wired с броским заголовком « The end of big theory», возможность пользоваться огромными массивами данных и делать выводы вдохновляет медиа-индустрию и влияет на неё, естественно, что о конце наук в связи с развитием доступа к данным говорят многие. Раньше об этом говорили применительно к политике - мол, распространение социальных сетей и использование их возможностей чуть ли не отменяет необходимость институтов. В подтверждение приводились взлёт в ряде стран Европы Партии Пиратов или скандал с Wikileaks (правда, их дальнейшая судьба скорее говорит об обратном - ни те, ни другие революции в политике не произвели). Как бы то ни было, вокруг всех этих событий возникает много шума о преобразовании мира, но нужно понять, что именно происходит с развитием сетей и big data, какие возможности, опасности и в целом изменения это приносит.

Публичное внимание приковано к большим социальным сервисам и открытию данных во многом потому, что для всеобщего обозрения начало появляться то, что раньше было скрыто, и исчезновение границ между приватным и публичным стало очевидным. Тому свидетельством – множество историй, начиная от торговой сети, узнающей о беременности девушки раньше родителей, с которыми она живёт [1], и заканчивая возможностью увидеть военные базы с помощью сервиса Google Earth [2]. В сочетании со статистическими данными это позволяет использовать информацию для решения самых разных задач, но и порождает немало вопросов.

Какое влияние оказывает появление открытых данных и возможности исследования сетей на науку? Сетевой анализ в социологии появился задолго до возникновения Интернета, с начала 1930-х годов разрабатывались модели, которые включали людей и связи между ними как элементы сети, развивалось направление социометрии. С 1960-70х годов сетевой анализ постепенно превращается в отдельное направление. Это междисциплинарная область, поскольку общими свойствами обладают разные сети: от людей в организациях, до нейронов мозга, поэтому для исследований необходим универсальный язык. Таким языком оказывается математика, хотя многие открытия (как например, сила слабых связей Ганноветтера) сделаны социологами. Именно социологи стали применять метафору вирусов к явлениям общественной жизни, рассматривать как сетевой процесс движение социального капитала и так далее. Среди ключевых имён здесь Роланд Бёрт, Брайан Уцци, Дэвид Крэкхард, Роберто Фернандес.

Внедрение технологий значительно расширило возможности анализа, а также построения графиков и вычисления закономерностей социального анализа. Однако «Network Science» и связанные с ней популярные исследования социальных сетей, вроде Twitter или Facebook, не вполне наследуют социологическую традицию, опираясь в первую очередь на создание математических моделей. Иными словами, работы Альберта Барабаси или Джуре Лесковца популярны во многом потому что смогли «вернуть» «язык математики, одновременно обогащенным и несколько обедневшим, к социальным процессам. В математическом сетевом анализе также появляются свои открытия, и происходит развитие. Например, долго предполагалось, что движение информации в сетях похоже на движение вируса при эпидемии. Но одно из последних исследований, показывает, что это не так, и движение информации куда более иерархично, чем могло бы показаться. «Крупнейшие из наблюдаемых нами событий восприятия возникают благодаря качественно иным механизмам, отличным от тех, которые присутствуют в моделях заражения или инфицирования от одного пользователя к другому. В свою очередь, это наблюдение может мотивировать более общий класс диффузионных моделей, соответствующих классическим исследованиям влияния, явно разделяющих медиа-персон и обычных людей» [2]. Это исследование может оригинально повлиять не столько на мир науки, сколько на прикладные исследования и деятельность маркетологов и политиков. Мы помним, как открытие «вирусов» и возможностей информации, передаваемой от одного человека к другому, вывело в интернет-сообщества крупные корпорации, политиков, начавших вести твиттер и снимать видео для Youtube. Безусловно, сетевой анализ в своём математическом выражении позволил выявить некоторые закономерности поведения пользователей отдельных сетей и даже определить особенности политического поведения. Однако, хотя внимание к современным интернет-сервисам вроде Twitter или Facebook крайне интересно, результаты исследований этих сред имеют несколько особенностей, не позволяющих рассматривать их как часть полноценного приращения научного знания:

- Аудитория интернет-сервисов и способы распространения в ней информации не соответствуют другим средам, они представляют достаточно локальное явление.



- Данные, используемые для этого анализа, находятся чаще всего в собственности компаний, а не открытом доступе, поэтому их достаточно сложно проверить.

- С точки зрения научной этики использование частных данных людей является сомнительным, что уже проявилось во многих исследованиях [4].



Итак, современные исследования сетей, хотя они весьма интересны и претендуют на всеохватность, имеют ограничения, которые в рамках данного доклада позволят мне отнести их скорее к интеллектуальной моде. Очень полезной для развития науки и ряда её направлений в целом, продуктивной для сетевого анализа, но всё же моде. Во многом, она связана с другими популярными направлениями, преимущественно американскими, в первую очередь, организационной теории.

Не в последнюю очередь это объясняет и то, что такие исследования пользуются спросом при коммерческом использовании либо в сфере политических технологий, и считаются очень применимыми и эффективными.

При этом развитие Интернета как пространства для социальных сетей вовсе не является единственным и бесспорным путём, о чём говорят сами же деятели сети. «У нас просят прощения за невозможность поиска старых твитов или собственного контента в Facebook, хотя нам удалось получить более полные результаты поиска на сайте Technorati, чем на слабых программных платформах той эпохи. В итоге мы вязнем в мелочных битвах за место под солнцем - например, система Тиmblr не может отыскать ваших друзей на Твиттере, или Facebook не позволяет отображать фотографии в приложении Instagram на Твиттере – потому что гигантские компании преследуют свои цели вместо того, чтобы сотрудничать в интересах пользователей. И целое поколение предпринимателей поощряется к тому, чтобы разрабатывать более ограниченные продукты, недружественные Интернету, потому что небольшое число богатых людей становится еще богаче, не позволяя многим другим создавать для себя новые, творческие возможности» [5]. Тем не менее, интеллектуальная мода на сети имеет и несколько бесспорных следствий, которые необходимо обсуждать.

Первое касается самой трансформации институтов. «Если мы рассматриваем автоматизацию части исследовательских функций, то должны учитывать и недостатки, встроенные в машинные инструменты. Недостаточно просто спросить «Чему наука может научиться у Google?», но нужно спрашивать, как Google и другие системы сбора больших данных могут изменить значение обучения, новые возможности и ограничения, которые могут возникнуть с этими системами знания» [б]. Институты добычи и распространения знания трансформируются, часть профессий, связанных со старыми способами обработки информации, будет постепенно вытесняться новыми. Это особенно важно для социологии, которая появлялась именно как точная наука об обществе.

В разных средах и культурах институты по-разному реагируют на возможности, появившиеся вместе с сетевыми технологиями. Где-то они хранят своё знание, делая его всё более эзотеричным, где-то – наоборот, приручают сетевые сообщества. К последним инициативам можно отнести научный краудсорсинг. Например, стоит обратить внимание на проект «Расшифровать Бентама», который использует возможности расшифровщиков-добровольцев [7]. Подобные инициативы чаще всего работают как волонтёрские, но предоставляют возможности развития участникам, приобретение рабочего опыта и социального капитала.

При более внимательном взгляде на появление «больших данных», мы видим, что это, в общем-то, одно звено достаточно большой цепи внедрения языка прикладной математики в социальный дискурс. «Иными словами, компьютер требует, чтобы всё превращалось из протяжённого пространства повседневности в таблицу цифр, которую можно хранить как отражение реальности, и манипулировать с ней с помощью алгоритмов» [8]. В целом процитированная статья его посвящена именно тому, как появление компьютера позволяет говорить о следующей ступени в развитии универсальности знания, как и некогда – университеты. Впрочем, пока это кажется большим преувеличением – лавинообразное распространение знаний по причине всеобщего доступа к компьютерам не создало нового механизма изучения даже самого себя. Осмысление процессов развития сетей и данных происходит как раз в крупных традиционных центрах, тех же университетах, которые применяют всё более развитые технологии для собственных исследований. Другое дело, что в публичном пространстве мы видим несколько искажённую картину. Это связано, скорее с его, публичного пространства, особенностями, в первую очередь, развитием визуальной составляющей в подходе к информации.

Итак, если посмотреть на вопрос о данных и распространении машинного языка, мы увидим вовсе не плоскую картину завоевания одного типа обработки информации другим. Нужно сделать оговорку относительно отечественной ситуации. Если развитие сетей оказывается так или иначе вписано в векторы развития зарубежной, но главным образом англо-саксонской науки, то в Казахстане ситуация отличается. При этом Казахстан не является исключением, скорее США и Великобритания со своими традициями образования оказались на ином уровне относительно всех остальных. Но в целом гуманитарные научные институты оказываются перед необходимостью меняться. И эти изменения не вполне осознаются старой системой.

Но более важно другое: в англо-саксонской традиции научные институты тесно связаны с обществом и бизнесом, и поэтому они взаимодействуют, в том числе и с компаниями, занимающимися исследованиями данными. Это не означает синергии и беспроблемных отношений между ними. В качестве примера обратного можно привести направление, исследующее этику использования данных социальных сетей в публичных исследованиях. Одним из поводов к тому стала статья, анализирующая вкусы студентов одного из американских университетов. Когда она была опубликована, студенты узнали себя по данным статистики, даже, несмотря на полную анонимность исследования [4]. Эта история, во-первых, показывает зыбкость границы между публичным и частным, а во-вторых, демонстрирует, что взаимодействие компаний-сборщиков «больших данных» и учёных порой принимают форму достаточно острой полемики. Тем не менее, такая полемика скорее способствует развитию диалога, так как её последствия оказывают влияние и на компании, и на развитие прикладных исследований, и шире – теоретических исследований. В частности, приведённая ситуация, как и ряд процитированных выше сюжетов, явно свидетельствуют о необходимости обсуждения и рассмотрения самих понятий «частного» и «публичного», и сейчас происходят попытки это осмыслить.

Другое дело, что в Казахстане такие исследования пока едва ли возможны, поскольку научные институты больше связаны с государством, чем с общественными структурами, организациями и экономическими факторами. Сейчас происходят попытки изменить эту ситуацию во многих регионах, но из-за противоречивой государственной политики нет возможности оценить эту тенденцию. Но это опять-таки не уникальная проблема Казахстана, скорее это свойственно всем, кроме США и Великобритании. Так что ситуация в нашей стране – типична, и в этом смысле обсуждать следует именно нашу ситуацию. В Wall Street Journal или New York Times регулярно выходят колонки, посвященные осмыслению происходящих в науке и технологиях изменений. Замечу, что речь идёт уже о рефлексии, которая не отменяет увлечения моделями и графиками, но оставляет их для субкультуры. В целом же, если не обращаться к этим исключениям, теоретические и широкие методологические выводы становятся либо уделом узких сообществ социальных философов, либо частью экспертного дискурса, в котором научные данные оказываются в большей степени поводом для выражения мнения. С другой стороны, и сетевой анализ, пока оставаясь в основном инструментом «в себе», хотя и очень популярным, требует интеграции с социально-философским теоретическим аппаратом для более ясной постановки собственных вопросов и приращения научного знания.

Такой путь предполагает само определение «больших данных» как и наборов данных, превышающих возможность обычных инструментов для сбора, хранения, управления и анализа» [9]. Сами большие данные, как бы они ни оказывали внешнего воздействия на публичную сферу, скорее требуют осмысления и использования более широких рамок, чем собственно, приводят к революции в науке и общественных отношениях. Итак, проблема не в науке или политике, но в первую очередь в особенностях публичного дискурса, сфокусированного на новостях, изменениях, желательно представленных в простой форме цифр и графиков. За внешней яркой вывеской об очередной цифровой революции продолжается достаточно медленный процесс изменения. С точки зрения внешнего представления гуманитарное знание здесь вовсе не востребовано или же оказывается в самом невыгодном положении, и эту проблему, безусловно, нужно обсуждать. Но только отдавая себе отчёт в том, что это свойство публичной сферы, но не научного поля как такового.

Нашумевший номер журнала Wired начинался с редакторской колонки следующего содержания: «Мы не можем остановиться в поисках моделей. Мы можем анализировать данные без гипотез о том, что они могут нам предъявить. Мы можем забрасывать цифры в огромные вычислительные кластеры и позволять статистическим алгоритмам искать общность и новые модели там, где наука не смогла бы никогда их найти» [10]. Этот хаотичный поиск стал очень продуктивным, но сам по себе оказался приметой времени и знаком для институтов: нужно меняться.

Список литературы:

  1. How Target Figured Out A Teen Girl Was Pregnant Before Her Father
    Did http://www. forbes.com/sites/kashmirhill/2012/02/16/how-target-figured-out-a-teen-girl-was-pregnant-before-her-father-did/

  1. Пентагон запретил компании Google Earth создавать карты военных баз/ РИА Новости - http:// ria.ru/ societv/ 20080306/ 100865796. html

  1. Гоэль, Шарад, Уоттс, Дункан Дж., Гольдштейн, Даниэл Д. Структура онлайн-сетей при диффузии. ЕС'12, June 4-8, 2012, Valencia,

Spain, http://www.dangoldstein.com/papers/goel watts goldstein diffusion ec2012.pdf

  1. Zimmer, M. (2008) 'More on the 'Anonymity' of the Facebook Dataset - It's Harvard College', MichaelZimmer.org Blog, http://www.michaelzimmer.org/2008/01/03/more-on-the-
    anonymityof-the-facebook-dataset-its-harvard-college/

  1. Энил Дэш. Сеть, которую мы потеряли http://webscience.ru/details/set-kotoruyu-my-poteryali

  1. Danah Boyd and Kate Crawford. "Six Provocations for Big Data". Paper presented at the Oxford Internet Institute Decade in Internet Time Symposium, 2011. http://ru.scribd-com/doc/98034770/Six-Provocations-for-Big-Data-Danah-Boyd-Kate-Crawford

7. Tim Causer Valerie Wallace Building A Volunteer Community: Results and Findings from Transcribe Bentham Digital Humanities, 2012, Volume 6 Number 2http://www. digitalhumanities. org/dhq /vol/6/2/000125/000125.html

  1. Berry, David M. The Computational Turn: Thinking About Digital Humanities. Culture Machine, 2011 http://www.culturemachine.net/index.php/cm/3article/view/440/470

  1. Manyika, James et al. Big data: The next frontier for innovation, competition, and productivity (PDF). McKinsey Global Institute, June, 2011. http://www.mckinsey.com/insights/business technology/big data the next frontier for innovation

10. Anderson, Christ. Wired Magazine, 16-07.The End of Theory: The Data Deluge Makes the Scientific Method Obsolete http://www.wired.com/science/discoveries/map.azine/16-07/pb theory.
Абдилов Алибек Сағидоллаұлы,

Журналистика магистрі, журналист
Қазақ қоғамындағы бұқарамен байланыс

және оның радиодағы дәстүрі

Ғасырға таяу тарихы бар Қазақ ра­диосы талай-талай кезеңдердің куәсі бол­ды: ашаршылық жылдары, саяси қу­ғын-сүргін, Ұлы Отан соғысы, соғыстан кейінгі қалпына келтіру жұмыстары, тың игеру, тоқырау, қайта құру дәуірі, Желтоқсан оқиғасы, соңғы 20-дан астам жыл Қазақстанның Тәуелсіздігімен тікелей байланысты.

«Қазақ радиосы» - ең алдымен дәуір үні бола отырып, қазақ бұқарасымен тығыз байланыстың маңызды факторы болып келеді. 1921 -1991 жылдары еліміздің қалыптасуы мен дамуының талай шырғалаң өткелдерінен, ақтаңдақтары мен зобалаң сындарынан өтсе де ұлттық мәдени құндылықтары­мызды сақтай білген Қазақтың радиосы 1991-2011 жылдары Тәуелсіз Қазақ­станның әрбір жеңісті қадамын ұлық­таудың жаршысына, жанашырына ай­нал­ды, мем­лекетімізді айбынды елге, қуатты ұлт­қа айналдыруға өлшеусіз үлес қосты.
Өткен ғасырдың 40-50-жылдарында Қазақ радиосында алғашқы өнер ұжым­дарының (симфониялық, ұлт аспаптар оркестрінің) іргетасын Ахмет Жұбанов, Мұқан Төлебаев, Латиф Хамиди, Бақытжан Байқадамов, Ұялбай Нүсіпов, Кеңес Дүйсекеев, Мұрат Сер­кебаевтар қалап, тыңдармандармен тығыз байланыс орнатты. Әншілер: Суат Әбусейітов, Рашид Мұсабаев, Зейнеп Қойшыбаева, Лариса Политиди және бүгінде арамызда жүр­ген ағаларымыз Ескендір Хасанғалиев, Нұрғали Нүсіпжанов, Лаки Кесоглу секілді көптеген өнер тарландары радио тыңдаушыларды эстетикалық биік талғамға жетеліп, радионың өнер әлемімен тығыз байланысатындығын паш етті [1]. Кешегі әйгілі дикторлар Әнуарбек Байжанбаев, Мырзабек Қуатбеков, ақын Мұқағали Мақатаев, Омархан Қал­мыр­заев, бүгінде Сауық Жақанова, Аман­жан Еңсебайұлы өз халқымен өз дауыстарымен күнделікті байланысқа түсті.

Ел ықыласына бөленген ардақты ардагер журналистер: Мақсұтбек Майшекин, Абай Өтегенов, Мадрид Рысбеков, Кенжебек Есімов, Нәзила Баймұратова, Сәркен Оспанов, Мария Лебедева, Өмірбек Байділдаев, Мансұр Сағатов, Ілия Жақанов, Игорь Бобряшов, Оразбек Бодықов, Дүйсен­бек Қанатбаев, Дінәш Нұрмұхаммед, Махмет Түменбаев, Анатолий Солда­тенко, Жолымбет Кейкелов, Александр Немчин, Әбдіхалық Досмағамбетов, сон­дай-ақ Қуаныш Орманов, Төлепберген Тобағабылов, Қасымхан Ерсарин, Ев­гений Рябов, Руслана Құдайбергенова, Юрий Девяткин, Үмітжан Балтаева, Құсман Игісінов, Светлана Мусина, Та­ңат Доспаев, Юрий Филипов, Раушан Айтжанова, Рыс Нүсіпова, Шолпан Шә­кірова, Мұқай Байсейітов және тағы да басқа майталмандар отандық ра­дионың дамуына сіңірумен қатар тыңдаушылармен эфир арқылы байланыс жасаудың классикалық үлгісін қалыптастырды.

Қазақ радиосы арқылы таратылған бағдарламаларымен танымал болған Марат Низамиев, Балзия Мирфаизова, Бағдат Мүптеке, Иманбай Жұбай, Ла­риса Коковинец, Игорь Денисов сынды орта буын журналистика өкілдерінің де қоғаммен жасаған байланыстарының орны бөлек. Олар эфир мәдениетін лайықты меңгере отырып, жүргізілетін бағдарламалары арқылы тақырыпқа сай тиімді PR жасай білді. «Тақырып әртүрлі болғанымен негізінен отаншылдықты, мемлекетшілдікті насихаттады» [2].

Қазақ радиосы тарихында кең-бай­тақ Қазақ елінің әр өңірінен тез әрі жылдам жаңалықтар жеткізіп, жергілікті орындардың жағымды имиджін қалыптастыратын PR туындылар жасаған, оқиға тамырын дөп басқан меншікті тілшілердің атқар­ған рөлі де ерекше болды. Кәрім Бахретдиновтың, Валерий Розенберг, Ғалия Балтабаева­ның, Сәбит Сүлейменовтiң, Жарасбай Сүлейменнің, Юрий Ченченко, Сағи­долла Маштақовтың, Ахат Жанаевтың, Ген­надий Побежимов, Жұмағазы Игі­сіновтің, Қалыбек Атжанның және тағы басқа тілшілердің еңбектері де Қазақ радиосының мәртебесі мен таным­дылы­ғының артуына елеулі рөл атқарды.

Еркіндіктің таңы атып, еңселі ел атан­ған соң Қазақ радиосы елі үшін аян­бай еңбек ететін, қазақ халқының салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, тілі, діні, өнері, әдебиеті мен мәдениеті жайында көл-көсір әңгіме айта алатын нағыз ұлтжандылық PR жасайтын ақпарат құралына айналды. Бүгінде Қазақ радиосының бағдар­ламалары еліміздің барлық түкпір-түк­піріне естіліп, өз тыңдармандарымен та­мырластығын нығайта түскен, эфир арқылы бұқарамен етене жақын жүздесетін PR кеңістігіне айналған.

Сондай-ақ, «Қазақ радиосының» бағдарламаларын www. kazradіo. kaztrk.kz сайтынан да тікелей эфирде (онлайн-режимінде) әлемнің кез келген нүктесінен тыңдауға мүмкіндік бар. Қалың бұқара үшін бұл - үл­кен күш, ауқымды техникалық мүмкін­дік екені белгілі. Осындай мүмкіндікті қалт жібермей, елдіктің сөзін сөйлеу, ұлттың абыройын асқақтату, халықты ұлы мұраттарға же­телеу, сол үшін PR жасау - әрқашан да «Қазақ радиосының» басты мақсатына айналған.

Ұлы даланың үніне айналған Қазақ радиосы ұлттық руханияттына PR жасап, қазақ өнері мен мәдениетінің қара шаңырағына айналды. Салиқалы ойдың өрелі орамдары да, әуезді әуеннің жан тебірентер сезімтал пернесі де оның шынайыPR-ы болып келді. Сөз сәні мен тіл тәлімі де, ән әрі мен саз сыры да оның PR қызметінің нысаны болды. Міне, осынау ұлағатымен де талай ұрпақтың өмір мектебі болған ұлт үнжариясына қоғамның, бұқара халықтың құрметі де ерекше. Тоқсан жылдық тарихында осынау қа­сиетті қара шаңырақтан қанат қаққан, қазақ мәдениеті мен өнерінің болашағы үшін, ұлттық мүдде үшін адал еңбегімен тер төгіп, қолтаңбаларын қалдырған халқымыздың абырой-құрметіне бөлен­ген талай танымал азаматтарды, мәде­ниет қайраткерлері мен өнер саңлақ­тарын елге танытты.

Радио – дәуiр үнi, замана дауысы, қоғамның тамыр соғысы. Еркiндiктiң таңы атып, еңселi ел атанған соң «Қазақ радиосы» елi үшiн аянбай еңбек ететiн PRошағына айналды. Бүгiнде «Қазақ радиосының» бағдарламаcында «4-студия күнделiгi»,«Тәуелсiздiк жолымен», «Қа- зақстан тоғысында», «Парламент күнделiгi», «Тәуелсiздiк жолымен», «Көзқарас», «Ғасырлар тоғысында», «Дөңгеленген дүние», «Көкейкестi сұхбат», «Ғибрат», «Парасат», «Көңiл ашар», «Ән шашу», «Армандастар» айдарларымен түрлi хабарлар ұйымдастырылып келедi.

«Қайырлы таң, қазақ елi», «Ислам құндылықтары», «Мемлекеттiк тiл – менiң тiлiм», «Тәуелсiздiк тағылымы», «Кеш жарық, балақай», «Отандық өнiм» хабарлары жас ұрпаққа ислам дiнiнiң тарихын, мұсылман баласының өмiрiнде алатын орны мен қағидаларын үйрету, елiмiзде өмiр сүрiп жатқан өзге ұлт өкiлдерiне шұрайлы қазақ тiлiнiң шырынын сезiндiру, Қазақстан атты қасиеттi Отанымызды қастерлеп-құрметтеуге тәрбиелеу, бүгiнгi ұрпаққа Тәуелсiздiктiң маңызы мен қадiр-қасиетiн сезiндiру, Елбасының индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасы аясында табысқа жеткен отандық өндiрушiлер туралы, өндiрiс ошақтарының, кәсiпорындардың жай-күйi жайында жан-жақты PRетіп насихаттауды жүзеге асырып жүр. Сол сияқты «Жол картасы», «Парыз», «Тұлға», «Қаламгер», «Iнжу-маржан», «Наридiрген, «Айдында жүзген ай сәуле» хабарларының да көтерiп отырған PR бағытындағы мәселелерінің маңызы терең дүниелер.

  «Республика халқын қамту аумағы бойынша «Қазақ радиосы» бiрiншi орында тұр» [3]. Қазақ радиосы өзiнiң форматы жағынан тақырыптық бағдарламаларды жүргiзетiн республикадағы бiрден-бiр радиостанса болып отырғаны радиотыңдаушы қауымға белгiлi.

«Қазақ радиосының» музыкалық форматы ұлттық және қазақстандық сазды әуендерден тұрады. Бұл формат бiзге қазақстандық вокал мен операның шеберлерiн ғана емес, әлемдiк классика мен бүгiнгi таңдағы музыканың барлық бағыттарын (рок, кантри, джаз, хит және т.б.) музыкалық бағдарлама жасауға еш кедергi келтiрмейдi.

Ұлы даланың үнiне айналған Қазақ радиосының жүйесiнде бүгiнде республикаға хабар тарататын үш iрi радиоарна бар. Бiрiншiсi – «Бiрiншi бағдарлама». Бұл – Қазақ радиосының ұлттық арнасы. Басты мақсаты – мемлекеттiң ақпараттық саясатын жүзеге асыру. Ұлттық арна бүгiнгi таңда тәулiгiне 24 сағат бойы 150 хабар таратады. Мұндағы хабарлар эфирге негiзiнен қазақ тiлiнде, сосын орыс, немiс, кәрiс, ұйғыр, әзiрбайжан, түрiк және татар тiлдерiнде тарап отыр.

Екiншiсi – «Шалқар» радиосы, арнасы. Бұл – Қазақ радиосының қазақ тiлiнде хабар тарататын құрылымдық бөлiмшесi. «Шалқардың» құрылғанына 40 жылдан асты. Бүгiнде ол тәулiгiне 18 сағат хабар таратады. Қазақ халқының рухани мұрасын сақтау және дамытуды басты мақсат ретiнде ұстанған.

«Астана» радиосы – Қазақ радиосының жастарға арналған танымдық, ақпаратты-музыкалық хабар тарататын құрылымдық бөлiмшесi. Әуе толқынына 1999 жылдан шығып келедi. «Ақ ниетпен әр үйге» ұранымен жұмысын бастайтын арнаның тәулiктiк шығарылымы қазiр 19 сағатқа жетiп отыр.. Қазақ радиосының баға жетпес асыл қазынасы – «Алтын қор». Бүгiнде мұнда жалпы көлемi 10 259 сағатты құрайтын 100 мыңнан аса жазбалар сақталған. Олардың iшiнде 1948 жылдан бегi тарихи жәдiгерлер, құнды хабарлар, небiр өнер, әдебиет және мемлекеттiк тұлғалардың дауыстары бар. Қазақстан композиторларының әндерi мен шығармаларының ноталық үлгiлерi де көздiң қарашығындай қорғалуда. Партитуралар саны 3085 дана болса, клавирлер 126 қорапқа жинақталған. Қазiр «Алтын қордағы» мұрағатты сантаңбалық форматқа көшiру қолға алынды.

Бiлiктi маман, ұзақ жыл радио мен теледидарда қызмет атқарған, танымал халықаралық компанияны басқарған Нұржан Жалауқызы Мұқаметжанова«Қазақ радиосының» да дүниежүзiлiк стандартта халыққа қызмет көрсетуiнiң бағыт-бағдарын белгiлеп, елдің жағымды имиджіне PR жасап отыр.

Ресей, Белоруссиямен Кедендiк одақ құрылуына байланысты Отанымыздың кәсiпорындары, бизнесi, жалпы, барлық сала өз өнiмiн аталған елдермен бәсекелестiкте көрсете бiлуi қажет. Бұл 90-ға толған Қазақ радиосын да айналып өтпейдi. Мысалы: Ресейдiң «Голос России» радиосы орыс тiлiнен бөлек күн сайын қысқа, орташа және спутниктiк желiмен 38 тiлде тәулiгiне 151 сағат хабар таратады. Интернеттегi сайты 33 тiлде жұмыс iстейдi. 150-ден астам бөлiмi бар сайттың әлемнiң 140 елiнде оқырманы бар. Қазақ радиосына осындай радиолармен бәсекелестiкке түсетiн кезең келiп тұр. Ендi қазақ экономикасы мен саясатындағы жетiстiктердi төрткүл дүние түгел тыңдайтын болады.

Қазақ тiлi, қазақ үнi, қазақ әнi – төрткүл дүниенiң түкпiр-түкпiрiне тарап, ұлттық рухымызды ұлықтауға PR жасау замана талабы. Оны қамтамасыз ету ғасырға жуық тарихы бар «Қазақ радиосының» мерейлi мiндетiне айналып отыр.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Барманкулов М.К. Искусство современной информации. – Алматы: 1993.

2. Велитченко С.Н. Принципы формата в современном радиовещании и его специфические особенности: Учебное пособие. – Алматы: 2002.

3. Жақан С. Сөйлеу техникасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.


Қапалова Әсел Ілиясқызы,

Журналистика және саясаттану

факультетінің 2 курс магистранты
БАҚ-та ғылым-білімнің жазылу тарихынан

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып дүниежүзілік адамзат көшіне жеке мемлекет ретінде қосылған бүгінгі күні халқымыздың әлеуметтік-саяси, экономикалық және мәдени өмірінде бұқаралық ақпарат құралдарының алар орны, атқарар қызметі өте салмақты болып отыр.

Бүгінгі таңда қоғамдық санаға ықпал ететін бұқараны ортақ мақсатқа жұмылдыратын бірден-бір күш бұқаралық ақпарат құралдарының басты тетіктерінің бірі – баспасөз болып табылады. Баспасөздің қоғамымыздағы алатын орнына жоғары баға берген Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Газеттер мен журналдарға арқа сүйеместен өз саясатыңды қалай жүргізіп, реформа мәнін қалай ұғындыруға болатынын түсінбеймін. Егер ең бұқарашыл саяси мінберден айырылсақ, жұртты өз іс-әрекетіміз туралы, аймақтардың даму перспективасы туралы, мәселені шешудегі көзқарастар туралы қалайша хабардар етпекпіз» [1,3-б], – деп атап көрсеткен.

Бүгінгі демократиялық елімізде баспасөздің қоғамдағы рөлі елеулі өзгеріске ұшырады. Ол бұрынғыдай насихатшы ғана емес, сонымен бірге қоғамдық ой-санамыздың сараптаушысы және қоғамдық ой-пікірді қалыптастырушы да болып отыр. Сондай-ақ қазіргі қазақ баспасөзінің рөлі артуда. Әсіресе, ұлттық тіл мен жер мәселесі, еліміздің тәуелсіздік идеясын насихаттау, қорғау, идеология майданында бітпес күрес жүргізу ісінде атқарып отырған қызметін ерекше айтуға болады.

Соның ішінде баспасөздің көтеріп жүрген өзекті тақырыптарының бірі – еліміздегі ғылым-білім салаларына қатысты проблемалар. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, бұрын қағажу көрген тілімізді, өнерімізді, ұмыт бола бастаған салт-дәстүрлерімізді, жалпы мәдениетіміздің даму деңгейін көтеріп, қолдану аясын кеңейтуге мүмкіндік туды. Сөйтіп, мәдени құндылықтарымызды игеру, еліміздің мәдени төлтумалығын қалыптастыру ісінде ауқымды жұмыстар атқарылды. Бірақ бәрі үлкен қиыншылықпен, ізденіспен келді. Өкініштісі, осы ауқымды жұмыстарды атқаратын рухани-мәдени дүниеміздің қайнар бұлақтары мен халықты сусындататын ана тіліміздегі газет-журналдар тым әлсіз. Алайда, мәдениетіміздің осындай аумалы-төкпелі кезеңінде де бұқаралық ақпарат құралдарының ішінен ғылым-білім саласындағы проблемаларды көтеруде, қазақ баспасөзі ғана өзіндік үн естіртіп келеді. Олардың ішінде ғылым-білімге арналған салалық басылымдардың үлес салмағы басым деп айта аламыз.

Салалық басылымдар дегеніміз – тек бір ғана салаға арналған газет немесе журнал. Қазіргі кезде қазақ журналистикасында салалық басылымдардың үлкен шоғыры қалыптасып келеді. Салалық баспасөз туралы белгілі ғалым Т.Бекниязов былай дейді: «Салалық баспасөз – түрлі салаларды қамти отырып бөлінеді. Министрліктер мен комитеттердің жұмысына арналады. Сондай-ақ оқу-білімге, өндіріске, ауыл шаруашылығына, құрылысқа т.б. арналуы мүмкін», дей келе ғалым: «...Қазақстанда салалық болып жіктеледі. Әлеуметтік топтарға және тақырыптық бағытта да басылымдар бар» [2,45-б],- дейді.

Қазақ баспасөзі тарихында ғылым-білімге, өнерге арналған салалық басылымдар болды. Сол салалық басылымдардың өзіндік мақсат-мүддесі бар. Мәселен, өткен ғасырдың 20-шы жылдарында жарық көрген «Жаңа мектеп», «Ауыл мұғалімі», «Қазақстан мектебі» т.б. басылымдардың басты мақсаты сауатсыздықты жою, ағартушылық қызмет жүргізу болып табылды.

ХХ ғасырдың басында арнайы салалық басылымдар, оның ішінде білімге, оқуға арналған басылымдар көптеп шығып тұрды. Мәселен, «Қазақстан мектебі» - ҚазССР оқу министрлігінің ғылыми-педагогикалық журналы. 1925 жылы тамыз айынан бастап, ай сайын шығып тұратын. 1925-1933 ж.ж. «Жаңа мектеп», 1933-1938 ж.ж. «Ауыл мұғалімі», 1939-1941 ж.ж. және 1946-1956 ж.ж. «Халық мұғалімі» деп аталатын. 1960 жылы «Қазақстан мектебі» болып шығады. Мұғалімдерге, балабақша тәрбиешілеріне, халық ағарту қызметкерлеріне, педагогикалық училище мен институт студенттеріне, ұстаздар мен ғалымдарға және оқырман ата-аналарға арналған журнал республикадағы халық ағарту ісінің сан алуан мәселелерін кеңінен талқылап, мұғалімдерге күнделікті жұмысқа көмекші боларлық әдістемелік нұсқаулар беріліп отырған.

«Халық ағарту жүйесіне кіретін оқу орындары мен мектептің, кәсіптік техникалық училище, пионер сарайларының, жас техниктер мен натуралистер, халық ағарту мекемелері мен мұғалімдер үйлерінің жұмыстары мен педагогикалық іс-тәжірибелерін жинақтап, жасөспірім шәкірттерге сапалы білім, сапалы тәрбие беру жолында күреседі. Журналда педагогика тарихы мен теориясына байланысты зерттеу еңбектері мен практикалық мәндегі материалдар, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға рецензиялар жарияланып отырған».

«Қазақстан мұғалімі» – апталық газет, ҚазССР оқу министрлігінің, ағарту, жоғары мектеп және ғылым мекемелер қызметкерлері кәсіп одағы республикалық комитеттің органы. 1952 жылы қарашадан шығып тұрған.

«Бастауыш мектеп» – ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал. Алғашқы кезде «Қазақстан мектебі» журналының қосымшасы ретінде шыққан 1994 жылдан дербес басылым. Басты мақсаты – жас ұрпаққа заман талабына сай білім беру ісін жетілдіру, мұғалімдерге ғылыми – әдістемелік тұрғыдан көмек беру. Педагог ғалымдарының, тәжірибелі оқытушыларының мақсатын жариялап тұрады [3,32-б].

«Жаңа мектеп», «Әйел теңдігі», «Қазақ тілі», «Еңбекші қазақ» және т.б. басылымдар арқылы С. Сәдуақасов, Н. Нұрмақов, Н. Арықова, С. Есова, М. Жолдыбаев, Т. Шонанов және т.б. қазақ зиялылары сауатсыздықты жою, еліміздің алға жылжуына, ғылым, білімнің өсуіне алып келетіндігін, мектептерге ең бірінші қажетті мұғалім, оқитын ғимарат, оқулықтар, оқу құрал-жабдықтары және оқитын шәкірттер керектігін түсіндірген, мектептің оқу жоспары, бағдарламасы жөнінде ұсыныстар айтқан мақалалары жарық көрді [4,143-б].

Бұл басылымдарда қазақ тарихына, білім-ғылымға қатысты сүбелі дүниелер жазылып тұрды. Мәселен, «Жаңа мектеп» журналында жарияланған «Жанқожа батыр Нұрмағаметбаласы» атты мақала ХІХ ғ. 50-жж. Хиуа хандығының агрессивтік саясатына, орыс отаршылдығына қарсы Сырдария бойы қазақтарының Жанқожа Нұрмағаметұлының қолбасшылығымен болған күрес барысы жайына тоқталып, Жанқожаның шыққан тегіне, оның көтеріліс басшысы ретіндегі рөліне талдау жасалынып, оның батыр атының халық арасына тарауы Сыр бойы халықтарының Қоқан хандығының үстемдігіне қарсы алып шығуынан деп қорытындыланады» [5,12-б].

Алайда, олардың барлығы дерлік ғылым, әдістеме, тәжірибе жағын қамтиды, яғни ұстаз оларды таза практикалық тұрғыда, күнделікті жұмысына қосымша материал ретінде пайдаланады. Кешегі Ахмет, Міржақып, Әлихан, Смағұл, Мағжан сияқты Алаш қайраткерлері қоғамға қызмет етуді мұғалімдіктен бастап, мектепке оқу құралдарын жазып, «Жаңа мектеп» журналын шығаруы жайдан-жай болмаса керек. Жаңа журналдың бас редакторы – ақын, журналист Жолдас Сарманов болды.

«Мұғалім» – тұңғыш педагогикалық журнал. Журнал туралы зерттеуші М.Ысмағұлов: «Бұл журналдың редакциялық коллегиясын Ғұмар Қарашев басқарған. Журналдың 10-нан аса сандары жарық көрген. Солардың қазіргі табылғаны 2 және 7 сандары» [6,12-б] – деген құнды мәлімет береді. Сонымен бірге автор: «Демек, 1919 жылғы Қарашта ағартушылық ыңғай қай кездегіден де күшті, пәрмендірек»,-дейді. Бұл сөзге «Мұғалімнің» бірнеше нөмірінде шыққан, ал қолда бар екі санда ортасынан соңына дейін жарияланған күйінде жеткен «Педагогика» атты еңбегі бір дәлел.

«Қазақ педагогика теориясын (қағидасын) ана тілімізде жазған тұңғыш автор Ғұмар Қарашев», – деген ой түйеді ғалым Қ.Жарықбаев. Ғұлама ғалым Ғұмардың «Педагогика» еңбегіндегі бала мен бала тәрбиесіне қатысты айтылған тұжырымдары бүгінгі күнде де тәрбиелік мәнін жоғалтқан жоқ. Мәселен, ол: «Балаларға тәрбие берушілер мүмкін болғанша жастардан болу керек осылай болғанда тәрбие беруші өзінің шәкіртіне ең жақсы жолдас, ең сенімді сырлас болып, оның түрлі жұбаныш халдерін ортақтасар, бөлісер еді. Бойға жеткен кісі мен баланың арасында ортақтық, бірлік шын аз, мұндай аралары шалғай жатқан екі жанның байланысы берік бола алмақ емес. Балалар әр уақыт үлкендерге қызмет етіп, қызмет көрсетуі мүмкін. Бірақ жаны сәйкесіп, шын көңілден сүю, ол бір уақытта да болмайтын жұмыс» [7,18-б], – дейді.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдары халық ағарту саласында сауатсыздықпен күресу мәселесі қолға алынып, барлық облыстар мен уездерде, болыстарда жергілікті Кеңестердің жанынан халық ағарту бөлімдері құрылып, бұл бөлімдер сауатыздықты жою және бұқараны мәдени жағынан көтеруге бар күшін салды. 1919 ж. 26 қаңтарда В.И. Лениннің сауатсыздықты жою туралы декретіне орай 1920 ж. маусымда сауатсыздықты жою жөнінде Бүкілресейлік төтенше комиссия құрылып, Халық ағарту саласына қазақ зиялылары тартылғандығы тарихтан белгілі.

«Қазақ мерзімді баспасөзі сауатсыздықпен күресу науқанын насихаттаушы бірден-бір ақпарат құралы болып табылды. Қазақ мерзімді баспасөзі оқудың маңыздылығын түсіндіретін мақалаларды жариялауды бірінші кезекке қойды. Осы ретте «Мұғалім», «Бастауыш мектеп», «Жаңа мектеп» т.б. басылымдардың қызметі орасан болды. Осы салалық басылымдарда мектептер ашу, оқулықтар жазу барысы, мектептерде жаңа оқу бағдарламасымен оқыту, бастауыш мектептерде оқытылатын оқулықтардың сапасы, «Жойылсын сауатсыздық» ұйымдарының жұмыс барысы, мектептерді қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, білімді ұстаздар даярлау ісі жайында мақалалар үзбей жарияланып тұрды»[8,148-б].

ХХ ғасырдың басында әдеби-көркем, тек әйелдерге арналған салалық басылымдар да қанаттарын жая бастады.

Өлкелік комитеттің әйелдер бөлімінің органы ретінде 1925 ж. 5 мамырынан С. Есованың редакторлығымен шыққан «Теңдік» газеті, 1 шілдеден кеңейтілген журнал ретінде «Әйел теңдігі» атымен шығарыла бастады. 1934 жылдың аяғына дейін «Әйел теңдігі» 1935-1941ж.ж. және 1950-1954 ж.ж. «Сталин жолы» деп аталды. 1955 жылдың қаңтарында «Қазақстан әйелдері» болып шығарылды. Журнал қазақ әйелдеріне саяси және мәдени-рухани тәрбие берді, оларды партия мен кеңес үкіметі алға қойған міндеттерді орындауға жұмылдырды. Қазір журнал бәрімізге белгілі форматта шығады.

ХХ ғасырдың басында әдеби-мәдени салаларға арналған салалық басылымдардың үлкен бір шоғыры қалыптасты десек артық емес. Мәселен, білім, әдебиет, шаруашылық, саяси журнал ретінде Ташкентте «Шолпан» (1922), «Сана» (1922), Мәскеуде Н. Төреқұловтың бастамасымен «Темірқазық», Семейде М. Әуезовтің басшылығымен «Таң» (1925) журналдары шықты, С.Сейфуллиннің жетекшілігімен «Жаңа әдебиет» (1928), Ж. Аймауытовтың жетекшілігімен «Абай» (1918) журналдары шығып тұрды.

Бұл басылымдар қазақ халқының рухани дүниесінде үлкен мәнге ие. Оның үстіне қазіргі уақытта кез-келген сала дамып, күрделене түсуде. Осы салаларды саралап, жіктеп таразылайтын жеке-жеке ғылым салалары пайда бола бастады. Сондықтан да салалық басылымдарға қажеттілік туды.

Осы ретте Ресей ғалымы А. Мураковскийдің мына сөзімен келіспеуге болмас: «Журналистиканы салаландыру өте қажет. Мәселен, физика туралы жазатын журналистер кез келген ғалымдармен ядролық физика туралы тең дәрежеде сөйлесе білетін деңгейде болуы қажет. Бұл жерде журналистке жоғары біліктілік, саланы жете меңгергендік қажет болады. Оның әмбебаптылығынан гөрі, салаланғандығы маңыздырақ. Сондықтан да қазіргі уақытта бір саланы жетік меңгерген журналистерге сұраныс жоғары. Бір саланы жақсы меңгерген журналист қана сол саланың барлық проблемасын, оны шешу жолдарында қандай адамдардың жүргендігін біледі, оларды сөзге тарта алады, бір сөзбен айтқанда өзіне не керектігін біледі»[5,12-б].

Ғылым мен техниканың дамуы адамдардың барлық салада әмбебап болуын қажетсінеді. Мәселен, күнделікті қоғамдық-саяси басылымдарда жұмыс істейтін адам саясатты да, экономиканы да, қажет болған жағдайда мәдениетті де жазуға дағдыланған. Өйткені оған қойылған талап солай. Бірақ олай болуы мүмкін еместігін барлығы біледі. Жан-жақты хабардар болуы мүмкін, бірақ барлық саланы бір адам бес саусақтай меңгеруі ақылға сыйымсыз. Сондықтан да болар қазіргі күнделікті, апталық басылымдар редакцияны тақырып бойынша жеке-жеке топтарға бөліп тастаған. Мәселен, экономика, саясат, әлеумет, спорт т.б.

Бүгінгі уақытта ғылым-білімге арналған салалық басылымдарда кездесіп отырған бір проблеманың ұшы осы «әмбебап» кадрларға байланысты болып жатады. Аталған мәселе жайлы «Мәдениет» журналының бас редакторы Д.Исабеков жақсы пікір айтады: “Қаптап жүрген журналистердің көпшілігі біздің талабымызға сай келмей жатты. Олардың арасында өнер мен мәдениетті жақсы білетін, олардың ішкі проблемаларына үңіліп қарай алатын, қазақ мәдениетінің жетістіктері мен кемістіктерін әлемдік мәдени процестермен ұштастыра отырып сараптама жасай алатын қаламгерлер сирек боп шықты” [9,7-б], – дейді. Негізгі проблеманың бәрі маманда екені баршамызға аян. Сондықтан да ғылым-білімге арналған салалық басылымдар айналасындағы мәселелер, олардың бүгінгі қоғамда атқарып отырған қызметтері жайлы зерттеу артықтық етпесі анық.

Жалпы ғылым-білімге арналған салалық басылымдар бүгінгі уақытта жеке зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі деп шегелеп айтқымыз келеді. Салалық басылымдардың құрылымдық, жанрлық, тақырыптық ерекшеліктеріне жеке-жеке талдау жасау арқылы қазақ журналистикасы тарихында ғылым-білімге арналған салалық басылымдардың орнын анықтау бүгінгі тәуелсіз қазақ журналистикасының маңызды міндеттері деп білеміз.


Пайдаланған әдебиеттер тізімі

  1. Назарбаев Н.Ә. Бас редакторлармен кездесу. // Егемен Қазақстан. 2 шілде 1994.

  2. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық шеберлігі.–Алматы: 2008.

  3. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі – Қазақстан тарихының дерек көзі. –Алматы: 2005.

  4. Қожакеев Т. Жыл құстары. – Алматы: Қазақстан. 1991.

  5. Нұрғалиева Л.Р. 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу: т.ғ.к. авторефераты. – Алматы: 1998.

  6. Ысмағұлов М. Ғұмар Қараштың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері. // Қазақстан мұғалімі. 21 мамыр, 1959.

  7. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.К. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Қазақ ұлттық педагогикасы мен ұлттық психологиясының тарихы. Оқу құралы.–Алматы: Санат. 1995.

  8. Нұсқабайұлы Ж. Қазақ журналистикасының тарихы (1870-1995). – Алматы: Рауан, 1996.

  9. Исабеков Д. Мәдениет – ұлттың алтын арқауы. // Мәдениет. №1. 2006.


Андирова Индира Бекболатқызы,

Журналистика және саясаттану

факультетінің 2 курс магистранты
«Айқап» журналы және оқу-тәрбие мәселесі

XX ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың қаңтарынан бастап, 1915 жылдың қыркүйек айына дейін Тройцкі қаласындағы «Энергия» баспахансында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған «Айқап» журналы халқымыздың әлеуметтік саяси-өмірінде, әдебиет пен мәдениетімізді насихаттап таратуда елеулі роль атқарды. Ол қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси және әдеби журналы «Айқап» өзінің сипаты жөнінен жалпы демократиялық болғанымен, іс жүзінде Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың ағартушылық идеялары негізінде дамып келе жатқан қазақтың қоғамдық ой-пікірінің, әдебиетінің, публицистикасының прогресшілдік және демократиялық дәстүрлерін жалғастырған ілгері дамытқан журнал.

«Айқап» журналын ұйымдастырушы және редакторы демократ –жазушы Мұқаметжан Сералин (1872-1929) болды. М. Сералин журналдың төңірегіне өзімен ниеттес көрнекті ақын жазушыларды, қоғамдық қайраткерлерді топтастырды. Журналдың секретары 1911-12 жылдары Әкірам Ғалимов, 1913-14 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. Әр уақытта тілші, автор болып Сәкен Сейфуллин , Бейімбет Майлин, Сәбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев және осылар сияқты ақын-жазушылар қатысты [1,45-б].

«Айқап» журналы осылай аталуының себебі мен алдағы мақсаты туралы 1911 жылғы 11-санында бастырушылар алқасының атынан былайша түсінік береді: «Айқап» деген сөз қазақтың төл сөзі, ол ғасырлар бойы мәдениеттен, білімнен, кенже қалған бүкіл қазақ халқының өкініші ретінде алынды. «Ай, қап!» деп санымызды соқтық, енді ел қатарына қосылайық деген үнді білдіреді.

«Айқаптың» төңірегіне жиналып, қазақ халқының қоғамдық ой-пікірінің қалыптасуына елеулі үлес қосқан әдебиеті мен мәдениетті жайында байсалды талғамдар айтқан журналдың редакторы М. Сералиннің «Айқап» журналының басқармасында қызмет еткен жазушылардың еңбектері ерекше. «Айқап» журналының бетінде қазақ поэзиясының классигі С. Сейфуллиннің алғашқы өлеңдері, Б. Майлиннің тұңғыш мақалалары мен әңгімелері, С. Дөнентаевтың бірнеше өлеңдері жарияланды.

Журнал оқу, жас буындарды тәрбиелеу және мәдени-ағарту ісіне шын мәнісінде демократиялық тұрғыдан көңіл бөлді. Бұл іске М.Сералин өзі сияқты мұғалім, жазушыларды, ақындарды, публицистерді тартты.

«Айқап» отырықшы болуды мәдениет мәселелерімен байланыстыра үгіттеді. М. Сералин орыс халқының ғылымын, өнерін, тілін үйрену керек дей келіп, ол үшін мектеп ашу қажет деген идеяны таратты. Бұл 4-5 үйдің қолынан келетін іс емес, кедейлердің баласын алыс жерге жіберіп оқытуға жағдайы келмейді. Сондықтан «бір жерге қала болып жиналудан басқа ем жоқ». Ал «50-60 үй бір жерде, жиналып отырса, оларға орталарынан молда (мұғалім) ұстап бала оқыту оңай. Сонда өкімет тарапынан орыс-қазақ мектебін аштыруды талап етуге болатынын» [1,9-б] айтты.

М. Сералин XX ғасырдағы қазақ ағартушыларының дәстүрін жалғастыра отырып, мектеп ашу, бала оқыту жөнінде нақтылы ұсыныстар жасады. «Біздің ілгері келешек күнімізде, бұл дүниеде күн көріп, жұрт қатарлы тұруымыз да жалғыз-ақ нәрсеге тірелген. Ол – оқу. Мұнан былайғы заманда оқып, өнер білмесек өнерлі халыққа жалшы болудан басқа бізге ешбір де орын қалмайды. Біз жұртшылық болып оқушы талапкерлерге жәрдем бермесек, оқығандарымыз көбейе алмайды» [2,20-б],-деп жазды ол.

«Айқап» журналы қазақ әйелдерінің қоғамдағы орнына да жан-жақты тоқталады. «Адам баласының тәлім-тәрбиесі анадан ауысады, бүкіл адамзатты тәрбиелеуші – ана» деп, олардың үйдегі, семьядағы атқаратын рөлін өте жоғары бағалады. Журнал осы мәселені көтере отырып езілген қазақ әйелдері қатарынан жұмысқа тілшілер тартты. Тілеубайқызы Сахыпжамал (1911, №7, 11-12 бет) қазақтың ер балаларын оқытып, қыз балаға онша көңіл бөлмейтінін, олардың қалың малға сатылып, сүймеген адамына еріксіз ұзатылатынын халық алдында әшкерелейді. Осы орайда Тілеубайқызы Сахыпжамалдың «Қазақ қыздарының аталарына» атты мақаласын атап өткен жөн. «Ер баланы оқытасыз да, бізді оқытпайсыз, қыздар оқыса бұзылады дейсіз. Бұзылған әйелдер оқығаннан бұзыла ма екен. Оқу адамды бұза ма екен? Біле білсең қыз баланы көбірек оқыту керек. Қыз бала түбінде бала шағаның анасы болады. Ана надан болса, балаға жақсы өнеге бере алар ма?! Қыздарыңызды көбіне жәбірге ұстап бересіз, ұстап бергеніңіз сол, 14-15 жастағы қыздарыңызды 50-60 жастағы шалға бересіз. Екеуі тең бе, тең емес пе оған қарамайсыз. Шырылдатып ұстап бересіз. Егер де тең болса 14-15жастағы ұлдарыңызға 50-60 жастағы кемпірді неге алып бермейсіз?»,- деп тоқтайды Сахыпжамал. Бұдан артық жеткізіп, бұдан артық ашынып жазу мүмкін емес сияқты. Бұл мақала сол кезде миллиондаған қазақ қыздарының намысын жанып, ар-ұятын оятқан, қазақ даласын дүркіреткен, ұлы жаңалық болды.

Журналдың көп көңіл бөлген мәселерінің бірі - әдет-ғұрып, салт-сана мәселесі еді. Журнал қазақ тіршілігіндегі әдет-ғұрыптың кемшілік, кері кеткен жақтарын сынай отырып, елді жақсылыққа, озық ойға, болашаққа шақырды. «Қазақтың қазіргі халі» деген мақалада елді кері тартатын кесапаттың алыстан келмейтінін, оның өз арамыздағы кәдімгі дау-жанжал, ұрлық, өтірік-өсек сөзден тарайтынын, бұл кемшіліктердің кәсіпсіздік білімсіздіктен туатынын жұрт алдына алақандағыдай жайып салады. Б. Майлин журналдың 1913 жылғы 15-санындағы (335-336 б.б.) мақаласында қыз ұзату тойында, өлімге ас беріп, еске алуда елдің үлкен шығынға бататынын айтып оның орына халықты пайдалы іске оқу-ағарту жұмысын дұрыс жолға қоюға , мектеп медресе салуға қаражат шығаруға шақырады.

Жалпы алғанда журнал қазақ елін білімге, өнерге шақырды, оқыту сапасын жақсарту мен білім беруді белгілі программаға сүйене жүргізу керектігін сөз етті: «Біздің қазақ баласына не қылса да басқа жұрттарға теңелу хақында біраз кеңес» деген мақалада (1911, №5, 4-6 беттер) оқыту ісін дұрыс жолға қою үшін көптеген шараларды жүзеге асыру керектігі айтылады. Сондай-ақ қазақ шәкірттерінің хал-жағдайының тым нашар екендігіне тоқтала отырып журнал оларға көмектесуге шақырған көптеген мақала-хабарларды да басып отырды. Білім беру мәселесін шешу үшін оқу құралдарын шығару, қазақ тілінің әліппесін жасау, жазу жұмысын бір ережеге бағындыру туралы бірсыпыра мақалалар жариялады [1,9-б].

«Қазақ» газетінде М. Жаңа Байбақтының бала тәрбиесі жөнінде жазған мақаласын айта кеткен жөн». «Адам баласы басқа мақұлықтардан қандай ақылды, өнерлі болса, сондай осал, төзімсіз. Басқа жәндіктер ешбір жәрдемсіз, қарусыз жорытып жүретін ыстық я суықта адам баласы киім киіп, үй салып басын қорғайды. Тауықтың балапаны туысы мен тамақ іздеп шауып кетсе, адам баласы берген тамақты әрең ішеді. Сондықтан адамның адам болуына көп күтім, көп тәрбие керек. Басқа жәндіктерге тәрбие бек аз һәм тән тәрбиесі ғана керек. Адам балаларына, жаратушы аллаға, ұлтына һәм өзінен кейін өсіп -өнетін ұрпақтарына міндеті көп болғандықтан, тән тәрбиесі қанша керек болса, жан тәрбиесі сонша керек. Адамның аштан, отқа күйіп, суға түсіп өлмей адам болуына туған сағаттан бастап тән тәрбиесін жасау керек болса, жан тәрбиесін де сол мезгілден бастау керек». «Баланы жастан, қатынды бастан» деген қазақ мақалы осы туралы айтылса керек. Бала тәрбиелеудің керектігін жұрт баяғыда білген. Бірақ әр халық әр уақытта әр түрлі себептермен түрлі-түрлі түсінген. Мәселен, Мысыр халқы баланың шаруаға шеберленуін мақсат қылған. Спартак халқы бала тәрбиелеудің мақсаты баланы өжет, жауынгер қылу деп түсінген. Бірқатар халық бала тәрбиелеуді патшалыққа беретін салғырт орнына жүргізген. Біздің қазақ халқы да балаға тәрбиенің керек тігін көп заманнан түсінулі. «Ұлың өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол» деген ескі мақал. Бірақ біздің халықтың бала тәрбиелеудің негізін анық түсінбегендігі даусыз. Түсініп, дұрыстап орындаған болса, біз мұндай болмас едік. Біздің халықта бала тәрбиелеудің негізі «Бетегеден биік, жусаннан аласа бол» һәм «Көш бойыңды, жасыр ойыңды» болған. Дүниедегі адамнан басқа жәндіктер бір пайдаға асумен, қаруымен құрметтеледі (Ат мініс берумен, сиыр сүт берумен деген сияқты). Адам баласы тек адам болғаны ғана үшін құрметтеледі, құтырған жан басқа бір себептен пайдасыздыққа шыққан мақұлықты атып өлтірсе, жұрт қуанады. Пайдасыздыққа шыққан кісіні атып өлтірсе, жұрт аяйды, өлтіруші ождан азабын тартады. Мұның себебі, адамның адамдығы. Яғни басқа нәрселер тек мақсатқа жеткізетін құрал болғанда адамның өзінің мақсаты болғандағы әңгіме адамның жанында, рухында болғандығы. Олай болса, адамның тәрбиесі тек тән тәрбиесі болмай, жан тәрбиесі де болу керек. Жан тәрбиесі бір дүздеме болмай, нағыз екі бет болу [3,33-б].

Бұл бала тәрбиелеу хақында біз бүгін әңгіме қылып отырмыз. Грек халқы бұдан екі мың жылдай бұрын түсініп, педагогия дейтін ғылым шығарып, қолданып көрген. Бұл біздің көп кенже қалған ғылымдарымыздың бірі ғой. Бала ақыл тоқтатып, есеймей тұрып-ақ көргенін істей бастайды. Үйінде намаз оқушылар болса, намаз оқиды, насыбай атушы болса, қол насыбай қылып атады, шылым тартушы болса, шөпті шылым қылып тартады. Домбыра тартушы болса, қолына түскенін домбыра қылады. Жақсы істесе, жақсы, жаман істесе, жаман істейді. Бұлай болса, бала тәрбиелеудің негізі ата-анасында. Бірінші шарты ата-анасының балаға мүмкін қадыр жақсы үлгі көрсетуге тырысуы. «Баланың жаны кірсіз тақтай, не жазсаң соны оқырсың» деп бұрынғы даналар жұлдық қылып белгілеп кеткен. Сондықтан ата-анаға қолдан келгенше «Ұлы, қызы жақсымен ауылдас болып, жаманнан жиіркендіріп, жақсыға қызықтыру парыз. Екінші шарты мезгілі жеткен (7 жасар) баласын бай жалшылармен бірге бақтырмай, кедей 8 айға 3 сомға жалдап, өстіп құдайдан, баласынан, кейінгі ұрпағынан қарғыс алмай, баланы молдаға дін ғылымын үйренуге, Ордағы дүние ғылымын үйренуге беру. Бастапқысынан құдайын танып, иманын біліп, соңғысынан құдайдың жаратқан заттарын танып, ыждақатын күшейтіп, шын мұсылман, шын адам, ұлттық шын баласы болсын. Молдалар мен мұғалімдерге де бұрынғыдай «аюды үйреткен таяқ» деп балаларды сабап, арқасын қанатып, сонан соң «молданың соққан жері отқа күймейді» деп жұбатуды қоюы керек. Таяқ аюды-айуанды үйретеді, ақыл иесі адам баласын ыза қылып, арландырып шамадан шығарады. Дін үйретуші пайғамбарлар ешкімді сабамаған көрінеді. Мұғалім «ғұннасын» шығар деп таяқ жұмсаса, учитель «ударение» қайда деп құлағын бұраса, бұл бала тәрбиелеу болмайды. Яғни баланы қайыру, баланы бұзу баланың кірсіз ақ қағаздай жанын ластау болды [4,21-б].

Адам баласы барлық білікті сыртқы бес мүшесімен алады. Көзбен көріп, құлақпен естіп, мұрынмен иіскеп, тілмен татып, денемен сезіп.Сондықтан баланы оқытқан уақытта бұл бес мүшелердің барлығын бірдей тәрбиелеу керек. Бірқатары тәрбиеленіп, бірқатары тәрбиеленбей қалса, ол балаға зор кемшілік келтіреді. Адам балалары бір нәрсені білуде түрлі –түрлі болады. Біреу есіткенін ұмытпайды, біреу көргенін ұмытпайды, біреу татқан дәмін ұмытпайды. Бірақ ондай адам сирек болады. Бір медреседе, бір класта оқып жүрген балалардың біреуінің олай, біреуінің былай болуы осыдан. Сондықтан оқытушылардың бұл бес мүшені бірдей тәрбиелеуге ырдаһат қылулары тиіс. Мәселе, кітаптың ішінде «Қызғалдақ» деген сөз ұшырайды. Оқытушы қызғалдақ деген қызыл жапырақ деп өте шықса, ертеңге шейін тек есіткенін ұмытпайтын балалардың ғана қатерінде қалады. Басқасы ұмытады. Егерде қызғалдақ деген мынадай жапырақ деп көрсетсе, өзі жеңіл һәм жұмсақ деп ұстатса, исі жақсы деп иіскетсе, дәмі ащы деп жалатса, балалардың біреуіде ұмытпайды.

Сонымен баланы оқытқанда жеңіл жолмен бар мүшелерін бірдей тәрбиелеп, әзір білімді баланың кішкентай басына тыға бермей, жетелеп өзіне іздетіп, ақылын кәмілдеп, ізгілікке жетелеп, жүрегін адалдап, жақсыға қызығатын, жаманнан жеркенетін қылып табиғатын жіңішкертіп шығару мақсұт. Бұл газет бетіне жазылған қысқа ғана ой. Қалың кітаптар маңызды, тауыса сөйленетін бұл туралы сөздер ардақты ғылым иесі адамдардың жұмысы.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Бекхожин Х Қазақ баспасөзінің тарихының очеркі / Х.Бекхожин. – Алматы: Ғылым, 1981. – 191бет.

2. Қозыбаев С. Әлем баспасөзі тарихынан. / С. Қозыбаев, А. Рамазанова, Қ.
Аллаберген. –Алматы: Санат, 1998. – 300 б.

3. «Қазақ» газеті (Құрастырушылар: Ү.Субханбердина, С.Дәуітов, Қ.Сахов). - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 2002.

4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Қазақстан, 1993.
Әубәкірова Нұргүл Абайқызы,

Журналист

Мақсат Тәж-Мұрат – журналист, редактор

«Тәж-Мұратты өзгеден ерекшелеп тұратын екінші қасиеті дүниеге, өмірге, тіпті жазып отырған тақырыбына деген адалдығы һәм өзіндік көзқарасы. Бұрынғы тұжырымға бас изеп, мақұлға жығылу жоқ. Тыңнан сүрлеу іздеу басым»[3, №2, 2013]. Жазушы Дүкенбай Досжан өзінен кейінгі інісіне осындай баға берген.

Мақсат Тәж-Мұраттың қаламынан туған туындылар қазіргі дәуір тынысына үн қосқан, заман шындығын дәл ашып көрсететін сүбелі дүниелер. Мейлі ол зерттеу, әдеби толғам, мақала немесе эссе болсын – барлығы да бейнелі сөзбен, дәлелді дерекпен, тұщымды оймен жазылған. Қайықтың екі ескегіндей ғылым мен журналистиканы қатар есіп жүрген автордың еңбектерінде ғалымның логикалық ойлау жүйесі мен журналистің сан түрлі сезімге толы жүрек сыры айқын сезіледі. Публицистің көптеген мақалалары ғылыми зерттеу негізінде жазылған. Журналист не нәрсені жазса да, кеңінен толғайды. Оның мақалаларында дерек пен дәйек бір-бірімен қисынды қиюласып, дерек басты орынға шығады. «Менің журналист болуым, ғалым ретінде қалыптасуымды көп жеңілдетті. Сол сияқты ғалым ретінде қалыптасуым, журналист ретінде өсуіме негіз болды. Журналист – ғалым ретінде үстірт ойларға бармауды, қай тақырыпты болмасын кеңінен толғап жазуды үйрендім», - дейді Мақсат Тәж-Мұраттың өзі бір сұхбатында. ҚазМУ-дың журналистика факультеті мен докторантурасын тәмамдаған Мақсат Тәж-Мұрат «Білім және еңбек» журналында әдеби қызметкер, «Социалистік Қазақстан» газетінде тілші, «Горизонт»-«Өркен» газетінде бас редактордың орынбасары, «Жалын» журналында жауапты хатшы қызметтерін абыроймен атқарады. Сондай-ақ Қазақстан ЛКЖО ОК баспасөз секторының меңгерушісі, ҚазМУ-да аға оқытушы, «Қазақ әдебиеті» газетінде бас редактордың орынбасары және «Ана тілі» газетінде бас редактор болып жұмыс істеген. 2009 жылдан бастап 2013 жылдың басына дейін «Астана» журналында директор-бас редактор қызметін атқарады. Журналистік қырынан бөлек редакторлық шеберлігі мықты М.Тәж-Мұраттың әсіресе, «Ана тілі» газетінде бас редактор ретіндегі тәжірибесін кеңінен қозғауға болады.

«Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады»,- деген Ахмет Байтұрсынов атамыздың қасиетті қара сөзін ұран етіп алған «Ана тілі» газеті 1990 жылдың 22- наурызынан шыға бастады. Еліміз егемендік алып, іргеміз беки бастаған тұста ұлттық проблеманы қаузайтын, қазақ тілінің ар-намысын қорғайтын рухани басылым қажет еді. Сол мақсатта оқырман қауымға жол тартқан «Ана тілі» басылымы бүгінде табаны күректей 23 жыл ұлтымыздың рухани азығына айналып, қызмет етіп келеді. Алғашқы бас редакторы Жарылқап Бейсенбай қалыптастырып, халыққа танытқан ұлт газетін журналистика тарланы Мереке Құлкенов одан әрі дамытып, басылымның бағын ашты. Мереке Құлкенов басылымды аттай он жыл басқарды. Кейін «Қазақ газеттері» ЖШС-не директор болып қызмет ауыстырған кезде басылым редакциясында 1990 жылдан бастап қызмет істеп келе жатқан қаламы қарымды журналист Мақсат Тәж-Мұратқа үлкен сенім артып, тізгінді ұстатты.

«Ана тілінің» басшысы болып екі жарым жыл жұмыс істедім. Шыны керек, аз тер төгілген жоқ. Жақаң қалыптастырып, Мекең түрлендірген газетті одан әрі қарай жақсарту мәселесі мен үшін үлкен сын болды. Жақаңның кезінде жарияланған танымдық, ұлттық материалдар қазақтың қанын қыздырып, рухын асқақтатты. Газеттің таралымы бір жылдың ішінде 100 мыңнан асты. Бұл қазақтың арқаланып, аруақтанып тұрған кезі еді. Ал, Мекең газетті нарықтық кезеңде басқарды. Сол себепті «Ана тілі» ұлттық-патриоттық газетке айналды. Мен газетті қолға алғанда нарық қыспағы келмеске кетсе де, алдымызда бүгінгіні талдап, болашақты жоспарлау мәселесі тұрды. Соған байланысты мен журналистік зерттеулерге, әлеуметтік проблемаларға, репортерлық мақалаларға басымдық бердім» -дейді редактор бір сұхбатында.

Мақсат Тәж-Мұрат редактор қызметін атқарған кезде «Ана тілі» газеті жаңа айдарлармен толығып, басылымның мазмұны күшейді. Танымдық жарияланымдар көбірек басылып, газетте тақырып сан алуандылығы байқалды. Тіл газеті бұрынғы «Редактор бағанын» «Сағати көз» деген атпен бүгінгі күннің саяси-қоғамдық керегін қозғайтын бөлім ретінде жандандыруы құптарлық іс болды. Бұл бөлімде, көбінесе, бас редактордың қоғамда белең алған өткір проблемаларды бас көзімен көріп, көкірек көзімен сезініп жазған мақалалары ел назарына ұсынылды. Мысалы, «Ел иесіз дедің бе?!» (№ 36, 2007 жыл,6 қыркүйек), «Мэлс, белесебет және бір риуайят» (№ 34, 2007 жыл, 23 тамыз), «Ел қамын жеу мен ел малын жеудің арасы немесе Ісімағзам Еңбекті қалай жоғалттық» (№39, 2007 жыл, 27 қыркүйек). Бұл мақалардың барлығында бас редактордың қолтаңбасы бар. Оқырман үшін атқарар міндеті мен маңызы зор басылымға редакторлық етіп қана қоймай, журналистік кәсібін қатар алып жүрген Мақсат Тәж-Мұраттың «Сағати көз» айдарында жарияланған сын-мақаласының бірі – «Алты қазға арзу. Баспасөз сынына құлақ аспаудың соңы неге әкеп соғуы мүмкін». «Ана тілі» газетінің 2008 жыл 14 ақпандағы №7 санында жарық көрген аталмыш жарияланымның жанры талдамалық жанрға жатады. Мақалада деректер автордың ойын жеткізу құралы ретінде қолданылады. Автордың көзқарасы, оның түйіндері кең ауқымды орынға ие және нақты дерекке негізделген жалпылама жинақты құрайды. Мақаланың ерекшелігі оның бір ғана нақты ойды дамыта түсуінде жатыр. Логикалық ой мен дәлелдердің мақсаттылығы, сөйлемдер мен түйіндердің нақтылығы басты назарда болады. Мақаланың мәні ассоциация мен түйіндерден құралатын автордың ойында жатыр. Сатылай келе тезистердің көмегімен автор оқырманды өзекті мәселеге жақындата түседі.

«Сын түзелмей, мін де түзелмес» дегендей, редактор жоғары билік органдарының бұқаралық ақпарат құралдарының сөзіне құлақ аспауын, нәтижесінде халықтың пікірімен санаспауын сынға алып, проблемалық мақала ретінде газеттің бірінші бетіне жариялайды. Әрине, кез-келген мақала дерек пен дәйекке, нақтылы бір фактіге құрылады. Журналистикадағы басты нәрсе –ақпарат болса, мақаланың негізіне Байқоңыр ғарыш айлағы жайындағы бір дерек қозғау болған. Мақаланың бастауынан үзінді келтіре кетсек:

«Жуырда Ресей 2016 жылы Қиыр Шығыста Восточный ғарыш айлағын іске қосатындығын мәлімдеді. Ресейліктер Байқоңырды 2050 жылға дейін жалға алады деп жүрген Қазақстан үкіметін бұл хабар жасын соққандай қылды...Енді тез арада Қазақстан жағы ғарыш айлағы басы бүтін өз қолымызға көшетін 2016 жылы не істейтінін, отандық ғарыш саласын қандай жолдармен дамытатынын нақпа-нақ белгілеп алу міндеті туындады. Ал бұл саладағы істің жайы күрделі. Жуырда ғана есеп палатасы ғарыш қызметін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы орындалмағанын, оған арнап бөлінген 16 млрд.теңгенің басым бөлігі игерілмей, бірқатары талан-таражға түскенін анықтады». Жазуға негіз болған ақпараттың кездейсоқ Байқоңыр ғарыш айлағы болуы да тегін емес. Журналистың бұл да бір шеберлігі болар. Байқоңырдың жырын жырлап, проблема көтеріп жүрген талай журналистеріміз жаза –жаза қолдары талып, шешімін таппайтын мәселеге қатысты бас қатырмайтын болды. Мақсат Тәж-Мұрат болса үзілгелі тұрған үміттің жалғауын жалғап, бұл мәселені республиканың түкпір-түкпіріне дейін тарайтын басылым арқылы тағы бір көтерді. Көтеріп қана қоймай, ғарыш айлағына қатысты қандай да бір жаңалықтар мен мақалаларды үзбей жариялап отырды, сол арқылы жоғарыда отырған шенеуніктердің назарын аударпақ болды. «Күнделікті газеттер жарыса жазып, «жамбасын жерге тигізіп» қойған осынау ойсыраған олқылықтарды тәптіштеп отырғанымыз, Байқоңыр мәселесін газетіміз арнайы көтергенін айту. Естеріңізде болса, ғарыш айлағында ұзақ уақыт қызмет еткен полковник Мереке Махатов «Первая казахская школа на космодроме» атты мақаласында айлақтың әлеуметтік проблемаларын талдай келіп, Байқоңырды Қазақстан жағының басқарып, пайдалануын бажайлаған «Ғарыш - 2020» бағдарламасын жасағанын хабарлаған еді («Ана тілі», №47, 22.11.07). Республика басшылығы назар аударған жағдайда бағдарламаны құзыретті мекемелердің қолына тигізетінін де жеткізген. Айтылмыш саладағы жауапты қызметкерлердің көпшілігі орыстілді екендігін ескеріп, кейбір оқырмандардың наразы болғанына қарамастан, мақаланы істің мүддесі үшін түпнұсқа тілде, яғни орысша жариялағанбыз. Ізін суытпастан қарап, пікір білдіру үшін арнаулы хатпен Ұлттық ғарыш агенттігіне жібергенбіз. Содан бері екі жарым ай өтті. Астана жақтан лүп еткен леп жоқ».

Биліктегілердің тасада тығылып, проблема атаулыдан қашып құтылғысы келетін жаман әдеттерін сынап-мінеп, баспасөзде мың мәрте көтерілсе де, әлі күнге дейін өз шешімін таппаған жоғарыда айтылғандардан басқа да проблемалардың бар екенін ескертеді. Сөзіміз құрғақ болмауы үшін, мақаладан үзінде келтіре кетсек.

«Көптің бірі, көпшіктің кірі» боп қалған жалғыз Махатов мақаласы емес. Газетіміз былтыр қазақ жерінде генерал Колпаковскийге зәңкитіп ескерткіш тұрғызу тәуелсіздігімізді тұғырландыру жосынына қабыспайтынын айтып, көлемді-көлемді үш мақала жариялады. Алаш-Орда үкіметінің құрылғанына 90 жыл толу мерейтойын атап өту елдігімізге сын екендігін айтып, бақандай бес мақала бердік...Т. Жаңақұловтың «Терминдегі псевдопатриотизм туралы» атты мақаласына үн қосып, жалғаса шыққан пікірлерді де дереу тіл саясатымен айналысатын құзіретті органдардың, тіл білімі мекемелерінің назарына салып отырдық. Халықтың пікірімен бұлайша ойнауға болмайтынын ескертіп, «Баяғы жартас...» деген атпен және бір мақала жарияладық. Үштұғырлы тіл жобасына қатысты жарияланымдарды да, арендалық тұрғын үйге қатысты материалдарды да сөйттік.

Қыңбады. Шімірікпеді. Құлағын кесіп әкетсе де. Біздікі Төлеген Қособаның түбінде аспандап ұшқан алты қазға айтқан арыз болды да қалды»- деп іштегі өкпе-назын білдіреді. Өзегін өртеген өртеңнен ақ параққа қалам тербеу арқылы құтылғысы келеді. Журналист мақаласын қорытындылай келе, түйін сөзге былай деп жазады: «Жұртшылық пікіріне құлақ аспау –Кеңес Одағының ыдырауына әкеп соқтырған көп себептің бірі, бірақ елеулі себептің бірі. Өйткені «кері байланыс» дейтін үлкен күшті естен шығарған, яғни халықтың кәрінен, Алланың қаһарынан қорықпайтын шенеунік қоғамның сау ағзасын бүлдіріп жатқан зор қылмыс – жемқорлыққа да тынбай барады». Байқоңырдың ылаңымен басталған әңгіменің аяғы тамағын жемге толтыруды жақсы көретін шенеуніктердің жемқорлығы, оларға қарсы күрес жүргізу қажеттігімен аяқталады.

«Ана тілі» газетінің бетінде Мақсат Тәж-Мұраттың сынға қатысты айтылған мынадай бір пікірі бар еді: «Бізде сын болуы керек. Бірақ ол оппозициялық газеттердегідей ұрдажық сын емес, сындарлы, пайдалы сын болуы тиіс» (№25, 2007 жыл 21маусым). Бас редактор бағанында қалам сілтеп, көтерген мәселесі де «айтылған сөз - атылған оқтың» нақ дәлеліндей.

«Сағати көз» редакторлық бағанында Мақсат Тәж-Мұраттың қолтаңбасымен берілген тағы бір жарияланымның бірі «Алыстан дос, жақыннан жау іздеме» деп аталады (№6, 2007 жыл, 8 ақпан). Жанрлық тұрғыдан талдасақ, аталмыш материал саяси шолуға келеді. Ислам мемлекеті Ирактың бұрынғы әміршісі Саддам Хұсейннің дарға асылып, аяусыз өлтірілгені, әлем елдерінің оған деген көзқарасы мен мұсылман елдеріне қатысты ұстанатын позициясы.

Мақсат Тәж-Мұрат басшылық еткен тұста газеттің мазмұны тақырып жағынан болсын, газеттің негізгі құрылымы саналатын айдар жағынан болсын көп күшейді. Елтану бөлімі қосылып, саясат пен экономика жаңалықтары да газет назарынан тыс қалмады. Қаруымен емес, қаламымен ана тілдің арын қорғап, ұлттың қамын күйттейтін жас журналистердің толқыны қалыптасты. Қоғамдағы болып жатқан оқиғалардан, ауылдың тыныс-тіршілігінен, күн тәртібінде тұрған қазақ тілінің хал-ахуалы жайында сүбелі дүниелер жиі жарық көріп тұрды.

«Басылым бастығына тартады» деген жазушы Камал Смайылов атамыздың тамаша бір сөзі бар. Сірә, бұл нақыл Мақсат Тәж-Мұраттың кезіндегі «Ана тілі» газетіне арналып айтылған секілді. Мақсат Тәж-Мұрат тек журналист қана емес, ол зерттеуші, ғалым. Тарихқа бала кезден жаны құмар Тәж-Мұраттың есейе келе ғылым мен журналистиканы қатар алып жүруіне әкелді. Бүгінде Мақсат Тәж-Мұраттың жеткен биігі мен қол жеткізген жетістігі тек журналистік шеберлігі мен ізденімпаз еңбекқорлығының арқасы. Қолына өмір бойы диктофон ұстап алып жүре алмайтынын түсінген ол жаны қалауына ерік береді. Сөйтіп, үлкен шыдамдылық пен төзімділікті, тынымсыз еңбек пен ізденісті талап ететін ғылымға бет бұрады. Содан бері оның қаламынан туған әрбір дүние тарихи мұрамыздың қатарын толықтырып, өткені арқылы келешегін бажайлайтын әр ұрпақ үшін рухани құнды азық болып табылады. Сол мақсатта «Ана тілі» газетінің бетінде тарихи-танымдық материалдарға арналған арнаулы бөлім ашылды. «Айдың таса беті» деп аталатын жаңа бөлімде еңбегі елге елеулі журналист-ғалымдардың, жазушылардың ғылыми еңбектері жарияланып тұрды. Соның бірі танымал журналист Сауытбек Абдрахмановтың «Вер бана ат» атты Пушкин жайлы ғылыми зерттеуі (№4,2007 жыл, 25 қаңтар ).

Газет бұрынғы азулы, өжет бағытын одан әрі жалғастырып отырғаны байқалады. Газет бетіндегі өзгерістер «Ана тілінің» медианарықтағы орнын одан әрі бекемдеу ізденістері екендігінің нақ дәлелі. Газет редакциясы тақырыптарды блокпен беру, жазылатын мәселелердің ауқымын кеңейту, олардың пәрменділігін арттыру ыңғайында елеулі жұмыстар атқарды. Мазмұн, түр жағынан болсын басылым едәуір күшейіп, түрленді. Газет басшысы ретінде іске бел түре кіріскен Мақсат Тәж-Мұрат сүрлеу жолдың соқпағына соғылмай, тыңнан жол таба білген білімі мен білігі, таланты мен талабы түйіскен мықты редактор бола білді. «Әу баста кадр мәселесі көп қиындық туғызды. Өйткені, мен газетке келген кезең журналистердің 3-4 –ші ұрпағы ауысқан уақыт еді. Өзіңізде білесіз, қазіргі жас журналистердің журналистика туралы түсінігі біздің түсінігімізбен тоғыспайды. Олардың дені ғаламторға иек артып алған. «Нашар журналист интернет жағалайды, жақсы журналист ел аралайды» деген сөз күн өткен сайын өзекті болып барады. Қазір журналистердің ел аралап мақала жазуы жоқтың қасына пара-пар. Телефондық журналистика, пресс-релиздік журналистика белең алып кетті. Мен «Ана тіліне» келген кезде осы мәселені қолға алдым. Алғашқыда қарамағымдағы журналистерге мақалаға айдар, тақырып қоюдан бастап, мақаланың ішінде не айтатыны, не жазатыны туралы тәптіштеп түсіндіріп жүрдім. Жазған мақалалары сапалы болсын деп қосымша материалдар тауып берген кездерім де болды. Осылай әрекет ете жүріп, Мереке ағамыздың кезіндегі газет тиражын ұстап қалдық»,-дейді редактордың өзі бір сұхбатында. Редактор ретінде Мақсат Тәж-Мұраттың өзгелерден өзгешелегі ол басқа басшылар секілді науқаншылдыққа бас ұрмай, газет тиражын жасанды түрде көбейтуге үзілді-кесілді қарсы болды. Тираж табиғи түрде жасалды. 2007 жылдың басынан 2009 жылдың наурыз айына дейін «Ана тілі» газетінде бас редактор қызметін жемісті атқарғаны үшін Мақсат Тәж-Мұратқа «Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері» атағы берілді.


Дүйсембаева Мәдина Саматқызы,

Журналист
Тағдыры – сын, жаратылысы – сыншы қаламгер

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары – қазақ халқымен қатар, қазақ журналистикасына тағдырлы белес болып табылды. Дәл осы кезеңде қазақ публицистикасының дамуында да жаңа дәуір басталды. Ол – азат ойдың, еркін сөздің дәуірі еді. Публицистика қоғамдық маңызды мәселелерді көтергенде ғана, оның әсер-ықпалы зор болатындығы белгілі. 1990-шы жылдар публицистикасының басты өзгешелігі – бұрын жазуға болмайтын, бұрын айтуға болмайтын мәселелерге еркін қалам тербелді. Заманының запыранын, қоғамның күрмеуі күрделі мәселелерін өткір өресімен, орамды ойымен сараптап, сыншыл да шыншыл публицистикасымен ерекшелінген жазушы, журналист, публицист – Марат Қабанбай. Таразы басың тең ұстап, қоғам мен биліктің кем тұстарын тең тарқатқан журналист.

Қазақ қоғамының құлдық санасын сырып, жұртты жалтақтықтан жырақтату жолында қазақ публицистикасына жаңа леп әкелген публицисттің еңбегі ерекше. Тәуелсіздіктің түпкілікті мәні шекара тұтастығынан емес, ел тұтастығынан, тәуелсіз санадан басталадындығы жайында қоғамға дамылсыз дәлелдер келтірген қарымды қаламгер. Ызалы жүрекпен, бұлқынған намыспен жазу даралығы азаматтық абыройының асқақтығын айқындайды. Саясатты сауатты сараптауда толағай біліммен қатар, болжампаздық, сезгіштік, гипотеза, зияткерлік танымның кеңдігі болуы шарт. Қазіргі таңда саясат, экономиканы мардымды деңгейде саралай алатын журналистер кемде-кем. Осы тарапта, Марат Қабанбайдың мақалалары күні бүгінге дейін маңызын жоғалтпады. Сондықтан, Марат Қабанбай публицистикасы Отандық журналистика және публицистика тарихында стильдік ерешеліктерімен, эстетикалық талғымымен, публицистік позициясымен, шығармашылық ізденістерімен өзекті.

«Ана тілі» газетінің қазақ халқының тәуелсіздік алған шағынан бастап, әлі күнге дейін ұлттық намысты насихаттауда басылымдар арасында бірегей орны бар. 1990 жылдың 22 наурызынан бастап шыға бастаған газетпен бір күнде, публицистің 22 наурызда дүниеге келуі де сәйкестік емес. Марат Қабанбай «Ана тілінің» отымен кіріп, күлімен шыға жүріп, газеттің жылдардан жылдарға ұстанып келген қағидаларын, ұлттық мүдденің иісі аңқитын газеттің өзіне ғана тән моделін қалыптастыруда үлкен еңбек етті. Биыл Марат Қабанбайдың 65 жылдығына орай, публицистің еңбектері қоғамға қайтадан жаңғырып, тиісті бағалануына әбден лайықты.

Марат Қабанбайдың талантты жазушы, қарымды қаламгер ретінде қалыптасуы өмір мен еңбек жолдарынан бастау алады. Өмірден асқан ұстаз жоқ. Оны уақыт дәлелдеп отыр. Тағдырдың тауқыметі, тұрмыстың таршылығы ерте есейткен қаламгердің шығармашылығы елең еткізер, есті шығармаларынан басталды.

Кез-келген шығармаға жан бітіріп, кейіпкердің образын аша отырып, оқиғаны шынайы және әсерлі беру үшін, жазушы өзін сол шығарма кейіпкерінің орнына қойып, көкірегіндегі мінезге шомып кетуі тиіс. Бұл жағдайда балалар жазушысының арқалаған жүгі ауыр. Өйткені, жазушы әуелі бала психологиясына барлау жасап, дүниеге бір сәт бала жүрекпен, сәбилік санамен қарауы тиіс. Сонда ғана шығарма баланы еліктіріп әкететіні сөзсіз. Алайда, балалар аудиториясын зерттеп, баланың жүрек қылын табу өте қиын. Қазақ әдебиетінде балаларға арналған ақын-жазушылардың қатары аз. Ақын Қадыр Мырзалиев пен Қастек Баянбайдың балалар әдебиетінде қалдырған мұрасы қай заманда болсын өзектілігін жоғалтпайды. Осы қатарда жазушы Марат Қабанбайдың еңбегі де ұшан-теңіз. Шығармалары кішкентай оқырмандардың жүрегіне жол тауып, орта буынның мойындауына ие болды.

Жазушылықтан журналистика мен публицистикаға бет бұрып, қазақ әдебиетімен қатар, Отандық журналистика мен публицистикада мәні жоғалмас тың дүниелер қалдырды. Бұл Марат Қабанбайдың жазушылық тұлғасының ірілігі мен жан-жақтылығын дәлелдеп тұр. Осы арада, Марат Қабанбайдың әдебиет пен публицистикадағы стиль, жазу ерекшеліктерін жете түсінгендігін ескеру қажет. Яғни, қаламгер өз шығармашылығында таразы басын тең ұстай білген. Балалар әдебиетіндегі шығармалары жас өркенді тазалыққа, өмірге құштарлыққа тәрбиелейтін арманшыл, қиялшыл сарында жазылған. Ал, публицистикалық шығармаларында қиялды, романтиканы алшақтата ұстап, реалистік көзқараспен, суық зерекпен, сапалы сынмен, өткір мінезбен жаза білген.

Марат Қабанбайдың «Ана тілі» газетіндегі қызметі журналистік және публицистік қырларының шындалып, еңбегінің қоғамға пайдасын әкелген, өмірінің кульминациялық кезеңі десек те болады. Бұрын-соңды қазақ публицистикасында кездеспеген жазу шеберлігі мен мәселені талқылаудағы тапқырлығының арқасында мақалалары көпшілік оқырманға ой тастап, қазақтың қалғыған намысын оятты. Өйткені, әрбір сөйлемін буырқаған намыспен, кекті мінезбен, тұшымды және дәлелді ойлармен айшықтап отырған.


Ақбергенова Жазира Байсыйыққызы,

Журналист
Шархан Қазығұл публицистикасы

Қазақ журналистикасында публицистикалық шығармаларымен оқырман ықыласына бөленіп, өзіндік қолтаңбасымен ел есінде жүретін қаламгерлер баршылық. Журналистиканың жүгін арқалаған талантты, дарынды шоғырлардың ішінен публицистикасында өзіндік айтар үні бар, оқырман санасына сәуле түсірер салиқалы ой-пікірлері бірнеше газет-журнал беттерінде көрініс тапқан ─ Шархан Қазығұлды айтуға болады. Себебі, Шархан Қазығұлдың есімі журналист, публицист, редактор, қайраткер дейтін нақты ұғымдармен толыға түседі. Ол осындай даңққа дарыны мен тынымсыз еңбекқорлығының арқасында жеткен. Шархан Қазығұлдың журналистік мұрасымен таныса келе, біз оның жазбалары ұрпақтың рухани азығы болатынына шек келтіре алмаймыз. Себебі ол өзіндік стилі, өзгеше жазу өрнектері қалыптасқан талантты журналист.

Шархан Қазығұлдың шығармашылық жолы 1986-1994 жылдары Алматы облысының Балқаш және Іле аудандық газеттерінде бас редактор қызметінен басталады. 1994-2001 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Министрінің Баспасөз қызметінде кеңесші (консультант), 2001-2004 жылдары «ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ қоғамдық қатынастар департаментінің бас менеджері қызметтерінде жемісті еңбек еткен. Бұқаралық ақпарат құралдарының барлық түрінде қызмет етіп, өзін таныта білген ол РR-маман ретінде де елге танылды. Сонымен қатар, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі Шархан Қазығұл «Нұр Астана» және «Айқара» республикалық басылымдары мен «Qogam.kz» порталы сияқты жобаларды жүзеге асырып, редакторлық қызмет атқарған. Оның «Қажыгелдин қағидасы», «Әлем әйнегіндегі әсемдік», «Дүбәрә дүние», «Тоғыз тарау туынды» тәрізді бірнеше кітаптары бар. Бұл еңбектердің ішінде әдеби-көркем дүниелер де, публицистикалық жинақтары да тоғысқан. Жалпы, Шархан Қазығұл өзін «тәрбие көрмей өскен журналист» қатарына жатқызады. Ол «Айқын» газетіне берген бір сұхбатында журналист алғашқы шығармашылық жолын: «Шынымды айтсам, мен «тәрбие көрмей өскен журналистпін». Шәкірт болатын кезімде «бастық» болып кеттім. Жиырма тоғыз жасымда аудандық газетті басқардым. Редактордың шәкірт болып жүргені тағы ұят. Қысқасы, бірге етене еңбек етіп, дәл қасында отырып, қасиеттерін қабылдаған ұстазым жоқ. Бірақ өкіне қоймаймын». Десе де, ұстазсыз шәкірт журналистика саласында топ жарып, бірнеше өзекті мәселелерді көтерді. Қордаланып қалған қазақ журналистикасының проблемаларын шешуге атсалысты. Өзіндік ұстанымы мен жаңаша ойлау жүйесі, шеберлігі һәм ізденгіштігі арқылы бірнеше биіктерді бағындырды.

Журналистика – ой-шұқыры көп ерекше әлем. Бұл кәсіптің шыңына шығу екінің-бірінің қолынан келмейді. Себебі, журналист публицистика жанрының қай түрін де тиянақты меңгеру керек. Бұл орайда, Шархан Қазығұлдың өзіне тән ерекше журналистік жолы бар тұлға. Оның публицистикасы - жазылу стилі өзгелерге ұқсамайтын ерекшелігімен, мазмұны көркем тілмен көмкерілгендігімен, айтар ойы айрықша зерделенгенімен көзге түседі. Қоғамдағы мәселелерді талдау барысында көпсөзділікке ұрынбай, айтар ойын анық жеткізеді. Қаламгердің шеберлігі сол публицистикаларында көптеген терминдерді көпшілік түсіне алатындай етіп, қарапайым тілмен жазады. Өзі жинақтаған фактілерді, өзі куә болған оқиғаларды ерекше стильмен жеткізіп, қажетті цифрлар мен дәйектерді ұқыптылықпен қолданады. Қазақтың сөз қазынасына терең теңіздей бойлай алатындығын және ешқандай әсіре қызыл сөз, мақтау-мадақ емес, керісінше, арық сөйлеп, кесек турайды. Ол мақалаларында атойлап ұран салмай, көпсөзділікке ұрынбай қысқа қайырады. Оның жазбаларын оқи отырып, еріксіз езу тартасың. Жалпы, публицистің жазу стилі жеңіл юмор, сатира, астарлы ой, діттеген мақсатына жетер әзілмен көркемделген. Бұл журналист үшін керекті ең басты қасиет деп айтуға болады.

Қазіргі қоғамда БАҚ-ның өзіндік орны бар. Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынов: «Газет ─ халықтың көзі, тілі һәм құлағы» демекші, қоғамдағы ақ пен қараның аражігін ажыратып, билік пен бұқараның көпірі іспеттес БАҚ бүгінде «төртінші билік» деп аталды. Алайда, бұл атауға публицист Шархан Қазығұл өз мамандығының мәнін «Адап­тацияның классикалық үлгісі Алайда, бұл сатқындық ─ категориясына жатпайтын құбылыс» атты редакторлық мақаласында ашады. Шархан Қазығұл журналистика саласының өнерге, ғылымға жатпайтын, билікке кірмейтін жұмбақ құбылыс екендігін алға тартады. Сонымен қатар ол қай уақытта да оқырманға сулы-жабағылы емес, керісінше, шынайы ақпараттың қажеттігін мәлімдейді. Мақаладан үзінді келтірсек: «Еліміз егемендік алып, демократиялық қоғам заңдарына бағынғалы бері журналистиканы «төртінші билік» деп, қопаңдатып қою да етек ала бастады. Бірақ, ешқашан да билікті біреу сыйға тартып көрген емес. Қазақ биліктің басын емес, қойдың басын ғана тартады сыйға. Онда да сүйкімің болса. Сүйкімсіз сүмелекке ол да жоқ. Билікті ықылым замандардан бері не тартып алады, не жеңіп алады. Сосын «төртінші билік» деген терминнің өзінде әжуа жатқан жоқ па?!... Журналистика ─ жұмбақ құбылыс. Басқалар үшін. Жанымен түсінгісі келмейтіндер үшін. Ал журналистикамен «ауырғандар» үшін ─ таптырмайтын тәтті құбылыс».

Публицистикада ой, идея басты роль атқарады. Сондықтан қаламгерлер қалам тербеген тақырыбына терең бойлап, аражігін ажырата білуі тиіс. Орыстың белгілі журналисі Анатолий Аграновский қай жерде ой болса, сол жерде публицистика белең алатынын айта отырып, жанрға қатысты пікірін былай бағамдаған: «Публицистика ойға құрылуы тиіс. Жақсы жазатын адам жақсы жазбайды, жақсы ойлайтын адам жақсы жазады». Автордың стилінің бір ерекшелігі ─ оның тақырып ашудағы тиянақтылығы. Жалпы, тақырып дегеніміздің өзі ─ туындының алғашқы қаланған іргетасы. «Тақырып дегеніміз ─ оқиғаның не туралы екендігін анықтайтын категория. Яғни, замансөз тақырыбы бүгінгі қоғам, қазіргі өмір». «Бәрінен бұрын тақырып пайда болады, ─ дейді Валентин Катаев, ─ пайда болады да жазушыны азапқа сала бастайды. Тақырып санаға сіңіп, ойға орныққан сайын, адам, зат образдары, болашақ пейзаж жұрнақтары туып, тұтаса береді». Шархан Қазығұл публицистикаларының тақырыптары бір тектес әріппен, ақ өлеңдей қатар өріледі. Айталық, «Келешектен келген Кекілбаев», «Беренсөздің бірегей бегі», «Көркем кісі», «Түрен тартқан Төре», «Жұматаев жұмбағы», «Түпкілікті тынбай тұрғанда тіліңе тіреу бол, бауырым!», «Бір анклав, екі анклав, үш анклав, енді бір қарасаң ─ Қытай», «Әлемді қорғасыныңмен емес, Оңғарсыноваларыңмен жаулап аласың», «Киноның көсегесі коммерциясыз көгермейді», т.б. Осы келтірілген мысалдардан журналист-публицист Шархан Қазығұлдың тапқырлығын, ойлау жүйесінің кеңдігін, жан-жақтылығын көреміз.

Шархан Қазығұл еңбектері тіршілік сырын тереңірек білуге, білгенін көңілге түюге, өмірмен қоян қолтық араласуға үйретеді. Егер «Көркем-публицистикалық жанрлар типтік деректерді талдау, суреттеу әдісімен жазылады...» деген қағиданы негізге алсақ, Шархан Қазығұлдың публицистикасының тақырыптық-мазмұндық ерекшелігін ол көтерген замана шындығы мен адам тұлғасы, мінез-құлқын бағамдайтын мақалалары көрсетеді. Шархан Қазығұл шығармаларында адам факторын жадынан шығармаған. Қоғамдағы өзгерістерге ықпал етерлік Әбіш Кекілбаев, Сауытбек Әбдірахманов, Нұртөре Жүсіп, Намазалы Омашев, Ғаділбек Шалахметов, Қали Сәрсенбай, Байболсын Жұматаев т.б.секілді қазақтың біртуар азаматтарының адами қасиеттері, адамдық танымдарын жазған. Шархан Қазығұлдың тақырып табудағы тапқырлығы мен тиянақтылығын жазған болатынмын. Бұл журналистің бір жағынан шеберлігі болса, екіншіден, тіл байлығының мол екендігін көрсетеді. Мысалы, «Келешектен келген Кекілбаев». Кекілбаев келешектен қалай келді? Автордың мақаласын оқу барысында мына жолдарға көзіміз түсті: «Адамды зерттеуді алға шығарудың қаншалықты қасиетті іс екенін бар болмыс бітімімен түйсінген Әбіш Кекілбаев сондықтан да келешектен келген кісідей көрінеді». Профессор Н.Омашевқа арналған мақала «Тәтті құбылыс теоретигі» деп аталды. Автор мақаласында: «...Қай дәуірде болсын, өнерге де қосылмай келген, ғылымға да жатқызылмаған, билікке де кірмеген, тек қана тылсымдығымен тәтті құбылыстай көрініп тұратын қазақ журналистикасының осы заманғы теоретигі Намазалы Омашұлының ұлттық публицистикамыздың әлі де ашылмаған аралдарына талай қонақтайтыны хақ. Жай қонақтамайды, өз өмірінің арқауына айналған ісін құнттап қонақтайды. Бұған күмән жоқ».

Автордың жазбаларында заман тынысы нақты деректермен бедерленеді. Шархан Қазығұл журналистік жолында тынымсыз ізденгіштігі мен еңбекқорлығын көрсете білген. «Жақсы журналистке қандай қасиет керек? Нендей талаптың үдесінен шығу керек дегенде, ең әуелі алдындағы ақ қағазға қаламға адалдық керек: қарақан бастың қамынан гөрі ел мүддесі, халық тағдыры, Отанның бүгіні мен келешегі қашанда бірінші орында тұруы басты талап». Осы талап үдесінен шыға білген Шархан Қазығұл туындылары үлкенді-кішінің рухани нәр алар асыл қазынасына айналып, елдің қамын, болашақтың жайын толғайтын публицистикалық материалдары оқырман қауымның көп нәрсеге көзін ашып, көкірегін оятты. Шархан Қазығұл «Желтоқсан жылнамашысы» атты мақаласында Желтоқсан оқиғасында жанын жалау етіп көтерген жастардың жанкештілігі, стихиялы болса да, кездейсоқ емес әрекетінің ар алдындағы ақтық іс екендігін баяндайды.«...Қазір қарап отырсақ, тәуелсіздік өздігінен келе қалған, қолымызға қона қалған секілді. Кейбір «айтқышбектер»: «Бізге тәуелсіздікті Ресей өзі бере салды ғой», ─ деп соғатынын қайтерсің. Біз айтар едік, халықтың санасына жетіп, ойынан өтпеген нәрсе ешқашан жүзеге аспайды. Ал сол бұқараның санасына сәуле құйып, ойына нәр берген кімдер?...»,-деген сауал қойып, Мұхтар Шаханов, Желтоқсан оқиғасын талмай, жалықпай жан жақты зерттей бастаған Коммунар Тайбей есімдерін келтіреді. Бұл орайда, қоғамдық маңызды мәселелерді қозғайтын публицистика ─ бірнеше ғасырлардағы адамзат ақыл-ойының жемісі екендігін айта кеткен жөн.

Шархан Қазығұл аталған мақалада кеңестік пролетариат диктатурасы құлап, еліміз бодандық бұғауынан босағанын, егемен ел атанып, демократиялық жолға түскенін айтады. Алайда егемендіктің адам құқы тапталған жаралы желтоқсанда бастау алғанын ұмытпау керек екенімізді және еске салады. «...Ендігі бір жәйт ─ жастар жағдайы. Соңғы уақыта олар өз елінің болашағы туралы көп ойланбайтындай. Мынау нарықтық-экономиканың уақытша қиындықтарын сылтауратып, бәрі саудаға бет бұрып бара жатқандай. Сауда болғанда, кәдімгі қара бастың саудасы. Елдің келешегіне бағытталған бизнес болса бастарынан айналасың ғой». Иә, адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Қоғамда орын алған құбылыстар қалам иелері тұрмақ, басқа да мамандық иелерін толғандыратыны хақ. Мұндай жайларды қалам ұстаған адам өз заманының болмысын жазуы тиіс. Шархан Қазығұлдың қоғам мен адам мәселесін бұл мақаласында алдыңғы орынға шығаруының да мәнісі осында.

Публицистикалық шығармаларда еліміздің ішкі-сыртқы саясаты және мәдениет пен мораль проблемалары сияқты актуальды мәселелері сөз болады. Шархан Қазығұл журналистігінің және бір ерекше қыры оның өткір мәселелерді мәдениет, өнер, әдебиет «ауылынан» да іздейтіндігі. «Киноның көсегесі коммерциясыз көгермейді» атты мақаласында автор қаланың қай кинотеатрына бас сұқсаңыз да, шетінен шетелдік фильмдерді «жарнамалайтынын» баяндайды. Кино ғана емес, оқырмандар отандық газет-журналдарды оқығаннан гөрі шетелдің баспасөзін жаздырып, «жастанып» оқиды. Шарханша айтсақ, ««Қайда барсаң да Қорқыттың көрі!». Қазақша газет-журнал дүңгіршектерде сатылмайды, сатылғанмен өтпейді. Кинотеатрларда қазақша фильмдер көрсетілмейді, көрсетілсе де қазақтар оны көргісі келмейді. Қазақша кітаптар саудаға шығарылмайды, шығарылғанымен қазақтар кітап оқуды қойған. Ал, қазақ драма театрларының тұрақты көрермендері ─ зорлықпен билет алуға мәжбүр болған оқушылар мен студенттер. Ақшаға келген нәрсе деп амалсыздан барып жатыр байғұс балалар». Автордың бұл ой түйіндемесі өмірден алынған факт! Қазақ киносының көшін бастап келе жатқан «Көшпенділер» киносын дәлел ретінде тілге тиек еткен Шархан Қазығұл аталмыш мақаласын: «...Ықтималдық теориясына сүйенсек, кинотеатрлардың қазақ фильмдерін көрсету мүмкіндігі артады. Әйтпесе, дәл қазір қазақша кино көрсетпейсіңдер деп кінә тағу да қисынсыз дау сияқты көрінеді де тұрады», ─ деп аяқтаған.

«Түпкілікті тынбай тұрғанда тіліңе тіреу бол, бауырым!» мақаласында автор мемлекеттік тілді менсінбейтін қазақтарды «сынайды», әжуалайды. Рас, еліміз егемендік алып, тәуелсіз ел атанғанымызбен, ана тілін білмейтін, қадірлемейтін қазақтардың қатары көп арамызда. Бұл тақырыпта мақала жазбаған журналист, пікір білдірмеген маман қалмады. Бірақ ол мақаласында атойлап ұран салмай, көпсөзділікке ұрынбай қысқа қайырады. Мақаланың қысқа жазылуына байланысты В.Инбер былай баға береді: «Тіл, дәлдік және қысқа жазу ─ шеберлік материгі осынау үш киттің үстінде тұр» Шархан Қазығұлдың аталмыш мақаласы қысқа жазылса да, мұнан оқырманның алары мол, түйсінері көп. Мақаладан үзінді келтірейік: «...Қазақ тілі үшін алдымен шырылдаған Шер аға еді, ол кісі де шаршады ма, шау тартты ма, шарбағынан шықпайтын болды. Шаршамай жүрген Шаханов. Қазақ тілінің жолында шапқылап жүр. Қарасөзбен қарлығып та айтады, өлеңменен өңештеп те айтады. Оған селк етіп жатқан адамды көрмедім. Қазақ тілінің сөзін сөйлеген адамға тітіркеніп қараймыз».

Бір ел бір елді мойындатуы үшін бірінші пушкасын емес, Пушкинін жіберетіні қазір тіпті де дәлелдеуді қажет етпейді. Бұл біздің емес, публицист Шархан Қазығұлдың түсінік-танымы. Автор «Әлемді қорғасыныңмен емес, Оңғарсыноваларыңмен жаулап аласың» атты мақаласында әлемді қолымыздағы бар байлығымызбен емес, еліміздегі мәдениетімізбен, соның ішіндегі әдебиетімізбен, білікті, білімді мамандарымызбен, зиялы қауымдарымызбен таң қалдыруға болатынын баяндайды. Сонымен қатар Қазақстан халқының ауызбіршілігін, ынтымақтастығын мәлімдейді қаламгер. Осы мақаладағы мына бір мысалды сөзіміздің дәлелі болуы үшін алып қарайық: «Әзірге Қазақстанның әлем алдындағы ең мықты көзірі не десе, мен айтар едім: бейбіт өмірсүргіштігі». Автор мақаласын оқи отырып, алдағы күндерге деген сеніміміз молайып, үмітіміз кеңейеді.

Публицист Шархан Қазығұл «Қазаққа нигилизм қауіпті ме?» деген тақырыпта қалам тербеп, нигилизмді алыстан емес, қазақы болмыс-бітімнен, күнделікті тұрмыс-тіршіліктен тауып, рухани биіктікпен талдау жасайды. Нақтырақ айтқанда, нигилизмнің түп-тамырын эгоизмнен қарастырады. «Жұмыс орныма автобуспен барғанды жақсы көремін. Халықпен бірге жүргенге не жетсін! Көп нәрсеге көз жеткізесің! Біз қалай өмір сүріп жатырмыз? Тұрмысымыз қандай? Мәдениетіміз қандай? Бәрін байқауға болады. Басқасын айтпай-ақ қоялық, бір нәрсе көзге ұрып тұрады. Ол эгоизм...» деп басталады мақала Табиғат заңына бағынғысы келмейтін пенделер жанкештілігін алға тартады. Бұл орайда Шархан Қазығұл былай қалам тербейді: «Кейбіреулер мына жалғанда өзінің жасап жүрген ісін ғана керемет шаруа деп көрсеткісі келеді. Бүкіл халықтың назарын соған аудартудың әлегімен жүреді. Бірақ барлық нәрсенің ыстық суығы күндердің күнінде басылады. Халық бәрін електен өткізеді. Кімнің кім екенін анықтап, әркімді өз орнына қояды. Бұл тек уақыттың ісі» Сонымен қатар бұл мақалада автор ұлт мүддесі, тіл тағдыры, қазақтың бойындағы кемшіліктермен һәм қателіктер, экономикалық және саяси жаһандану, ұлттық сананы қалыптастыру тақырыбында тұшымды ой-пікірлерін сарапқа салады. Әсіресе, бүгінгі қоғамда кездесетін көреалмаушылық, өзімшілдік, жалқаулық, іштарлық, түсініспеушілік «дертінің» тамырын басып, оларға дәйекті мысал келтіреді. Мақаладан үзінді келтірсек: «Біреуді мақтасақ, аспанға ұшырып жібереміз. Сынасақ, құздан құлатып тынамыз. Сынағанда ешкімді де жәбірлемейтіндей немесе мақтағанда адамды ұятқа қалдырмайтындай, ортадағы ойды бедерлеу қолымыздан келмей ақ қойды... Ерек сөз айтқан адамда айбалтамыз дайын тұратын болды. Мұхтар Мағауын «мен» деп еді, «өзіңше болма» деп шетелге шығарып салдық. Сол Мұхаң емес пе еді, қазақ әдебиетінің жасын бақандай үш ғасырға ұзартқан. Болат Атабаев «мен мемлекет пен халық үшін емес, қарақан басымды асырау үшін өнерде жүрмін» деп бұған дейін айтылып келген «әдемі әуеннің шырқын бұзып» еді, «халыққа қызмет етіп жүрміз» деп шуылдап жүретін әншісымақтардың тырнағына да татырмай тастадық нән талантымызды...» Аталмыш мақалада белгілі халық жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің бүркіт туралы заманауи аңызын алға тартқан Шархан Қазығұл кісі бойындағы тектілік қасиетінен де қалам тербейді. «Басқа елге түгілі, өз жерімізде жүріп ақ бүркіттік біраз қасиеттерімізден айрылып барамыз ау, ─ дейді ол ─ Отанымызда отырып ақ тұмсығысыз шабылған, қанатымыз қырқылған халықтың халіне жақындап қалған жоқпыз ба?!». Бұл мақаланың тобықтай түйінінде автор жылай бергеннен де, жыртығымыз жамалмайтынына және жалған намыстың жоғымызды тауып бермейтініне көзімізді жеткізеді. Мақаланы былай түйіндейді: «...Ақиқаттан алшақтаған сайын арымыздан айырыла беретініміз айтпаса да түсінікті. Әңгімеміздің әу басында бір еске салып кеткен танымдық нигилизм осынысымен қауіпті. Ақиқатты жоққа шығару ─ Арымызға сын».

Мейірімділік, адамгершілік, имандылық, тәрбиемен қатар, тойымсыз құлқын мен адам бойындағы жағымсыз қасиеттер туралы ой-пікір білдіруден Шархан Қазығұл айналып өтпеген. Оның «Жалғыздыққа тап болғанға дейінгі мәңгілік» атты мақаласында адам өмірінің құпиясы, «дүние жалған емес, адам жалған» екендігі айтылады. Мақала «Құлқыныңа құрық салып көрдің бе?», «Өмірдің ең соңғы құпиясы» атты екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде жер бетінде тіршілік ететін жұмыр басты пенденің бойында кездесетін тойымсыз құлқын баяндалады. «Әр мың жылда 43 ұрпақ ауысып отырады... Десек те, солардың барлығына тән өзгермейтін бір құбылыс бар. Ол ─ құлқын! Алла тағаланың адамды сұраққа алардағы ең басты критерийін өзгерту ешкімнің қолынан келмейді! Олай дейтініміз, адамдар баяғы қалпынан өзгерген емес. Дәстүр сабақтастығына қайран қаласың! Қазір де таяқ лақтырсаң, құлқынын ойлаған пендеге тиеді. Кейде күпіршілікке барасың: «Жаратқан шеберлігінің ең апогейі осы ма екен?!», ─ дейді автор. Мақала барысында автор жалған дүниеде бар нәрсенің «қолдан жасалған» қуаныш екендігін айтады. Пенде болған соң өмірге қонақ боп келгенімізді әсте естен шығарып алатынымыз жасырын емес...

«Өмірдің ең соңғы құпиясы» атты бөлімде ақша адамға өмір сүру үшін ауадай қажет құрал екендігін мәлімдейді. Былай қарасаңыз, ақша адам өміріндегі басты құндылық сияқты болып табылады. Оған талас жоқ. Бірақ бұл мақалада журналист ақшаның қоғамда ешқашан шешуші рөл атқара алмайтынын, ол бар болғаны рухани аурудың симптомы екенін көрсетеді. Өмірде өз арын ақшадан да биік қоятын адамдар болғанын, қазірде барын, бұдан кейін де болатынын айтады автор. Ақшаны қашанда рух ұлылығы жеңеді. Айналып келгенде құлқын түзілмей, қоғам да мін түзелмейтінін меңзейді автор. «Парадокс, жоғарыда айтқан құлқын деген түбі жоқ құдық тағы да есігімізді тықылдатып тұр. Құлқын ауруының ең сорақысы осы ─ сыйбайлас жемқорлық. Сол арқылы құлқынын толтырып отырған мемлекеттік шенеуніктер қоғамның азғындалуына ең басты кінәлі адамдар екенін өз басым салық төлеуші ретінде ойбайлап тұрып айтуға арланбаймын. Олар тек халықты ғана қақсатып қоймайды, бизнес өкілдерін де теспей сорудың неше түрлі үлгісін көрсетуден де қаймықпай келеді. Сондықтан да осы сұр жыланның түбіне балта шаппай, қоғамда заңдылық орнап, консенсус болуы екіталай», ─ дейді автор мақалада.

Шархан Қазығұлдың «сүйікті тақырыптары» көбіне мұнай саласына арналатындығын айтқымыз келеді. Автордың аталмыш тақырып бойынша жазған қай мақаласын алып қарасақ та, оның өткірлігін, өтімділігін аңғарамыз. Мұнайдың мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігіне айналғанын айта келе публицист осы салада жұмыс жасайтын кәсіби қызметкерлермен сұхбаттасып, мұнай «психологиясына» жан-жақты терең зерттеу жасайды. Автор мақалаларында елімізде индустриалдық-инновациялық даму бағдарламасы бойынша ауқымды жобалар жүзеге асырылып жатқандығын, мұнай келешектің игіліктерін қамтамасыз етудің бастауы болып тұрғандығын, мұнай саласы ел бюджетінің төрттен бірін құрайтынын, әлеуметтік бағыттағы қыруар шараға осы саланың негізінде қаржы түсіп жатқанын жазады. Сөзімізге автордың «Қазақ қарамайы әлемдік құбылысқа айнала ма?», «Қазақтың бір байлығы мұнай деген», «Көшпенділер енді Каспийде жүзеді», «ҚазМұнайГаз»: басым бағыттар берекеге бастайды», «ҚМГ: барлау арқылы өндіруді ұлғайту ─ өмір талабы» тәрізді бірнеше сүбелі мақалалары дәлел.

Шархан Қазығұл «сүйікті тақырыбы» туралы қалам тербегенде көлдей кесте сызып мысал келтірмеген, сандар тізбегін де самсатпаған, термин сөздерді көп қосып оқырманын жалықтырып алмаған. Экономика саласындағы мақалаларын да автор оқырманға түсінікті де қарапайым тілмен жазып, көбіне көркемдік аспектілерге жүгінген. Бұл белгілі публицистің мол тәжірибесінің нәтижесі екендігіне шүбә жоқ.

Журналист-публицист Шархан Қазығұл әр жанрдың бабына батыл да, еркін қадам жасай білген журналист. Жанрдың жай-жапсарын жыға таниды. Соның ішінде репортаж жанрын жетік меңгерген. «Репортаж ─ информациялық жанрдың флагманы. Репортаж ─ информациялық жанрдың космостық ракетасы» екенін жете ұғынған. Автор «Көшпенділердің кеме керуені кәрі Каспийге келді» атты репортажында 2004 жылдың аяғында Ресей Федерациясының Ленинград облысындағы Выборг кеме жасау зауытында Қазақстан флотының Каспий теңізі арқылы мұнай тасымалдайтын танкері жасалғаны туралы баяндайды. Автордың репортажын оқу барысында кемені көруге құдды өзімізде барғандай сезіндік.

Автордың аталмыш репортажын оқи отырып, «Астана» деп аталатын жаңа кеменің «кіндік шешесі» Жания Әубәкірова болғандығынан хабардар болдық. Репортажда Ш.Қ. кіндік шешенің сенімді ақтағанын қуана жеткізеді. Автордың репортажынан үзінді келтірсек: «...Тұсаукесер кезінде сөйлеген ен адамның ішінде жалғыз ауыз қазақша сөзі айтқан осы Жания болды. «Кемеміздің әрқашан жолы болсын!», ─ деді ау. Ішімізден «Бар бол, Жания! Кемең де бар болсын!» деп тіледік» [16. 9-10 б.] Ш.Қ. репортажын асқан шеберлікпен жазған. Репортажды оқу барысында біз тек фактілерді ғана емес, кеме тұсаукесеріне қатысқан тұлғалардың бет-бейнесін қателіксіз аша алғанын аңғардық. Мұның өзі публицистік шеберліктің шырқау шыңы десек те қателеспейміз.

Қорыта келе, Шархан Қазығұл мақалаларындағы ой жинақылығы киіз үйдей тұтасымен өріледі.Оның публицистикасымен таныса келе біз оның басқа ақпаратқа ғана сүйеніп мақала жазатын әріптестеріндей емес, ойлау жүйесінің кеңдігін, өмір философиясына тереңдей бойлай білетін қасиетін, қоғамға қажет тақырыпты қозғауда жеке бастың мүддесін емес, ел мүддесін ерекше назарға алатындығын, ұтқыр шешімдерді қабылдай отырып, ұсыныс шешім қабылдай білетін шеберлігін аңғардық. Бұл қолынан қаламы түспейтін журналистің ізденгіштігі мен зерттеу қабілетінің жоғары екендігін тағы бір дәлелдейді.


Сәменқызы Ұлпан,

Журналистика және саясаттану

факультетінің 2 курс студенті
Н.Ә.Назарбаев еңбектеріндегі ұлттық рух және тәуелсіздік жылдарындағы әдебиет мәселелері

Тарихты терең білмей отырып, қазіргі қоғамды, Тәуелсіздік заманының қадір-маңызын, бізге қаншалықты қымбат жолмен жеткенін жан-жақты тану мүмкін емес. Сондықтан да Елбасының зерттеу нысанына айналып отырған «Әділеттің ақ жолы»[1], «Ғасырлар тоғысында» [2], «Тарих толқынында» [4] атты кітаптарында қазақ халқының тарихи жолы, басынан өткерген дәуірлік кезеңдері, ондағы шаруашылығы мен мәдениеті, дәстүр-салты, дүниетанымы мен ұстанымы, халықтық мінез-құлық, ой-өріс ерекшелігі, азаттық жолындағы күрестері кеңінен сипатталды. Бұл күрделі мәселелер жай баяндалып қоймайды, автор бүгінгі уақытпен байланыстыра отырып, тағылымды ой түйеді, оқырманына, ел Тәуелсіздігінің болашағына жауапты қазіргі ұрпаққа ой сала баяндайды.

Біз зерттеу мақаламызда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих толқынында» атты кітабы негізінде тарата айту көздеп отырмыз. Бұл, біріншіден, жинақылық, бір бағыттылық үшін қажет болса, екіншіден, автордың ұлттық рух, халықтың бірлігі, Тәуелсіздік туралы ой-толғамдары бір кітаптан екінші кітапқа жалғасып, тереңдеп жатады. Оны тұтас ала зерттеу, ой қорыту алдағы уақыттың еншісі деп білеміз. Сондықтан зерттеудің басты өзегі Елбасының «Тарих толқынында» кітабы.

Жинақы да түсінікті тілмен баяндалған кітап мынандай тақырыптардан тұрады: «Ұлттық келбетті ұлықтайық», «Қазақ даласы – ұлы түркі елінің қара шаңырағы», «Мәдениет келешегі», «Алаш мұрасы және осы заман», «Ұлттық бірегейлік туралы», «Тоталитарлық тәртіп пен ұлттық ұғымдар», «Орталық Азияның тәуелсіз мемлекеттері және тарих тағылымдары», «Тарихтың шеңберлері және ұлттық зерде». Мұндағы әрбір тақырып ауқымды. Бірақ Елбасы сол күрделі тақырыптардың мол материалдары тасқынының астында қалып қоймайды. Ең маңыздыларын алға шығарып, одан туындайтын тарихи тағылымдарды қарапайым да ұғынықты тілмен көпшілікке тарата жеткізеді.

Әрбір тақырыптың ашылуында автордың эпиграфтарды сәттілікпен таңдауы да кітаптың басты ерекшеліктерінің бірі деуге болады. Бұл эпиграфтар кітаптың мазмұнын аша түскен және оқырманына тың мәліметтер береді. Келтірілген эпиграфтар қалам иесі дүниетанымының тереңдігін танытады. Сондықтан да алынған эпиграфтарға арнайы мән беріп өтудің өзі қазіргі ұрпаққа терең ой салары сөзсіз.

Жүректің түріп құлағын,

Ойланып тағы қарашы.

Кімсің сен, қайда тұрағың,

Енді қайда барасың? –

деп келетін Шығыстың атақты ақыны Омар Һайямның өлең жолдары кімді болмасын ойлантады. Бұл қазіргі Тәуелсіз еліміз үшін де, оның көкірегі ояу әрбір азаматы, жастары үшін де маңызды сұрақ. Автор ақынның осы өмірлік мәні терең сұрағына қазақ елінің тарихи жолы, рухани әлемі арқылы жауап беруді мақсат етеді.

«Кітаптар көп арабша да, тәжікше, Біздің тілде бұл жалғыз-ақ әзірше» деп келетін түркі халықтарының данышпан ақыны, мемлекет қайраткері Жүсіп Баласағұнның да сөзі эпиграф етіп алынған. Бұл тарауда орта ғасырлар мәдениетінің тоғысындағы түркі халықтары руханиятының өзіндік дамуы жолы мен ерекшелігі, әлемдік мәдениетке қосқан зор үлесі баяндалады. Кешегі кеңестік кезеңде Орта Азия халықтары, оның ішінде қазақ халқы да жартылай тағы, мәдениеті төмен деп айтылып келгені белгілі. Тәуелсіздік жылдарында жазылған Елбасы кітабы еуроцентирстік көзқарастың дұрыс еместігін дәлелдейді. «Қазақ даласы – ұлы түркі елінің қара шаңырағы» деген тұжырымға келеді. Бұл қорытынды зерттеушілердің тың көзқарастағы еңбектеріне сүйене отырып жасалынған. Бұл тұжырым сондай-ақ ендігі зерттеушілерге де нақты бағдар береді. Құрсаулы ойдың, еуроцентирстік пікірдің жетегінде ендігі жерде қалып қоюға болмайтынын, Тәуелсіз елдің тәуелсіз ойы ешкімге жалтақтамайтын еркін, шынайы болу қажеттілігін Елбасы өз еңбегімен көрсетіп беріп отыр. Сол себепті де тарихи, рухани әлемімізді, өткенімізді, бүгінімізді зерделеуде Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев еңбектерінің маңызы ерекше деп білеміз.

Президент ел перзенті, қазіргі уақыттағы бірінші тұлға ретінде тарих алдындағы жауаптылықты жақсы сезінеді: «Сонымен бірге мен қазақ болғандықтан, қазақ мемлекеттігінің ғұмыр-шежіресін ірге көтерген кезден бастағанның өзінде, қазақтың бес ғасырлық төл тарихын білуге тиіспін. Бұған қоса бүкіл түркі халықтарының тарихи бесігі – Түркі қағанатын естен шығаруға болмайды, ал бұл дегеніңіз, осыдан аттай 1500 жыл бұрынғы тарихи кезең...», - дейді автор кітап кіріспесінде.

Елбасының сөзінен мынадай ой түюге болады: Тәуелсіз Қазақстанның әрбір саналы азаматы туған елінің тарихын жақсы білуі керек және сол елдің, халықтың ұрпағы екенін мақтан тұтуы қажет. Кітаптың бүкіл мазмұнынан осы желі айқын көрінеді. Ұлттық рух, оның берік негізділігі өз халқының өткен тарихи жолын жетік білумен, онымен мақтана алумен, өзінің ұлтына деген мақтаныш сезімінің асқақтығымен, ешкімнің алдында төменшіктемеуімен өлшенеді. Бұл - маңызды шешім.

Н.Ә.Назарбаев еңбектерінде қазақ ұлтының ұлттық қалыптасуының тарихи негіздері, ерекшеліктері мен көкейкесті мәселелері, қазіргі жаһандану дәуірінде жұтылып кетпей, өзін-өзі сақтап қалуының маңызды амалдары да кеңінен қарастырылады. Соның ішінде автор ұлттық рух мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Оның ұлттың дамуындағы серпінділік, жетекшілік қуаты, қандай қиын кезең болса, ұлттық рухы мықты халықтың бағдарының айқын, ұлттық мүдде жолында тастүйін болатыны түйінделеді.

Автор ұлттық рухтың бар қырымен жарқырап көрінуін тек жаугершілік заманмен байланыстырмайды. Рас, ел басына ауыр күн келгенде туған жерді, елді сақтау халықтың алдына үлкен міндеттер қояды. Сол кезеңде дүниеге келіп жататын, мәселен, жыраулық поэзия батырлық, ерлікті дәріптейді. Туған жердің қасиетін, тосыннан келген жауға кіріптар болудың қасіретін жырлайды. Бұл сәтте ел, халық тұтас бір сезімге бағындырылады. Ол – басқыншы жауды ел іргесінен қуып тастау, елдің амандығын сақтап қалу. Жыраулар поэзиясының басты арқауын осы сипаттармен анықтауға болады.

Тарихтағы жеке тұлғаның рөлін жоққа шығара алмаймыз. Елбасы еңбегінде қазақ рухының оянуындағы Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау, Қазақ мемлекеттілігінің іргесін қалаған Жәнібек пен Керей хандар, халықтың рухани көсеміне айналған Төле, Қазыбек, Әйтеке билер, Жоңғар шапқыншылығына қарсы халықты бастай білген Абылай хан, Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр есімдері, Ресей патшалығы отаршылдығына қарсы күрескен Сырым Датов, Кенесары Қасымов ұлттың рухын бүтіндікке, жасампаздыққа бағыттаған Шоқан мен Абай, Алаш арыстары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, тағы басқаларының есімдері құрметпен аталып, тарихтағы ерен еңбектері жоғары бағаланады.

Ұлттық рухты қайта түлетудің маңызы ұлттық дамудың жаңа бетбұрыс кезеңінде де аса қажеттілігі пайымдалады. Бұл жөнінде Н.Ә.Назарбаев былай дейді: «Мен ұлттық рухты қайта түлетудегі және дамытудағы қазақ зиялыларының рөлі туралы айтқан болатынмын. Бұл, әрине, тек көркемдік ой иелеріне немесе ғылыми зиялыларға ғана қатысты болмау керек. Ұлттық мүддеге қызмет етудің тарихи ұлы үлгілерін шын мәнінде көрсетіп берген әйгілі тарихи қайраткерлердің, мемлекет басқарушыларының тұтас легі біздің көз алдымызда. Олар қазақ мемлекеттігін дамытудың нысанасын жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде-ақ көрсетіп берген болатын. Тарих туралы топшылаудың саяр жері тек қана осы ғасыр туралы немесе тек қана жаугершілік жайында болмау керек, ұлттық рухтың шарықтайтын шақтары бізге көбірек ден қойдыртуға тиіс. Біз асқақ сезімге бөлене отырып, ұлттық әрекетшілдігімізге қатысты ғасыр басында Алаш қайраткерлері бастап берген жолнұсқалар ғасыр соңында жалғасын тапты деп айта аламыз», - деді.

Президент ой-пікіріндегі «ұлттық рухтың шарықтайтын шақтары» бізді де ойлантады. ХХ ғасырдың басында қазақ мемлекеттігін құру идеясы неге өріс алды? Ол, ең алдымен, тарихи кезең шындығымен сабақтасып жатыр. Қазақ даласына еріксіз отаршылдық қамытын алып келген Ресей патшалығы құлағалы тұрды. Қазақтың ұлттық зиялылары қалыптасты. Сол кезде олардың арасында қазақтың өз мемлекеттігін құру үміті ояна бастады. Осы оянған үміт ұлттық рухты шыңдады.

Қазіргі сындарлы шақ та ұлттық рухты, біздіңше, шыңдайтын кезең. Ел тәуелсіздігінің іргесін бекіте түсу, қандай қиыншылықты болмасын жеңіп шығуға бар білім-қабілетімен, қажыр-қайратымен жұмыла білу, татулық пен өзара төзімділікті қалыптастыру, өзгені сыйлай отырып, өзіңді құрметтете, мойындата білу - өз-өзінен іске аса салмайды. Бұған ұлттық рухпен шыңдалған парасаттылық қажет.

Елбасы тарихтың толқынында қазақ халқының ұлттық рухының жоғалып кетпеуінің себептерін ашып көрсетеді. Тарихтың қиын кезеңдері қазақ халқының маңдайынан сипаған жоқ. Сондай ауыр сәттерде де өзін-өзі жоғалтпаған қазақ халқының ұлттық рухына Елбасы таң қалады. Он сегізінші ғасырдағы жойқын демографиялық соққыдан соң, жиырмасыншы ғасырдағы ұжымдастырудан соң, отаршылдық езгісі мемлекеттілікті күйреткен соң, ұлттың бетке ұстарларын тұрақты түрде жойып отырған соң, орны толмас мәдени шығындардан соң, қазақ жұртының бір бөлігі дүбәраланған соң, қазақтың біртуар әйгілі тұлғалары қасірет шеккен соң, тоқетері, - осының бәрінен соң ұлттық кие күйреп, психологиялық тығырыққа тірелуге тиістігін пайымдаған Н. Ә. Назарбаев нәтиженің өзгеше болғанын қазақ рухының мықтылығымен байланыстырады. «Қазақтар – ұлы өркениеттердің мұрагерлері тарихтың сан-сапалақ құз-қияларынан өзінің ұлттық «МЕН» дегізерлік қасиеттерін алып шыға алды. Жай ғана алып шығып, жай ғана сақтай білген жоқ, сонымен бірге еселеп жаңғырта да білді».

Міне, қазақ халқының тарихтың небір ауыр күндерінде өзін-өзі сақтап қалуына ұйтқы болған ұлттық рухының мықтылығының көрінісі. Ақын Жұбан Молдағалиевтың өлеңінде сипатталған «мың өліп, мың тірілген» қазақтың бүгінге жеткен ішкі қуатының белгісі.

Қазақтың тілдік шығармашылығының жақсы дамығанын, оны әрбір қазақтың ешқандай қиындықсыз қабылдай алатынын, оның ғасырлар қойнауынан күні қазірге дейін тағылым-тәрбие орталығы болып келгенін қазақтың ұлттық ойлау ерекшелігі деп таниды. «Сондықтан да қазақ тілінің әдебиетшілдігі дегеніміз, түптеп келгенде, ойлаудың ұлттық ерекшелігі болып шығады. Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?! Әрине, одан қымбат ештеңе жоқ деп айтуға болады. Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ең негізгі ұйтқы болған – оның ғажайып тілі», - дейді автор.

Этникалық тұтастықтың түп негізі тіл болса, ондай тілсіз ұлттық тұтастықтың болуы мүмкін еместігін алға тартқан автор қазіргі уақыттың шындығын да бүркемелемейді. Бүгінгі уақытта аз ғана шоғыр қазақ қажет деңгейде ана тілін білмегені үшін жазықты емес. Кәнігі оралымдылыққа, ақпараттық мүмкіндіктерге көп ретте күні кешеге дейін орыс тілі басымдылықпен қолданылып келді. Былай айтқанда, бұл артта қалған тілдік саясат дәуірінің іздері болды. Ал бүгінгі таңда ана тілін білу әрбір қазақтың парасаттылық және ұлттық қажеттілігі болатынын білдіреді.

Елбасының айтып отырған мәселесінің күнделікті шындық екенін біз де жақсы сезінеміз. Тәуелсіз Қазақстанда қазақ тілінің мемлекеттік дәрежеде биіктеуіне көп игі шаралар атқарылып жатыр. Атап айтқанда, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі конституциялық жолмен орнықтырылды. Білім жүйесінде тегеурінді ұмтылыстар, қазақ тілінде толысқан ақпараттық орта жасалуда. Тілді саясатқа айналдырудың қажет емес. Оның орнына байсалды түрде қазақ тілі – мемлекеттік тілге бетбұрыс жасау орынды.

Түркі әлемінің эпостары қазіргі түркі тектес халықтардың тарихы мен мәдениетінің біртұтас екендігін терең түсініп, жете сезіну үшін теңдесі жоқ құнды қазыналар болды.

Қорыта айтқанда, қазақ халқы тұтастығының берік негізі ұлттық рухымыздың мықтылығымен байланысты. Ұлт тұтастығында қазақ халқының ана тілі, әдебиеті мен өнері, мәдениеті елеулі мәнге ие болады. Қазақ мәдениеті ықылым замандардан бастау алған, қазірге дейін жалғасып, өзінің өрісін тапқан, әлем мәдениетімен байланысып жатқан кемел ұлттық дамудың көрінісі. Ол дүниежүзі мәдениетінің қайталанбас бір бөлігі бола отырып, өзінің ұлттық нақышын, бояуын сақтай білді. Сондықтан да қазіргі уақытта Тәуелсіздік алып, дамудың жарқын жолына түскен қазақ халқы әлемдік өркениетте өзінің орнын алады. Мәдениет те, әдебиет те, өнердің сан-салалары да ұлттық рухтың шыңдалуына қызмет жасауы керек. Ондай өзіндік бет-бейнесі, арман-мұраты халықтың жолы жарқын. Ұлттық рух мықты болып тұрғанда, алынбайтын қамал жоқ. Елбасы тұжырымы осыған саяды.


Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Назарбаев Н.Ә. Әділеттің ақ жолы. – Алматы: 1991. - 288б.

2. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: Ата мура, 1999.

3. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: 1999. – 248-б.


Оспанова Айжан Сейітқұлқызы,

Журналистика және саясаттану

факультетінің 1 курс магистранты
Интернет журналистиканның дамуы мен қалыптасуы

Интернет журналистика – журналистиканың ерекше түрі. Интернет тәуелсіз журналистиканың дамуына үлкен әсер ететін мықты механизм. Алайда, дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдары мен интернет-технологияның бір-біріне әсер ететін бағыттары бар. Біріншіден, көп басылымдар өздерінің интернеттегі баламасын жасап жатыр, біреулері интернет-сайт, блог ашуда. Тәжірибе көрсеткендей, жүйедегі БАҚ-тың танымалдылығы жоғары болуда. Екіншіден, интернет-технологиялардың базасында функцияланатын БАҚ дәстүрлі БАҚ-тан біршама өзгерістерге ұшырауда. Олар арзан, жер шарының кез келген нүктесіне тарайды, ақпарат жедел түрде таратылып, жарияланады. Осы ретте екінші бағыт, бұқаралық ақпарат құралдарындағы плюрализмнің дамуы заңды құбылыс. Үшіншіден, БАҚ интернетте заңдық нормада бақыланбайды. Сондықтан пішіні және мазмұны бойынша дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына жариялауға сай келмейтін материалдарды интернетте жариялауға мол мүмкіндік бар. Яғни цензураны орнатуда публицистиканың альтернативті әдістерін көрсетеді. Төртіншіден, журналистер мен ақпараттық қоғам арасында байланысты одан әрі күшейтеді. Тіпті, олардың арақашықтықтарына да қарамастан байланыстырады. Яғни, шетелде тұрып-ақ, отандық сайттарға мақала жазып, ақпарат беруге болады.

Интернет журналистиканың тарихына назар аударатын болсақ, интернет журналистикаға бұрынғыдан өзгеше қалып, жаңаша мән әкелді. Финляндияның ірі басылымының бірі - «Хельсинген Саномат» газетінің шолушысы Пентти Садениеми ХХІ ғасырдағы интернет дәуіріндегі журналистің қызметіне былай деп сипаттама береді: «Жаңа технологиялар журналистің жұмысын жеңілдете әрі жайландыра түсті. Барлығында жеке компьютері бар, бұрынғысынша жүгіру, жан-жаққа телефон шалу, мекен- жайларды іздеудің қажеттігі жоқ. Әріптестерімізбен электронды пошта арқылы байланыс орнап тұрғандықтан, сұрау саламыз да, арғысына көп мазасызданбаймыз. Әсіресе, шетелдегі журналистермен қарым-қатынас жасау аса қолайлы»[1,23-б]. Осыдан келіп, еңбектің авторы интернетпен қоса пайда болған журналистиканың сапасына алаңдаушылығын да жасырмайды. Ақпарат тасқынының ұлғаюына бірнеше фактор себеп болды:

- теледидарда спутниктік арналардың көбеюі;

- азаматтардың жаңа ақпараттық кеңістікті игеруі;

- БАҚ-ның қоғамдық міндеттерінің азайып, ендігі оның коммерциялық мақсатта көбірек қолданылуы.

Қазіргі уақытта біздің өмірімізде интернеттің қамтымаған саласы жоқтың қасы. Оның техникалық ерекшеліктерін түпкілікті түсіну үшін оның пайда болу тарихы мен даму жолдарын айналып өту мүмкін емес. Ең алғаш компьютерлердің пакеттік жүйесін құруды қолға алған – «ARPA» (Advanced Research Projects Agency Network) агенттігі. Интернеттің алғашқы аты да сәйкесінше «ARPANet» болатын. АҚШ Қорғаныс Министрлігінің басқаруындағы бұл мекеменің алдында қорғаныс саласында жұмыс істейтін зерттеу ұйымдарын біріктіріп, олардың қызметін бақылайтын және үйлестіріп отыратын сенімді компьютерлік жүйені дүниеге әкелу міндеті қойылған еді. Бұл арнадағы ізденістер 1969 жылы өзінің жеңісті мәресіне жетті. Алғашында жүйе Калифорния (University of California, Los Angeles, UCLA) мен Стенфорд (Stanford University) университеттері арасында орнатылды. Көп ұзамай, кішігірім жүйеге Санта-Барбара (University of California, Santa Barbara, LA) және Солт Лейк Сити (University of Utah, Salt Lake City) университеттері де қосылады. Ал 1972 жылы электронды пошта дүниеге келеді. Алғашында тек салалық қолданыста ғана болған Интернеттің кейін қандай ғаламдық жүйеге айналатынын тап басып болжаған ешкім болған жоқ. Алайда американ әлеуметтанушысы Маршалл 22 Маклюэн (Marshall McLuen, 1911-1980) өзінің «Гутенберг Галактикасы» (The Gutenberg Galaxy, 1962), «Медианы түсіну» (Understanding Media, 1964) атты еңбектерінде бүкіл әлемді тоғыстыратын бір жүйенің дүниеге келуінің алғышарттарын тұжырымдап кеткен болатын. Маклюэн өмірін технологияның бұқара мәдениеті мен адамдар қарым-қатынасына тигізетін әсері мен ықпалын зерттеуге арнаған ғалым. 1964 жылғы еңбегінде ол технологиялық дамудың нәтижесінде болашақта «жаһандық деревнялар» пайда болады деген. Мұндай мекендерде шалғай жерлерде орналасқан адамдар тобы ешқандай кедергісіз, орталықтағыдай ақпарат алуына мүмкіндігі болады – делінген кітапта. Ол кезде телевизия пайда болып, негізгі ақпарат көзіне айнала бастағандықтан, Маклюэн еңбектерімен танысқандар оны теледидардың болашағы туралы айтып отыр деп ойлады, алайда қазіргі заман көзқарасымен оқыса, «Understanding Media» кітабында сөз болғаны – Интернет ғаламдық жүйесі еді. Шындығында да, қазіргі уақытта Интернет – ешбір мемлекетаралық шекараларды мойындамайтын дербес бір әлемге, «жаһандық деревняға» айналып отыр. Компьютердің қай мемлекет аумағында орналасқандығынан хабар беретін тек домен ғана. Ал ең алғашында әлемтордағы домендер саны саусақпен санарлықтай ғана еді. Олардың барлығы тек АҚШ аумағында қолдану үшін ойлап табылған.

Тампере Университетінің (Финляндия) ғалымы, электронды журналистикаға арналған көптеген мақалалардың авторы Ари Хейнонен өзінің «Жүйедегі журналистика туралы баяндамалар» (1998 ж.) атты кітабында: «Қазіргі уақытта дәстүрлі газет-журналдар алдында бір-ақ таңдау бар. Ол – жүйеге көшу немесе біржола жабылу» - деп «кесіп» айтады. Алайда, осы салада маманданған тағы бір финн зерттеушісі Микко Кивилуото «Жүйе – қарақшы емес»[2,90-б] атты мақаласында 24 мұндай қауіптің негізсіз, әрі ондай мәжбүрлік туып отырған жоқ деген пікірін айтады. Кивилуотоның зерттеулерінің нәтижесі бойынша, жағдай мүлдем басқаша: оқырмандар бұрынғысынша дәстүрлі басылымдарды оқиды, ал электрондық сипаттағы нұсқаларын тек қызықтау үшін қарайды екен. ТМД аймағында Интернет тұрақты қарқынмен дамып отырғанмен, шын мәніндегі БАҚ сипатына саятын сайттар кейінірек, шамамен 1995 жылы пайда болған. Д.В.Смирнов өзінің еңбегінде Ресей Интернетінің хронологиясын 1995 жылдан бастап жасағанын былай деп түсіндіреді: «1995 жылға дейін Ресейдегі интернетті бар дегеннен гөрі жоқ деуге болатын еді. Ал бар дегеннің өзінде, ондағы дүниелердің саны мен сапасы БАҚ демек түгіл сайт деген сипат беру қиын соғатын. Сонымен бірге оның пайдаланушылары тым аз болғандықтан, интернеттің бұқаралық сипатын да жоққа шығаруға тура келеді»[3,78-б].

Әлемторда таныстырылған елдердің барлығының Ресей интернеті сияқты тарихы бай деу артық болады. ТМД мемлекеттерінің ішінде интернет қолдау тауып, аса дамыған деп Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Украина және Беларуссияны атауға болады.

Қазақстанда ақпараттандыру процесі 1990 жылдардан басталған. Бұл уақыт аралығында республикамызда компьютерлік техника саны артып, біршама мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда, кәсіпорындар мен ғылым, білім мекемелерінде жұмыс процесі автоматтандырыла бастады. 1996 жылдан бастап елімізде интeрнет жүйесі жұмыс жасап, оны тұтынушылар саны «Actis System Asia» компаниясының деректері бойынша 2000 жылдың күзінде 360 мыңға жеткен. Интернет провайдерлері жалпы республика бойынша 60-тан астамға өсіп, ақпараттық сайттар саны 2500-ден астамға таянған және олардың тақырыптық аясы мемлекеттік басқару органдарының, отандық кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдар мен оқу орындарының ақпараттарымен толығуда.

Қазақстандық интернеттің «туған күні» қашан деген сұрақтың екі жауабы бар. Біріншісі, 1991 жылдың көкек айында. Сол жылы «Парасат» фирмасы базасында «RELCOM» жүйесінің Қазақстандағы алғашқы аймақтық торабы ашылған болатын. Бұл торап «UUCP» пртоколы бойынша электрондық пошта қызметін көрсететін. Ал екінші туған күні – Казнеттің дүниеге келген 1994 жыл, қыркүйек айының 19-ы – осы күні алғаш рет KZ домені тіркелген еді. Сол жылдың аяғында қазақстандық 25 сайттардың саны 15- ке жетеді. Олардың қандай сипатта болғаны туралы мәліметтер, адрестері қазіргі уақытта нақты сақталмаған. С. Дуванов өзінің «WEB-журналистика: опасные тенденции» атты мақаласында: «Қазақстандағы интернет-журналистиканың қалыптасуына басты себепболған 1996 жылғы негативті саяси процестер»[4], – деп атап көрсетеді.

1994 жылдың соңында, алғашқы қазақстандық сайттар пайда бола бастаған кезде, қазақ алфавиті әріптерінің ерекшелігіне байланысты мемлекеттік сайтты көз алдында елестету мүмкін емес-ті, әрі оған деген қажеттілік те жоқ еді. 2004 жылы «Арқа ақпарат» сайты пайда болды, ол жерде саяси және экономикалық жаңалықтармен қатар, қазақ журналистикасы, публицистикасы тарихының белгісіз деректерін, бұған дейін зерттелмеген ағартушылардың шығармашылық жұмыстары да жарияланып тұрды. Қазақ тілді вебтің алғашқы негізін қалаушы, сайт редакторы, Қарағанды мемлекеттік университеті журналистика кафедрасының аға оқытушысы Мейрамхан Жәпекті болды.

Алғашқы кезде аудитория жинау қиынға соқты, ол кездері Интернетке шығуға әркімнің шамасы келе бермейтін, әлемдік тордың жылдамдығы да аз болды. Осы жағдайларға қарамастан «Арқа ақпарат» танымал ресурсқа айналды, 2004 жылы “Award.KZ” ұлттық интернет жүлде байқауының жеңімпазы болып танылды. Сайтқа үкіметтік емес ұйым демеушілік етті, қаржыландыру тоқтаған соң, кейіннен «Арқа ақпарат» жабылды. Сонымен қатар, 2004 жылы «Керек.инфо» порталы пайда болды, оның авторлары Ақтөбе қаласының программалаушылары еді. Жоба администраторы Аршат Оразов достарының көмегімен жастардың емін-еркін әңгімесіне арнап, пікір алмастыратын, әлеуметтік мәселелерді талқылайтын «алаң» жасады. Сайт бір жыл жұмыс істеп, 2005 жылы қаржылық көмектің жоқтығына байланысты жабылды. 2009 жылы «Керек.инфо» өзінің «қайта жаңғырғаны» жайлы мәлімдеді, бірақ, бұдан төрт жыл бұрынғы аудиторияны қайта жинау қиынға соқты.

«Web 2.0-дің» келуімен тілді Интернетті дамыту үшін жаңа үлкен мүмкіндіктер пайда бола бастады. 2005 жылдың мамыр айында тіркелген «Мәссаған» алғашқы ұлттық порталы танымал әлеуметтік желіге айналды, ол жерде жаңалықтар жарияланып тұрды, музыкалық мұрағат, форумдар және қолданушылардың жеке беттері болды. Портал авторлары, жас программалаушылар, Монғолиялық қазақтар Бақытнұр Бәйтелі мен Жанарбек Матай ол кезде Кореяда оқып жатқан болатын. Әу баста олар түрлі проблемаларға кезікті, олардың негізгілері контент, ақпарат базасын құру, пайдаланушыларды тарту мен жарнама тарату болды. Достарының, таныстарының және журналистердің көмегімен олар форумдарды белсенді түрде пайдаланып, ақпарат алмаса бастаған айдитория жинай алды. Жылдан-жылға жоба авторлары сайт навигациясын дамытып, жаңа қызметтер, қосымшалар қосып отырды. «Мәссаған.кз» ұлттық порталы бірнеше рет “Award.KZ” ұлттық интернет жүлде байқауының жеңімпазы атанды.

Келесі жоба “Qazaq.kz” 2005 жылы желтоқсан айында пайда болды, бұл интернет-газет авторларының бірі Серікқазы Кәкібалан сайт алдына Қазақстанмен тікелей байланысты ақпарат таратуды мақсат етіп қойды. Интернет-газет ұлттық мәселелерді көтеріп отырды және басқа қазақстандық сайттарға техникалық қолдау көрсетті. «Qazaq.kz» жобасы әлеуметтік маңызы бар сайт ретінде танылып, алғашқы кезде Алматы қаласының әкімдігі қаржыландырды. Күн сайын сайтқа 2000 қолданушы кіріп отырды, олар негізінен студенттер мен жоғары сынып оқушылары болды.

2006 жылдың күзінде бірнеше республикалық мерзімді басылымның журналисті Асхат Еркімбай БҰҰ-ның жаңа медиа бойынша Нью-Йорктік Колумбия Унмверситетіне үш күндік шәкіртақысын алды. 2006 жылы 12 қазанда Нью-Йоркте ол өзінің жеке блогында қазақ тілінде алғашқы постын жариялады. Елге оралған соң, Асхат өзімен мүдделес жандарды тапты. Олар да өздерінінң жеке блогтарын жүргізе бастады, кейінірек «Wordpress» блог-аударуға кірісті. Бұл веб-парақша авторларына интерфейсті қазақ тілінде жүргізуге мүмкіндік берді.

2007 жылы «Солай.де» порталы пайда болды. Бұл сайтты «Керек.инфо» сайтының «өнімі» деп есептесек те болады. Себебі, «Солай.де» сайтының негізін қалаушылар «Керек.инфоны» дамытуға да ат салысқан-ды. Алайда, кейін пайда болған сайт юзабилити, дизайнмен ерекшеленді. «Солай.денің» пайдасы «Керек.инфодағы» секілді оның көптеген форумдарында ғана емес, сонымен қатар мультимедиялық мәліметтерінде де көрініс тапты. Жоба интернеттің қазақ тілді тұрақты пайдаланушыларының арқасында үлкен танымалдылыққа ие болды, ол тұрақты түрде жаңа қолданушыларды тіркеп отырды. Негізгі контингент студенттер мен 30 жасқа дейінгі адамдардан тұрды. Болашақ блогерлер мен блог оқырмандары блогосфера жайында осы «Солай.де» сейкілді сайттардан біліп отырды. Жоба авторларының бірі, қазір Атырау мұнай және газ институтының бөлім меңгерушісі Алмас Нұралиевтің сөзіне қарағанда, әуел баста аудитория мен бастапқы контент жинау қиынға соққан. Екі жылға жетпейтін уақытта сайт жабылды, себебі, домен Германия азаматының атына тіркелген болатын. Доменнің заңды иесі оны үшінші бір тұлғаға сатты, қазір сайт жарнамалық сілтемелер парақша қызметін атқарып отыр.

Сонымен қатар, республикалық басылымдардың электрондық нұсқалары жайында да айта кету қажет. «Егемен Қазақстан», «Жас Алаш», «Азаттық Радиосы», «Айқын» және «Ана тілі» - бұл қазақ тіліндегі, Интернетке келген алғашқы дәстүрлі БАҚ-тары. Газеттер тұрақты түрде шығып, ақпараттың үлкен көлемін жариялап тұратындықтан қазақ тілді оқырмандарды ақпаратпен қамтамасыздандыруда үлкен рөл атқарады, әрі олар іздеу жүйесіне арнап жақсы база құрды.


Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Гуревич М. Журналистика высоких технологий. М.: 1998.

2. Ворошилов В.В. Менеджмент СМИ: Конспект лекций. М.: Изд-во Михайлова А.А. М., 2000.

3. Дуванов С. WEB-журналистика: опасные тенденции. Казахстанкая правда. Казахстанкая правда. 7 сентябрь. 2008.


Мырзахмет Шыңғыс,

Журналистика және саясаттану

факультетінің 2 курс магистранты
БАҚ-тағы жарнама және медиажоспарлау

Баспасөздегі жарнама кампаниясын жоспарлау процесіне жарнама берушінің маркетингтік бөлімі және газет, журнал редакциясының жарнама бөлімі, жарнама агенттігінің барлық құрылымдары қатысады. Бұл процестің қорытындысы негізінде белгілі бір кезеңге жарнама кампаниясының жоспары құрылады.

Жоспарлаудың басты міндеті – жарнаманың тұтынушыға қандай түрде, қанша қаражат көлемінде және қандай мерзімді басылымның көмегімен жеткізілетіндігін анықтау. Жоспарлау барысында тауардың шығармашылық стратегиясы, яғни, қандай жағдайда тұтынушы тауарды сатып алуға ынталы болатыны жөніндегі медиа-стратегия, тікелей жарнаманың нәтижелілігін қадағалап, күшейтетін жарнама акциясын өткізудің стратегиясы ұйымдастырылады. Бір немесе бірнеше басылымға жарнама беру кезінде ұйымдар мынадай негізгі үш сұраққа жауап беруі тиіс: тауардың потенциалды тұтынушысы кім, фирма өзінің өнімі туралы не хабарлағысы келеді және оны қандай әдістің көмегімен жүзеге асырады. Жас шамалары мен жынысы, білім деңгейі мен кірісі түрлі категориядағы және әр түрлі аймақта тұратын тұрғындар жайын анықтағаннан кейін, мерзімді басылымдарды таңдап, жарнама кампаниясын құруға кірісуге болады. Жарнама кампаниясы үшін басылым газет немесе журналдың сипаттамасы бойынша таңдалады. Аудиторияда потенциалды сатып алушылар басым болуы керек.

Кез келген жағдайда да жарнама компанияның бизнесі туралы ақпаратты таратуға және оның жағымды жақтарын көрсетуге мүмкіндік береді. Ең бастысы, кампанияның тиімділік дәрежесін тұрақты түрде бақылап, оны дер кезінде түзетіп отыру керек. Жалпы алғанда барлық жарнамалық кампания мынадай классикалық үлгіге негізделеді: жоспарлау – ұйым – уәж (мотивация) – бақылау [1,39-б].

Жарнама кампаниясының мақсатын анықтау негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Баспасөздегі жарнамалық кампанияның стратегиясын әзірлеудің негізгі қайнар көзі – маркетингтің жалпы бағдарламасы. Соған байланысты жарнама кампаниясының мақсаты қалыптасады. Кез келген жарнаманың мақсаты – тұтынушыны тауардың пайдалылығына сендіріп, өнімді сатып алу қажеттігі туралы ой туғызу.

Жарнама беруші жарнама кампаниясының барысында қандай міндеттер орындалу керектігін анықтап алғаны жөн. Бұл міндеттер барынша нақты болуы керек: сауда маркасының танымалдылығын арттыру, сынамалық сатылымдарды ынталандыру және т.б. Алға қойылған міндеттерге сай, агенттік жарнамалық стратегияны құрады. Жүктелген міндеттер неғұрлым нақты, әрі мұқият ойластырылған болса, соғұрлым оның қорытындысы жақсы болмақ. Нәтиженің шынайы болуын қадағалау керек және жарнама кампаниясын өткізудегі клиент тапсырмасы мұндай жағдайда дәлелденбеген қағида (догма) емес, талқылаудың өзегі болып табылады.

Бәсекелестердің стратегиясын білу қайталанудан аулақ болып, жеке озық стратегияны әзірлеуге көмектеседі. Бәсекелестерді зерттеудегі ең басты мәселе – бұрын соңды пайдаланылмаған тауардың өзіндік артықшылықтарын түсіну. Жарнама берушінің және оның бәсекелестерінің тауар маркасына қатысты тұтынушылардың көзқарасын зерттеу, жарнама берушінің тауары сатып алушының санасында қандай артықшылықты иеленетінін анықтауға мүмкіндік береді. Осыған сүйеніп, ең тиімді шығармашылық шешімді анықтауға болады. Мұндай зерттеу жұмыстары агенттіктің немесе мердігердің күшімен өткізілуі мүмкін. Зерттеулер жүргізгеннен кейін жарнамалық стратегияны әзірлеуге кірісе беруге болады [2,147-б].

Медиажоспарлау - жарнама кампаниясын құрудағы ең маңызды қызметтердің бірі. Мамандар медиажоспарлау деп, жарнаманы дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына (теледидар, радио, баспасөз) және сыртқы таратушыларға орналастыру деп түсіндіреді. Жарнаманы берудің ең тиімді құралын дұрыс таңдау барлық жарнама коммуникациясының жетістігін біршама анықтай түседі. Аталған мәселенің оң шешім табуынан жарнамалық хабарламаның дабылы жететін тұтынушылардың саны, оларға жарнаманың қаншалықты әсер ететіндігі, жарнамаға қанша қаражат жұмсалатыны және шығындардың қаншалықты тиімді болатындығы белгілі болады. Жарнаманы тұтынушыға жеткізу үшін қолайлы басылымды таңдау факторы – жарнама кампаниясының бюджетін анықтауда негізгі ескеретін жайттардың бірі.

Дұрыс жасалған медиажоспарлау жарнаманы аудиторияның неғұрлым көп бөлігі көретіндей етіп түрлі басылымарды таңдау жүйесін жобалайды. Жарнаманың негізгі мақсаты – потенциалды тұтынушының жарнамалық хабарламаны қажетті уақытында, керек жерінде көруін қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету үшін осы медиажоспарлау қажет. Сонымен қатар, көптеген мамандардың пікірінше, дұрыс медиажоспарлау арқылы көздеген мақсатқа көп шығынданбай да жетуге болады. Дұрыс жоспар құрау үшін, басылым жайында бір ғана ақпарат білу аздық етеді. Жарнама берушілерден бірқатар сұрақтарға толыққанды жауап алу қажет.

Медиажоспарлау технологиясы белгілі бір тәртіп бойынша құрылады. Ең алдымен, жарнама беруші өз тауарының жүйелік қасиеттерін, оның мақсатты аудиториясын және нарықтық ортасын анықтайды. Біріншіден, бәсекелестердің нарықта қандай жағдайда ұсынылғанын қарау керек. Екіншіден, баға категориясын анықтаған абзал. Сонымен қатар, міндетті түрде маусымдық факторды талдау қажет [3,254-б].

Басылымдарды таңдау олардың аудиториясының ерекшелігіне байланысты. Жарнама кампаниясын өткізу үшін нақты бір басылымды таңдаған кезде келесі белгілерді басшылыққа алу керек: географиялық таралымы; оқырмандар аудиториясы; таралым; таралу тәсілі; шығу мерзімділігі; форматы; баспахана сапасы.

Келесі кезекте бәсекелестердің іс-әрекеттерін бақылап, олардың белгілі бір тауар категориясындағы жарнамалық белсенділігін бағалау қажет. Бұдан басқа, медиажоспарды құру кезінде тауар маркасының нарықтағы даму бағытын (перспектива), брэндтің қандай даму сатысында тұрғандығын анықтаған жөн. Мысалы, тауар маркасын тану орташа, қолданыстағы пайдаланылуы жақсы болса, онда өнім бәрін қанағаттандырады. Жарнаманың міндеті – мақсатты аудиторияның ортасында тауар туралы мәліметті көбейту, осы мақсатқа сай жарнама тасушылар да жинақтала бастайды. Ал егер тауар маркасының танылу деңгейі жақсы болып, бірақ оған деген сұраныс өспесе, онда мұндай жағдайдың немен байланысты екендігін анықтау керек. Өнім сапасы немесе тарату қызметінде (дистрибюция) мәселелер болуы мүмкін. Бұл жағдайда жарнамалық міндеттер және соған сай басылымды таңдау да басқаша болатындығы түсінікті. Кампанияның дұрыс құрылмаған міндеттері – жарнама берушілердің тарапынан ең көп таралған қателіктер. Ол кез келген медиажоспарлаушының жұмысын құрдымға жіберуі мүмкін.

Стратегиялық таңдауды белгілі бір баспасөздің мүмкіндіктері мен шектеулерін ескермей жасау мүмкін емес. Баспасөздің басты ерекшелігі – оның айқын сегменттілігінде. Мақсатты аудитория көп жағдайда белгілі болатындықтан, басылымды таңдау қиынға соқпайды. Сонымен қатар, оқырман баспасөздегі жарнамалық мәтіндерді басқа жарнама тасушыларға қарағанда зейін қойып оқиды, сондықтан мұнда жарнама туралы ақпаратты толық нұсқада орналастыруға болады. Мұнымен қоса, газет пен журналдарда әр түрлі сайыстар, анкеталар, жеңілдік купондары, лотереялар арқылы сатып алушылармен барынша тығыз қатынаста болуға мүмкіндік туады.

Компания туралы ақпаратты баспасөз арқылы тарату – клиенттер мен сатып алушыларды өзіне қаратудың анағұрлым ұлттық және тиімді әдісі. Басылымды таңдауда сол газет немесе журналдардың таралу аумағын, таралым көлемін, оқырмандардың әлеуметтік дәрежесін, әр түрлі аймақтардағы басылымға тұрақты жазылушылардың санын білген дұрыс. Неғұрлым басылым туралы ақпарат көп болса, соғұрлым таңдау жасау оңай болады.

Барлық басылымдарда мәтінді немесе жарнамалық хабарландыруды жасауда тәжірибесі бар кәсіби адамдар кездеседі. Бірақ тапсырыс беруші кез келген хабарламаның адамдардың қызығушылықтарын тудыртып, көңіл аудартатын және іс-әрекетке итермелейтіндей болу керектігін жадында ұстау қажет. Оның жарнамасының басқа фирмалардың жарнамаларымен бәсекелес болатындығын да ұмытпаған абзал. Ол газет пен журналдардың жолдарында анық көрініп, оқырмандардың эстетикалық талаптарына жауап беруі тиіс. Жарнамалық мәтінде, ең алдымен, ұйымның басым жақтарына баса назар аударған жөн. Бәсекелестерден озып шығу үшін, олардың нені ұсына алмайтындығын, олардың әлсіз тұстарын ескеріп, өзі туралы ақпаратты басқаша қырынан беру керек.

Қай басылымға жарнама беру туралы шешім қабылданған соң, оны қалай пайдалану керектігін анықтау қажет. Мысалы, изотериялық қызметтерге қатысты жарнаманы әйелдер аудиториясына арналған басылымдарда берген жөн болады.

Алайда, көзбен шамалап таңдап жасау, әдетте, нақты болмайды, сондықтан медиажоспарлаушылар белгілі бір басылымның аудитория құрамын саралауға бағытталған рейтингтерге жүгінеді. Баспасөздегі бұл мәселені зерттеумен «TNS/Gallup Media», «KOMKOH», «RPRG» айналысады.

Рейтингтердің көбісі қандай мерзімді басылымның көмегімен мақсатты аудиторияның барынша көп бөлігін қамтуға болатынын және тұтынушының жарнамамен ұштасу жиілілігінің тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. «Ұштасу жиілілігінің тиімділігі» деген түсінік, жарнамаланған тауарды сатып алу үшін адам қанша мәрте хабарламаны көру керектігіне сілтейді. Баспасөзде жарнама кампаниясын өткізу кезінде, қысқа уақыт аралығында бірінен соң бірі жарияланған екі хабарландыру араға көп уақыт сала берілген жарнамадан тиімді болатынын ескеру керек.

Жарнаманың тиімділігі баспасөзде жарнама орналастырудың классикалық үлгісі негізінде жарнамалық макетті 4 апта ішінде үштен алты мәртеге дейін жариялағанда артады. Дегенмен, жалпы алғанда, қажетті байланыс мөлшері өнімнің сипаттамаларымен анықталады. Мысалы, егер жаңа марканың жарнамасында көзге түсетіндей ерекшелік жоқ болса, онда тұтынушымен байланысқа түсуді шамасына қарай көбейткен дұрыс. Жарнаманы тарату үшін қолайлы басылымды таңдап, оған талдау жасауда мынадай критерилерге сүйенуге болады: а) жарнама қабылдаушылар тарапынан белгілі бір құралдарды пайдалануда тым қатты шектеудің болмауы (қандай да бір тауарды жарнамалауға тыйым салу, құралдардың жеткіліксіздігі); б) басылымның мақсатты аудиторияның сипаттамасына сәйкестігі; в) жарнамаланатын тауардың ерекшелігіне басылым сипаттамасының сәйкестігі; г) жарнаманың берілу мерзіміне және аудиторияның реакциялық жауабына байланысты талаптар.

Басылымды таңдау жүзеге асқаннан кейін, жарнама беруші жарнаманың жарияланатын орнын (бөлім, беттер, беттегі орын) анықтайды. Егер жарнама дұрыс жерге орналастырылған болса, онда оның тиімділігі мен жарнаманың кіріс беруі арта түседі. Жарнаманы орналастыру процесіне, бірінші кезекте, тұтынушының хабарламаны қабылдау ерекшелігі әсер етеді. Мәселен, тұтынушы жарнамалық қосымшасы бар басылымды парақтап отырғанда, ең алдымен, басылым бетінің жоғарғы сол жақ бұрышында орналасқан жарнамаға көңіл аударады, содан кейін ғана он жақ тұстағы жарнаманы оқиды. Жарнаманы орналастыру үшін ең қолайлы орын – бірінші бет, мұқаба және бірінші жол. Тұтынушы көптеген жарнамалық хабарламалардың ішінен, міндетті түрде ең көркемдісін және тартымдысын таңдайтынын ескеру қажет.

Баспасөздегі жарнаманы орналастыруда хабарландыру көлемі де айтарлықтай рөл атқарады. Неғұрлым жарнама көлемді болса, соғұрлым тезірек өзіне көңіл аудартады. Жарнама орналастыру кезінде алдын-ала қаріп көлемін есептеп алу қажет. Қаріп көлемі тым үлкен немесе өте кішкентай болмау керек. Жарнаманы ұтқыр да сапалы орналастырудың классикалық түріне ірі ұран-тақырыптан басталып, компанияның негізгі ұсынысын қысқаша түрде жеткізетін хабарлама жатады. Мұндай хабарламада тақырыптан кейін ұсақ қаріппен теріліп, толық ақпаратты баяндайтын мәтіннің негізгі бөлімі беріледі. Соңында жарнаманың мекен-жай деректері келтіріледі. Жарнаманы тартымды етіп безендіру элементтері ретінде компанияның фирмалық символикасы, оның тауар белгісі немесе ұсынылатын тауардың суреті пайдаланылады.

Жыл бойына жарнамалық белсенділіктің қандай болатынын, қойылған мақсатқа жету үшін бұқаралық ақпарат құралдарының қай түрі таңдалатындығын көрсететін құжат баспасөздегі жарнама кампаниясын жоспарлаудың қорытындысы болып табылады. Бұл құжатқа қарап, жарнамалық белсенділіктің барлық уақытта тұрақты еместігін байқауға болады. Ол бірде артып, енді бірде төмендеуі мүмкін. Бұл тауардың белсенді түрде сатылу науқанымен және бәсекелестердің өткен жылдардағы жарнама қызметімен байланысты.

Жарнама кампаниясын жоспарлау арқылы қаражаттың бір жыл бойына қалай бөлінетіндігін бақылауға болады. Сонымен қатар жоспарлау белгілі бір кезеңдегі жарнама қызметін барынша дұрыс ойластырылған, әрі, мақсатқа бағытталған түрде ретке келтіруге мүмкіндік береді. Мұның барлығы да, өз кезегінде, салынған қаражаттың нақты нәтиже беруіне және жарнамалық бюджеттің үнемдірек жұмсалуына алып келеді.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Скороделов К. В. Планирование рекламной кампании рекламным агентством. Маркетинг в России и за рубежомж. №3. 2000.



2. Фарбей Э. Эффективная рекламная кампания - Днепропетровск: Баланс-Клуб, 2003.

3. Назайкин А.Н. Медиапланирование на 100%. Москва: Альпина Бизнес Букс, 2005.
жүктеу 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2



©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау