Қазақ Қаржы экономикалық академиясы

1. 
   негізгі объектілер – олар программалар, құжаттар, қаптамалар;
   
2. 
   арнайы объектілер – басқару тақтасы, т. б.
   

1. 
   онда Пуск негізгі батырмасы орналасады, ол кез келген программаларды және құжаттарды жылдам іске қосуға, файлдарды іздеуге, анықтамаға қатынауға және т. б. мүмкіндіктерді береді;
   
2. 
   кез келген программа, құжат, қаптама ашылғанда мәселелер тақтасында сәйкес батырма пайда болады. Қажетті батырмаға басу сәйкес объектіні активтендіреді, бірінен біріне жылдам көшуді жүзеге асырады;
   
3. 
   сондай-ақ, мәселелер тақтасында әр түрлі индикаторларды (уақыт, тіл, дата, т. с. с.) бақылап отыруға болады.
   

1. 
   ерікті терезелер;
   
2. 
   бекітілген терезелер.
   

• 
  пиктограмма түрінде;
  
• 
  қалыпты түрде (экранның белгілі бір бөлігін алады);
  
• 
  толық экранды түр (бүкіл экран бетін алады).
  

1. 
   статикалық мәтін – пайдаланушымен өзгертілмейтін мәтін жолы;
   
2. 
   редакциялау терезесі – мәтін енгізуге және редакциялауға мүмкіндік беретін өріс;
   
3. 
   батырма – командаларды шақыру, орындау үшін қолданылатын элементтер;
   
4. 
   таңдау батырмалары – топтарға біріктірілген элементтер, олардың тек қана біреуі таңдалуы мүмкін;
   
5. 
   ауыстырып қосқыштар – қосылған /қосылмаған (опциялар жалаушалары) жағдайларында болуы мүмкін батырмалар. Олардың кез келген санын қосуға болады;
   
6. 
   тізім терезесі – құрамындағы бір немесе бірнеше пунктерді тышқанмен таңдауға мүмкіндік беретін тізім.
   
7. 
   аралас терезе – редакциялау терезесімен біріккен тізім. Тізім батырмасына түрту немесе редакциялау терезесінде теру арқылы қажетті параметр мәнін орнатуға мүмкіндік береді;
   
8. 
   сызықтық реттегіш – диапазоннан мән орнатуға мүмкіндік береді;
   
9. 
   инкрементті реттегіш – түрту арқылы өсу немесе кему бағытында диапазоннан мән орнатуға мүмкіндік береді;
   
10. 
    сызықтық индикатор – экранда түстік жолақты толтыру арқылы орындалудағы үрдістің күйін бейнелейді.
    

• 
  терезе тақырыбы;
  
• 
  меню жолы;
  
• 
  құралдар (аспаптар) тақтасы;
  
• 
  терезе шекарасы;
  
• 
  айналдыру жолақтары;
  
• 
  жұмыс аумағы;
  
• 
  жүйелік меню батырмасы;
  
• 
  басқару батырмалары (үлкейту, жималау, жабу);
  
• 
  қалып-күй жолы.
  

• 
  горизонталь меню (объектілер стандартты терезелерінің меню жолында орналасатын меню бөлімдерінің тізімінен тұрады);
  
• 
  вертикаль (суырмалы) меню (белгілі бір қасиеттеріне байланысты топтастырылған іс-әрекеттер тізімі, меню пунктін таңдағанда шығады);
  
• 
  контексті меню (белгіленген ағымдағы объектінің командалар жиынынан тұратын меню, тышқанның оң жақ батырмасын басқанда ашылады);
  
• 
  жүйелік немесе терезелік меню (Windows жүйесінің стандартты терезелері арқылы орындалатын терезе көлемін өзгертіп, оны үлкейтіп-кішірейтетін негізгі іс - әрекеттердің тізімі, ол тақырып жолының сол жақ шетінде орналасады );
  
• 
  Бас меню (Пуск батырмасында орналасқан, ол программалар мен файлдарды жылдам іске қосу, іздеу, анықтама алу, т.б. командалардан тұрады).
  

- команданы таңдағанда ішкі меню ашылатынын көрсетеді;

 - команданы таңдағанда диалог терезесі шығатынын көрсетеді;

- ауыстырып қосқышты орнату белгісі;

- тізімнен таңдауды орнату белгісі.

• 
  тышқан батырмасын бір рет шерту;
  
• 
  тышқан батырмасын екі рет қатарынан шерту;
  
• 
  оң жақ батырманы басу;
  
• 
  тасымалдау (drag and drop - жылжытып әкеліп тастау);
  
• 
  тышқанды созу (drag) ;
  
• 
  тұрып қалу (нұсқау).
  

• 
  программаларды іске қосу және құжаттарды ашу;
  
• 
  файлдар және қаптамалар даярлау;
  
• 
  файлдар мен қаптамаларды көшірмелеу;
  
• 
  файлдар мен қаптамалардың орнын ауыстыру;
  
• 
  файлдар мен қаптамаларды жою;
  
• 
  файлдар мен қаптамалардың атауын өзгерту;
  
• 
  жарлықтар құру.
  

Негізгі әдебиеттер: 3, 6, 7, 8

Қосымша әдебиеттер: 11, 12

Дәріс 7. Мәтіндік ақпаратты өңдеу құралдары

Дәріс сұрақтары

1. Мәтіндік ақпараттарды өңдеу құралдары

2. MS Word мәтіндік процессоры, оның мәтіндермен жұмыс істеу мүмкіншіліктері

1. Мәтіндік ақпараттарды өңдеу құралдары

Компьютерде пайдаланушының жұмысы көбінесе әртүрлі мәтіндік ақпараттарды өңдеумен байланысты. Мәтіндік редактор – символдық ақпаратпен жұмыс істеуге арналған күрделі емес мәтіндік құжаттар дайындаудың негізгі мүмкіндіктерімен қамтамасыз етілген программалық жабдықтар. Функционалдық мүмкіндіктерінің әр түрлілігіне, жұмыс істеуді меңгеруіне байланысты мәтіндік редакторлардың жүздеген түрлері бар.

Мәтіндік ақпараттарды еңдеудің негізгі ұғымдары, міндеттері, әдістері мен құралдарына қысқаша шолу жүргізейік. Мәтіндік құжаттарды өңдеудің келесі негізгі қадамдарын атауға болады:

• 
  мәтінді енгізу;
  
• 
  редакциялау (соның ішінде пішімдеу түрлері);
  
• 
  құжатты сақтау;
  
• 
  жариялау;
  
• 
  құрылған құжатты іздеу және ашу;
  
• 
  аудару.
  

• 
  құжатты басу (қағазда немесе таспада қатты көшірме жасау);
  
• 
  электрондық жариялау (электрондық пошта арқылы, тасуышта );
  
• 
  Web-құжаттар арқылы (Интернетте жариялау).
  

Мәтіндік құжаттарды өңдеуде кездесетін негізгі ұғымдар:

• 
  Символ (таңба, әріп, цифр, т.с.с.) – мәтіннің ең кіші негізгі графикалық өлшемі. Символ мынадай параметрлермен анықталады:
  
• 
  гарнитура – шрифт түрі;
  
• 
  пункт, кегль – шрифт өлшемі;
  
• 
  кескіні (ж, к, ч);
  

• 
  түсі.
  
• 
  абзац - аяқталған ойды білдіретін текст фрагменті, компьютер үшін Enter түймешесінің екі басуы арасында орналасқан мәтін бөлігі.
  

• 
  Колонтитул – құжаттың әрбір бітінде қайталанатын элемент (жоғарғы және төменгі колонтитул).
  
• 
  Сноска (сілтеме) – белгілі бір ұғымға түсініктеме беру.
  
• 
  Мәтіндерді форматтау – символдарды, жолдарды, абзацтарды, беттерді көркемдеу процесі.
  
• 
  Символдарды форматтау – шрифтті, өлшемін, кескінін, символдардың ара-қашықтығын таңдау.
  
• 
  Шрифтерді форматтау – енгізілген символдардың параметрін өзгерту.
  
• 
  Беттерді форматтау - өрістерді орнату, ориентацияны таңдау, қағаз өлшемін таңдау.
  

Қазіргі уақытқа дейін Word программасының келесі нұсқалары шығарылған: Word 6.0, 7.0 (95), 8.0(97), 9.0(2000), 10(ХР), 11(2003).

• 
  мәтіндерді интерактивті режімде теру;
  
• 
  мәтінді редактрлеу (түзетулер жасау, символдарды пішімдеу, абзацтарды пішімдеу, беттерді пішімдеу, құжатты пішімдеу, ендірілетін объектілерді пішімдеу);
  
• 
  көп терезелілік режімді қолданып бірнеше мәтіндік құжатпен бір уақытта жұмыс істеу;
  
• 
  мәтіндерді импортау (экспорттау мүмкіндіктері, басқа қолданбалы жабдықтармен қарым-қатынас жасау);
  
• 
  арнайы таңбалармен жұмыс істеу (математикалық белгілер, формулалар редактрлері, индекстер, т.с.с.);
  
• 
  грамматикалық тексеру жүргізу, жолдарды автоматты тасымалдау;
  
• 
  ендірілетін объектілермен жұмыс істеу (графиктер, кестелер, кескіндер, суреттер, фигуралар, WordART колеккциялары, т.с.с.)
  
• 
  электрондық поштамен жұмыс істеу;
  

Сурет 10 - MS Word программасының негізгі интерфейс элементтері

MS Word мәтіндік процессоры терезесінің сыртқы түрін баптау.

MS Word мәтіндік процессоры іске қосқаннан кейін терезенің 10-суретте көрсетілгендей стандартты түрі пайда болады. Бірақ оны, Түр (Вид) менюінің сәйкес пунктін таңдау арқылы өзгертуге, кейбір аспаптар панелін, (негізінде «Стандартты» және «Пішімдеу» панелдері), сызғышты, қажетті масштабты орнатуға болады.

Стандартты аспаптар панеліндегі Масштаб элементінің тізімінен қажеттісін таңдау арқылы құжаттың экранда көріну масштабын өзгертуге болады.

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7

Қосымша әдебиеттер: 9, 11, 12

Дәріс 9. Электрондық кестелерді өңдеу құралдары

Дәріс сұрақтары:

1. Электрондық кестелерді өңдеу құралдары

Мәтіндерді өңдеу құралдарынан кейінгі жиі қолданылатын қолданбалы программаларға электрондық кесте процессорлары жатады.

Алғашқы кестелерді өңдеу программалары 80-жылдардың басында пайда болады, олар: Buisicalc, Multicalc, Supercalc. 90-жылдары Microsoft фирмасы қуатты кестелік процессор – MS Excel-ді жасады. Электрондық кестелерді қолдану мәліметтермен есептеу жұмыстарын жеңілдетеді, есептеу қортындыларын арнаайы программалаусыз алуға мүмкіндік береді. Электрондық кестелер, әсіресе, экономикалық және бухгалтерлік, статистикалық, ғылыми-техникалық есептеулерде жиі қолданылады.

• 
  мәліметтердің үлкен жиынтықтарымен бір типті есептеулер жүргізу үшін;
  

• 
  қорытынды есептеулерді автоматтандыру үшін;
  

• 
  есептеулерді параметрлердің мәндерін таңдау және формулаларды табуляциялау арқылы шешу үшін;
  
• 
  тәжірибелердің нәтижелерін өңдеу үшін;
  
• 
  параметрлердің тиімді мәндерін іздеуді ұйымдастыру үшін;
  
• 
  кестелік құжаттар дайындау үшін;
  
• 
  берілген (немесе алынған) мәліметтер бойынша графиктер және диаграммалар тұрғызу үшін кеңінен қолданылады.
  

• 
  мәліметтерді (мәтіндік, сандық, формула) енгізу;
  
• 
  редакциялау;
  
• 
  пішімдеулер жүргізу;
  
• 
  қағазға басу (жариялау).
  

Сурет 11 – MS Excel терезесінің негізгі элементтері

MS Excel құжаты Жұмыс кітабы (сурет 11) деп аталады. Жұмыс кітабы әрқайсысы бір электрондық кестеден тұратын Жұмыс беттерінен тұрады (255-ке дейін жұмыс беттері болуы мүмкін). Әрбір жұмыс бетінің атауы бар, ол бет жарлығында орналасады. Бет жарлықтарына тышқанмен түрту арқылы олардың бірінен-біріне көшуге болады. Беттің атауын өзгерту үшін жарлығына екі рет қатарынан түртіп, жаңа атау теру керек. Жұмыс беті жолдар мен бағандардан тұрады (256 бағанға, 65536 жолға дейін болуы мүмкін), жолдар реттік сандармен, бағандар латынның бас әріптерімен нөмірленеді.

Ұяшық және оның адресі. Баған мен жолдың қиылысуында орналасқан элементті ұяшық деп атайды, ұяшық – мәліметтерді кестеде сақтаудың ең кіші элементі. Әрбір ұяшық өзі қиылысуында орналасқан баған мен жол атауларынан тұратын адресімен анықталады, мысалы – А1, DЕ234, F9. Әрбір мезетте белгілі бір ұяшық активті болып табылады, ол қою қоршаумен ерекшеленеді.

Ұяшықтар диапазондары. Диапазон – іргелес ұяшықтарда орналасқан, формулаларда оларға біртұтас элемент сияқты қатынасатын мәліметтер тобы. Жолдағы немесе бағандағы диапазондарға олардың алғашқы және соңғы адрестерін көрсету арқылы қатынасады, мысалы: А1:А15, А1:G1.

Тік төртбұрышты диапазонға жоғарғы сол төбе мен төменгі оң төбенің адрестерін көрсету арқылы қатынайды, мысалы А1:С15.

1. 
   бағанды ерекшелеу үшін қажетті баған тақырыбы аумағына тышқанмен түрту керек;
   
2. 
   жолды ерекшелеу үшін қажетті жол нөмірі орналасқан ең шеткі жол аттарына тышқанмен түрту керек;
   
3. 
   ұяшықты немесе диапазонды ерекшелеу үшін тышқанды (немесе жылдам ерекшелеу үшін SHIFT және курсорды жылжыту батырмаларын) қолдану керек;
   
4. 
   егер іргелес емес бірнеше ұяшық диапазондарын ерекшелеу қажет болса, мысалы А1:А5 және С1:С5, онда А1:А5 ерекшелеп, сонан кейін CTRL батырмасын басып отырып екінші С1:С5 диапазонын ерекшелейді;
   
5. 
   жұмыс бетін ерекшелеу үшін бағаналар аты мен жол нөмірі орналасқан жол мен бағанның қиылысуында кестенің сол жақ жоғарғы шетіндегі ұяшықты тышқанмен түрту керек.
   

• 
  бар мәліметтерді көшірмелеу арқылы;
  
• 
  автотолтыру (автотолтыру маркері арқылы);
  
• 
  прогрессиялы толтыруды қолданады.
  

Көптеген мәселелерді шешуде электрондық кестені тізім түрінде (мәліметтер қоймасы ретінде) қарастырамыз.

MS Excel кестелік процессорында тізім деп, жолдары біртектес мәліметтерден тұратын кестені айтады. MS Excel 97 кестелік процессорында тізімді мәліметтер қоры деп атайды. Жолды мәліметтер қорының жазбалары, ал бағандарды сол мәндердің алаңдары деп атайды.

MS Excel 97 кестелік процессорындағы кестені тізімге немесе мәліметтер қоймасына айналдыру үшін, бағандарға мәліметтер қоймасындағы жазбалардың алаңдарының аты ретінде қолданылатын біртекті атаулар беру қажет.

MS Excel 97 кестелік процессорындағы тізімдерді сұрыптау үшін кестенің нәтижелік қатарынан басқа, сұрыптауға негіз болатын атауларын ерекшелеп алып, Мәліметтер (Данные) менюінен Сұрыптау (Сортировка) командасын орындау керек. Бағандардағы алаң атауларын қоса ерекшелейтін болсақ, сұрыптау кезінде сол алаңдарды сұрыптаудың кілті ретінде бағандардың стандартты аттары алынады.

Сұрыптау (Сортировка) командасы арқылы ашылған сұқбат терезесінде сұрыптау ретін үш кілтке дейін пайдалана аламыз. Сұрыптау алғаш бірінші кілт бойынша, сонан соң, 1-ші кілттегі мәндерге сәйкес келетін 2-ші кілт бойынша, соңында 1-ші және 2-ші кілт мәндеріне сәйкес келетін 3-ші кілт бойынша орындалады.

MS Excel 97 кестелік процессорында тізімдерді сүзгіден өткізу. Әртүрлі белгілер бойынша керекті мәліметтерді таңдау үшін сүзгіден (фильтрация) өткізуді қолданылады. Сүзгіден өткізу жарлығын орындаудың екі түрлі жолы бар: Автосүзгі (Автофильтр) және Кеңейтілген сүзгі (Расширенный).

Автосүзгі (Автофильтр). Автосүзгіні қолдану кезінде тізім тұрған аумақты ерекшелеу қажет. Мәліметтер (Данные) Сүзгі (Фильтр)  Автосүзгі (Автофильтр) командасын орындау барысында алаң атаулары маңында төмен қарай бағытталған тілсызық бейнелі батырма пайда болады. Автосүзгі салыстырудың екі түрін ұсынады:

• 
  дәл (точное) / шаблондық мәндер бойынша;
  
• 
  шарт бойынша таңдау.
  

Excel – дегі кітап оның беттерін көркемдеуге ерекше көңіл бөледі. Мұндай мақсаттар үшін сандар және мәтіннің, түс және стильдің, шрифт және т. с. с. пішімдерін қолданады.

Excel тек мәтіндік және графикалық жүйелермен ғана «достық қарым - қатынаста» емес, сонымен қатар мәліметтер қорын басқару жүйелерімен негізгі әрекеттерді қолдайды. Қазіргі кезеңдегі электронды кестелер (Excel, QuattroPro, Lotus) интегралданған программалық жүйелер болып табылады. Сонымен қатар оларда басқа программалық жүйелерден мәліметтерді импорттау және экспорттау аппараттары жақсы дамыған.

Сонымен қатар Excel мүмкіндіктерін кеңейтетін арнайы құралдар – қондырғылар бар. Олар – Талдау дестесі, Автосақтау, Шешім іздеу, т.б.

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8

Қосымша әдебиеттер: 10, 11, 12

1. 
   Мәліметтер қорының жалпы түсініктемесі.
   

Сонымен қатар келесі негізгі ұғымдар қолданылады.

Мәліметтердің МҚ-да сақталу процедурасы принциптерінің ішінде негізгі екеуін көрсетуге болады, олар:

• 
  мәліметтердің тұтастығы және қайшылықсыздығы;
  
• 
  мәліметтердің минималды артықтығы, яғни кез келген мәлімет элементі бір түрде ғана сақталуы.
  

• 
  мамандандырылған немесе өнеркәсіптік МҚБЖ;
  
• 
  дербес МҚБЖ
  

2. 
   MS Access мәліметтер қоры, оның негізгі ұғымдары.
   

• 
  негізгі объектілерді, яғни кестелерді жобалау;
  
• 
  кестелер арасында байланыстар орнату;
  
• 
  кестелерге мәліметтер енгізу, оларды сақтау, қарау, сұрыптау, сүзгілеу, түрлендіру;
  
• 
  туынды объектілерді – пішім, сұраныс, есеп беру, макрос, модуль – құру, түрлендіру және қолдану.
  

МҚ-ның жаңа файлын – программаны өңдеу объектісін (кез келген атауы бар, .MDB кеңейткіші бар файл) құру қажет (Новая база данных);

Не болмаса бұрыннан бар МҚ файлын ашуды (Открыть базу данных) таңдаймыз.

Әрбір объект дербес атына ие және әрқайсысы өз терезесінде, екі режімде – оперативті және Конструктор - жұмыс істейді. Кесте жолдардан және бағандардан тұрады, әрбір жол – жазба, яғни бір объект туралы мәліметтердің толық жиынтығы, ал әрбір баған - өріс, яғни кестенің нақты мәліметті беретін құрылымданған элементі, бір атрибут. Өріс өзінің атымен және онда орналасатын мәліметтің типімен анықталады. MS Access қолданылатын мәліметтер типтері Windows жүйесіндегі стандартты типтер. MS Access-пен жұмыс МҚ файлын құрудан басталады, МҚ файлы MS Access-тің негізгі өңдеу объектісі.

Макрос – арнайы макрокомандаларды теруден тұрады.

Кесте базалық объект болып табылады, ал қалғандары туынды болып есептеледі және алдын ала дайындалған кесте негізінде құрылады.

Әрбір объектінің өз атауы болады. Кез келген объекті атауының ұзындығы 64 символдан аспауы қажет (нүкте мен кейбір қызметші таңбаларды қоспағанда).

Мәліметтер қоры файлын құрғаннан кейін келесі амалдарды орындауға болады:

• 
  әр түрлі мәліметтер типі бар кестелерді жобалау;
  
• 
  кестелер арасында байланыстар орнату;
  
• 
  кестелерге мәліметтер енгізу, оларды сақтау, қарау, сұрыптау, сүзгілеу, түрлендіру;
  
• 
  енгізілген мәліметтерді формада қарау;
  
• 
  әр түрлі кестедегі мәліметтерді байланыстыру;
  
• 
  есептер құрастыру.
  

Access-ті шақыру терезесі;

• 
  Стандартты файлер;
  
• 
  Негізгі терезе;
  
• 
  Балалық терезе;
  
• 
  «Схема данных» терезесі;
  
• 
  Көлденең меню;
  
• 
  Қалып-күй жолы.
  

• 
  Новая база данных
  
• 
  Мастера, страницы и проекты базы данных;
  
• 
  Открыть базу данных.
  

Негізгі терезе. МҚ құрғаннан немесе ашқаннан кейін қосымша терезесінде Негізгі терезе немесе МҚ терезесі ашылады. Негізгі терезе кітаптың мазмұны сияқты МҚ құрылымын көрсетеді.

Бұл терезеде 3 командалық батырма бар:

«Создать» - жаңа объектіні құру үшін қажет.

Ағымдағы режимде – ақпарат енгізіліп, қарастырылады;

Конструктор режимінде – объектінің құрылымы өзгертіледі.

Схема данных терезесі. МҚ файлына тағы бір құжат енеді, оның да жеке меншікті терезесі болады. Схема данных терезесінде объектілер арасындағы байланыс құрылады, қарастырылады, өзгертіледі, жойылады.

Көлденең меню. Программа туралы, оынң мүмкіндіктері туралы көрініс қалыптастырады. Меню пункттерінің құрамы ағымдағы белсенді құджат терезесіне және типіне байланысты болдаы.

Қалып-күй жолы – программа туралы ақпаратты көрсетеді.

Access МҚ-да қолданылатын мәліметтер типтері. Access МҚ-да мәліметтердің келесі типімен жұмыс істеуге болады:

Мәтіндік - өлшемі ақырлы кәдімгі мәтіндік ақпаратты сақтауға арналған мәліметтер типі (ұзындығы 255 символға дейін).

МЕМО өрісі – бірнеше жолдардан тұратын мәтін (ұзындығы 65536 символға дейін).

Сандық –кез келген типтегі сандар.

Күн/уақыт (Дата/время) – күнді/уақыттты құрайтын өріс.

Ақшалық (денежный) – ақшалай шаманы сақтауға арналған.

Санағыш (счетчик) – жазбаларды автоматты түрде нөмірлеуге арналған мәліметтер типі.

Логикалық – логикалық мәліметтерді сақтауға арналған тип («иә» немесе «жоқ» мәндерінің бірін қабылдайды).

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 6, 7, 8

Қосымша әдебиеттер: 11, 12

Дәріс 11. Компьютерлік желілер және телекоммуникациялар. интернетпен танысу

Дәрістің негізгі сұрақтары:

1. 
   Компьютерлік желілер және телекоммуникациялар
   
2. 
   Internet-пен танысу
   

Кез-келген жұмысты дербес компьютердің көмегімен-ақ шешуге болады деген түсінік жалған. Мысалы, Мәскеуден Санкт-Петербургке дейінгі әуесапарында қанша бос орын барын білетін ақпарат алғымыз келсе, және де ол ақпарат тез ескіріп, ауысып отырса, онда біз сол әуекомпаниясының немесе әуежайдың компьютерімен байланысу арқылы тез арада біле аламыз.

Қазіргі кезде ірі және орташа фирмалар, ұйымдар, кәсіпорындарда шамамен барлық компьютерлері әр түрлі телекоммуникация құралдарымен өзара байланысқан.