Алматы қаласының АҒынды суларының ластану кешендерінің антропогендік жүктемесіне геоэкологиялық бағалау

жүктеу 32,82 Kb. бет 1/2 Дата 09.12.2023 өлшемі 32,82 Kb. #44618

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ АҒЫНДЫ СУЛАРЫНЫҢ ЛАСТАНУ КЕШЕНДЕРІНІҢ АНТРОПОГЕНДІК ЖҮКТЕМЕСІНЕ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ Алматы қаласының қарқынды дамуы, осы мегаполистегі және қаланың аймағындағы өңірлердегі 50 мыңнан астам адам тұратын іргелес елді мекендеріндегі халық санының өсуі, Алматының солтүстік-батысында орналасқан Сорбұлақ су қоймасына тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдық сулардың төгілу көлемінің тағы да күрт өсуі еліміздің мамандарын алаңдатпай қоймайды [1]. Алматы қаласының Сорбұлақ көлінің максималды ұзындығы 35 шақырымды құраса, ені 15 шақырымға жетеді, ең тереңдігі 22 метрді, жалпы ауданы 58 шаршы шақырымды құрайды. Сулы балансының кіріс бөлігінің негізі-жоғарыда айтылғандай, Алматының және оның серіктес қалаларының ағынды сулары Сорбұлақ су қоймасының 71 пайызын құрайды, ал 19 пайызы жауын-шашыннан, ал сарапшылардың айтуынша 9 пайызы жер асты суларының үлесіне тиесілі. Су бетінің ағынының көп бөлігі – 63 пайызы булану есебінен. Дегенмен, су қоймасындағы жел толқынының биіктігі секундына 30 метр жел жылдамдығымен үш метрге жетуі мүмкін. Бұл көрсеткіштердің барлығы– егер су қоймасындағы су деңгейі шекті рұқсат етілген мәндерде 620,5 метр және көлемі 900 миллион текше метр нормадан асып кетсе, ауыр техногендік апатты күтуге болады, соңғы екі жыл бойы көктем мезгілінде су деңгейі 847,6 млн текше метр көлеммен 619,61 метрлік белгіленген масштабтан шығып отыр, бұл дегеніміз өте қауіпті жағдай. Бүгінде мамандар секунд сайын бес тоннаға дейін су төгілетін Сорбұлақта апаттың әлдеқайда кең ауқымда болуы мүмкін екенін ескеруіміз қажет. Ал су қоймасының толтыру деңгейі рұқсат етілген шекті деңгейден асып кету қаупі басым және жер сілкінісі сияқты кез-келген табиғи апаттар кезінде бөгеттерінің серпілісі болуы мүмкін екенін тағы да ескеруіміз қажет. Сорбұлақ түбіндегі шөгінділердегі ауыр металдардың жекелеген түрлерінің мөлшері олардың судағы құрамының бірнеше ондаған есе асуы апатты күшейтуі мүмкін. Осылайша, ГКП Водоканал деректері бойынша Сорбұлақ қоймасындағы мұнай өнімдерінің орташа мөлшері литріне 3,73-тен 5,06 миллиграмға дейін құрайды. Сонымен қатар, ғылыми зерттеулерге сәйкес, 1973-1998 жылдар аралығында Менделеев таблицасындағы элементтердің көбісі су қоймасынан табылған: 80,8 тонна қалқымалы заттар, 1,4 мың тонна темір, 42,1 тонна мыс, 26,2 тонна мырыш, 28,9 тонна қорғасын, 26,9 тонна стронций, 26,9 тонна кадмий, 29 тонна хром. Сарапшылардың пайымдауынша, бұл заттар Сорбұлақ түбінің 60,2 шаршы шақырымнан астам аумағын алып жатыр. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі көлді жою туралы ұсыныс жасағанда, Алматы әкімдігі мұндай идеяға үзілді-кесілді қарсы шықты, өйткені «кеуіп қалған жер түбінен шыққан шаң қаланы басып қалады, оның экологиясы қазірдің өзінде көп зиянын тигізеді, құстар мен балықтар да өлуі мүмкін». Бұдан шығудың жолы ретінде мамандар жай ғана көл деңгейін төмендетуді ұсынды. Ол үшін бір кездері ауылшаруашылық суармалы алқаптарды кезең-кезеңімен салуды енгізу көзделді. Бұл, тұтастай алғанда, 1990 жылы ішінара орындалды - содан кейін 10 мың гектардан астам суармалы жер енгізілді, 2000 жылға қарай ол 23 мыңға жуық болуы керек еді. Алайда, осы уақытқа дейін Сорбұлақ су қоймасының ағынды суларын пайдалану айтарлықтай жалғасын таппай, бүгінде Сорбұлақ сілемінде үш мың гектардан аз суармалы алқаптар бар. Бұл қажетті тепе-теңдікті сақтау үшін жылына 40-45 миллион текше метр көлемінде тартылуы керек, ал шын мәнінде 10-12 миллионнан аспайтын су ағыны әлі де үлкен қауіп төндіретінін білдіреді. Бұл, шенеуніктердің назарын аударуға және зерттеу жұмыстарын жүргізуге мәжбүр етті, оның қорытындысы «Сорбұлақ су қоймасындағы қор аз, ал су деңгейі бірте-бірте критикалық нүктеге жақындады» деп көрсетті. Сонымен қатар, шамадан тыс жауын-шашын мен дауыл желдерінде немесе жоғарыда айтылғандай, мүмкін жер сілкінісі жағдайында, су қоймасы сейсмикалық жағдайда, бөгеттің бұзылуы мүмкін, бұл Алматы-Астана тас жолын және ағыс бойында орналасқан елді мекендерді су басуға әкеледі. Қауіпті жою мақсатында ҚР Энергетика министрлігінің жауапты қызметкерлері су қоймасын қалпына келтіруге 2,8 млрд теңгеден астам қаражат сұраған. ҚР Энергетика министрлігінің вице-министрі Талғат Ахсамбиевтің айтуынша, «жоба үш кезеңді қамтиды. Бірінші кезеңде Сорбұлақ тармақты каналын қондырғылармен және ұзындығы 45 шақырым су бөлгішпен қайта құру бойынша жобалық жұмыстар қарастырылуда. Бұл ретте құрылыстың бірінші кезеңінің құны 1,4 млрд теңгені құрайды. Екінші кезеңде 414 млн теңгені құрайтын Сорбұлақ су қоймасының өз нысандарымен №1 және №2 бөгеттерді қайта жаңарту бойынша жобалық жұмыстар жоспарланып отыр. Ал, ең соңында, үшінші кезеңде бес тұндырғышы бар оң жағалаудағы Сорбұлақ каналын қайта құру және Іле өзеніне апаттық ағызу жұмыстарын жүргізу жоспарлануда. Үшінші кезеңнің құны миллиард теңгеден асады». Алайда, бұл жолы ғалымдар келтірген барлық дәлелдер мен құжаттық дәлелдерге мән бермей, шенеуніктердің барлық ұсыныстары қайтадан қағаз жүзінде қалса, мамандардың айтуынша, жақын арада апаттың алдын алу екіталай. «Бұл уақыт мәселесі, өкінішке орай, Балқаш өңірінің және бүкіл Алматы облысының тұрғындарына, өкінішке орай, болмайды, өйткені қазіргі жылдамдығы сағатына 100 шақырым және жылжымалы су көлемі миллиардтаған текше метрді құраса, олардың өмірін сақтап қалуға мүмкіндік жоқ».Сонда бұл техногендік апат Қазақстан тарихындағы ең ірі апат болуы мүмкін. Жер беттік және жер қойнауындағы су ресурстарын кешендерін қорғау іс-шараларына тоқтала кетейік. Жер беттік және жер асты суларын қорғау үшін ағынды суларды қайта өңдеуден тазартып пайдалану, сумен қамтамасыз етудің мәселесін шешу бүгінде ең өзекті болып отыр. Ағынды суларды қайта өңдеуден кейін пайдалану, оларды өзенге тікелей тастауды толығымен тоқтатады, тұщы су шығындарын қысқартады және жер беттік, жер асты суларының аса маңызды мәселелерін шешеді. Өндірістік ағынды сулардың көлемі, олардың құрамы және ағынды суларды тазалау келесі іс-шарларды орындаумен мүмкін болады: Ағынды суларды тұрмыстық, өндірістік және жауын-шашындық деп үшке бөледі. Ағынды сулардағы ластанулар минералды, органикалық және бактериалдық болады және олар еритін, ерімейтін, коллоидты жағдайда болуы мүмкін. Ағынды сулардың ластану дәрежесін санитарлық-химиялық сараптама көрсеткіштерінің қатарына қарай анықтайды. Жалпы түрде ағынды суларды тазарту үшін әртүрлі операцияларды, қайта тазартуды қамтитын технологияларды пайдаланылады. Ағынды суларды тазартудың негізгі 4 әдісі бар: механикалық (құм ұстағыш, сүзілу, процесстеу), физикалық-химиялық (нейтралдау, реагентті коагуляциялау, флотациялау), биологиялық (топырақпен тазарту, белсенді активті лайландыру), қайта тазарту (сорбция, иондық алмасу, мембрандық әдістер, озондау, хлорлау, экстракция, эвапорация, электрлік әдістер) [7]. Механикалық тазарту – ерімейтін қоспаларды ұстауға арналған. Механикалық тазарту жабдықтарына жататындар: торлар мен елеуіштер (ірі қоспаларды ұстау), құм жинағыштар (минералдық қоспаларды жинау, құмдарды жинау), тосқауыл қоюшылар (баяу тұнатын және жүзгіш қоспалар), сүзгілеу (ерімейтін ұсақ қоспалар). Өндірістік ағынды сулардың спецификалық ластанулардан май жинағыш, мұнай жинағыш, смола жинағыш көмегімен арылады. Тазартқыш жабдықтары судың біреуінен екіншісіне өздігінен ағып құйылуы бойынша биіктігіне байланысты орналасады. Механикалық тазарту – бұл ереже бойынша биологиялық тазарту алдындағы баспалдақ секілді құрылым. Кейбір жағдайларда механикалық тазартумен шектелуге болады: мысалы, егер ағынды судың аз мөлшері өте қуатты суатқа құйылса, немесе егер су механикалық тазартудан соң қайтара кәсіпорында қолданылса. Механикалық тазарту кезінде ерімейтін қоспалардың 60%-ын ұстауға мүмкіндік болады [8]. Физикалық-химиялық тазарту әдістері – негізінен өндірістік ағын сулар үшін қолданылады (тұрмыстық қалдықтар жағдайыгнда оларды қолдану экономикалық тұрғыда шектеулі). Бұл әдіске жататындар: реагентті тазарту (нейтралдау, коагуляция, озондау, хлорлау т.б.), сорбцияландыру, экстракция (лат.тілінде – extrahere-ағызып ашу), эвапорация (лат.тілінде – evaporation-булау), флотация, электродиализ және т.б. Өте кең таралған тәсілдерінің бірі күкіртқышқылды аллюминий Al2SO4, хлорлы темір FeCl3, күкіртқышқылды темір Fe2(SO4), әкті CaCO3 т.б. пайдаланып, коагулянт ретінде қолданылатын реагентті тазарту. Өнеркәсіптің көптеген салаларының технологиялық процесстерінен келетін өндірістік ағынды сулардың құрамында сілтілер мен қышқылдар, сондай-ақ ауыр металдардың тұздары болады. Канализациялық тазарту жабдықтарының материалдарын коррозиядан сақтандыру, биологиялық тотықтырғыш пен суағарлардың биохимиялық процесстерінің бұзылуынан сақтау үшін, ағынды сулардан ауыр металдар тұздарын жинау үшін сілтілік және қышқылдық ағындар нейтралдануға ұшырайды [13]. Химиялық тазарту әдістерінің тәжірибесінде нейтралдаудың келесідегідей тәсілдері қолданылады: -сілтілік және қышқылдық ағынды суларды екі жақты нейтралдау; -реагенттермен нейтралдау (қышқыл ерітінділерімен, сөндірілмеген әк CaO, сөнген әк Ca(CO)2 т.б.); -нейтралдаушы материалдар арқылы фильтрлеу (әк CaO, сөнген әк (известь), доломит, магнезит, бор және т.б.) [9]. Ағынды суларды нейтралдау кезінде күкірт қышқылы бар ағынды сулармен жұмыс жасауға тура келеді, мұндай жағдайда нейтралдау реакциясы қолданылатын реагентке байланысты мына теңдеу бойынша жүзеге асады: H2SO4+Ca(OH)2=CaSO4+2H2O H2SO4+CaOH3=CaSO4+H2O+CO3 Нейтралдау нәтижесінде түзілген кальций сульфат (гипс) араластырылған ерітінділерден CaSO4*2H2O түрінде кристалданады. Өндірістік ағынды суларды реагентті нейтралдау процесстері нейтралдаушы қондырғылар мен станцияларда жүзеге асады, оның құрамына: құм жинағыштар, резервуарлар – ортайтқыштар, нейтралданған реагенттер қоймалары, жұмыс жасайтын реагент ерітінділерді дайындауға арналған бактар, реагент ерітінділерінің дозаторлары, ағынды суларды реагенттермен араластырушылар, камералар және т.б [10]. Ағынды суларды механикалық тазарту процесінде 100 мкм және одан да үлкен өлшемді бөлшектер жеткілікті түрде жеңіл бөлінеді, аз шашырайтын және коллоидты бөлшектер механикалық тазарту нәтижесінде бөлінбейді. Осылайша, ағынды сулар механикалық тазарту жабдықтарынан соң агрегативті тұрақты жүйеге ие болады. Осындай ағынды суларды тазарту үшін коагуляция және флокуляция тәсілін қолданады, мұнда агрегативті тұрақтылық бұзылып, механикалық әдістегі ағынды сулардан ірі агрегаттар түзіледі. Ағынды суларға минералды коагулянттарды енгізгенде (аллюминий тұздары мен темірлер) гидролиз реакциялары нәтижесінде темір мен аллюмийдің суда аз еритін гирооксидтері түзіледі: Al2(SO4)3+6H2O-2Al(OH)3+3H2SO4 FeCl3+3H2O-Fe(OH)3+3HCl FeSO4+2H2O- Fe(OH)2+H2SO4 Ағынды суларды тазартудың коагуляциялық әдісін ағынның аз шығынды кезінде, арзан бағалы коагулянттардың қатысуымен, ағынды суларды қамтамасыз ету қажеттілігі мен олардың толық тазартылуы үшін қолданылады. Коагуляция процессінің интенсификациялануы мен түзілген үлпектерді тұндыру үшін флокулянттар деп аталатын жо,арғы молекулярлы синтетикалық реагенттерді және органикалық табиғи заттарды пайдаланады. Оларды өздігінен және минералды коагулянттармен қосып қолданады. Ағынды суларды коагуляция немесе флокуляция әдістерімен тазарту – олардың судағы ерітіндісін дайындау мен оларды өңделген ағынды суда дозалау, судың барлық көмегімен араластыру, судағы үлпек қауыздарды қамтиды. Көптеген жағдайлар қатарында физикалы-химиялық тазарту әдістері қайтадан биологиялық тазарту әдістерін қажет етпейтін ластануларды түбімен жоюды қамтамасыз етеді [11]. Жер ресурстары кешендерінің жағдайы туралы жалпы мәліметтер және топырақ қабаты кешендерінің бүлінуінің алдын алу шаралары. Пайдалы қазбалардың әсіресе мұнай-газ кен орындарын игеруде топырақ қабаттары мұнаймен, мұнайлы өнімдермен, әртүрлі химиялық және жоғарғы минералды заттармен ластанады. Мұнаймен ластану кезінде топырақ құрамының көміртегі мен азот арасындағы қатынас күрт өзгереді, бұл топырақтың азоттық режимін нашарлатады және өсімдіктердің тамырларының қоректенуін бұзады. Бұдан басқа жер бетіндегі қабаттары бұзылып, әрі қарай грунтты сулы қабаттарға сіңеді де, жер асты сулы қабаттарын және топырақ қабаттарын өте ластайды, өсімдіктер мен микроағзалар тіршіліігіне қажетті оттегіні грунттан ығыстырып шығарады, осының нәтижесінде топырақ қабатының өнімділігі ұзақ уақыт бойы қайта қалпына келмейді. Топырақ қабатының кешендері және өсімдіктер жамылғысына мұндай залалды заттардың әсері оның ұүрамында жоғарғы минералданған сулы қабаттардың болуымен күшейеді [12]. Құрамында әртүрлі зиянды заттар (газ, мұнай, тұз және т.б.) бар. Мұндай залалды заттар өздерінің улылығымен өсімдіктер әлемімен жас ағзаларға кері әсерін тигізеді. Зерттеулер нәтижесінде топырақтың құнарлы қабатына ластанған сулардың төгілуі және залалды заттардың ластауы болса, ол жердің қалпына келу уақыты үшін 20-жылдай уақытты құрайтыны анықталған. Мұнайлы өнімдердің топрақты-өсімдікті кешендерге әсер ету сипаты және әсер ету дәрежесі құрама бөлшектерінің көлемімен, оның қасиетімен, өсімдік жабынының құрамымен, жыл мезгілімен және басқа да факторлармен анықталады. Қатпау температурасына байланысты 150-ден 2750С дейінгі анаұрлым улы көмірсутектер мұнайлы және керосинді фракциялар екені анықталған. Бұл процесстер өсімдіктер әлемінің және өнімділіктің нашарлануына әкеліп соқтырады. Жер бедерінің бұзылуына байланысты эррозия, дефляция, криогенез процесстері жүреді. Кен орындарының топырақтары сазды және құмды фракциядан тұрады. Жер бедері жалаң, сұрғыш қоңыр топырақты, горизонт қалыңдығы 25-ге дейін. Әртүрлі өндірістік кешендердің әсерінен аймақтық жерлердің бұзылуы литосфералық қабатқа да әсер етпей қоймайды. Жербедерінің бүлінуі және оны дұрыс пайдаланбау – жер беті және жер асты суларының атмосфераның өсңмдңктер дүниесінің бұзылуына әкеліп соқтырды. Антропогендік факторларды өндіру аймақтарындағы табиғи қоршаған ортаның тепе-теңдігінің бұзылуы кәсіпшілікті орналастыруда байқалады, сонымен қатар құбырлар, уақытша жолдар және электрлі беріліс желілері топырақ құрылымының өсімдік жамылғысының бұзылуымен қатар қалыптасады [13]. Топырақ қабатының кешендерінің ластануы және өсімдіктер әлемінің сақталуы келесі іс-шаралары нәтижесінде мүмкін болады: -топырақты эрозияға қарсы бекіту теріскен, сексеуіл, қара сүзгін егумен өсімдіктерді қалпына келтіру жұмыстары жер учаскелерінде жүргізілу қажет; олардың топыраққа терең енетін тамыр жүйесімен қалыптасады; -биологиялық қайта қалпына келтіру жүргізілу қажет, құм бекіткіш құм бекіткіш өсімдіктерді егу жолдары қарастырылады. Өсімдіктерді отырғызудың тереңдігі 0,35-0,45м, арақашықтықтары 1м, қатарлар арсы 6м болуы шарт. -өндірістік қазындыларды ажырату және оларды арнайы бөлінген орындарға шығарудың тиімді әдістерімен мүмкіндіктерін енгізу; -жуу көлемін қолдануды азайту, тазарту технологиясы мен техникасын жақсарту; -ластанған топырақтарды микробиологиялық тазартулардан жасап өткізу; -өндірістік және ауылшаруашылық жерлерде көліктерді бақылау. Жер және су ресурстарын қорғау бойынша су тораптарын қатаң бақылау, бұзылған жерлерді қайта қалпына келтіру шараларын жүзеге асыру, су, ауа және топырақ жағдайын бақылауды ұйымдастыру қажет. Әртүрлі өндірістік қалдықтарды жинау және жою әдістерін таңдауда келесі факторларды ескеру қажет, жергілікті жер бедерінің географиялық ерекшелігі, қабат суларының жағдайларымен ерекшелігі, топырақтың жағдайы және құрғату қабілеті, берілген аймақтың экологиялық сезімталдығы, атмосфералық ауаның сапасы және геоэкологиялық жағдайларына көңіл аудару керек. Сонымен ағынды суларды ауылшаруашылық қажеттіліктерге пайдаланудың мемлекеттік маңызы зор деген қорытындыға келдік Ағынды сулармен суару кезінде бір уақытта бірнеше міндеттер шешіледі: ағынды суларды қосымша тазарту орын алады, табиғи суды қабылдау азаяды, яғни. суару мақсатында табиғи сулардың сарқылуы мен ластануына жол берілмейді, топырақ қабаты қоректік заттармен байытылады және тиісінше олардың құнарлылығы, сонымен қатар суармалы егістіктердің өнімділігі артады [14]. жүктеу 32,82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз