Аєдарбеков Т

Адамның құқығы мен бостандығының әр түрлі бағыттары елуден астам дәл осы кезде жазылған маңызды халықаралық құқықтық актілерде көрсетілген. Олар қайнар көз ретінде «общепрезнанные права и свобода человека и гражданина», өз жиынтығында адам құқығының әмбебап стандартын бекітеді. Оларға жататындар. «Всеобщая декларация человека (1948 г.)» «Международный акт о гражданских и политических правах (1966 г.)», сонымен қатар, «Европейская конвенция по предупреждению жестокого и бесчеловечного или унижаю-щего человеческое достоинство обращения или наказания (1984 г.)», Итоговый документ Венской встречи представителей государств-участников Хельсинского Сове-щания по безопасности и струдничеству в Европе (1989 г.)», т.б.

Азаматтардың құқығын қорғауға арналған маңызды құралға жататын институт омбудсмен – ол сондай мемлекеттік қызмет, мақсаты азаматтың құқығы мен бостандығын мемлекеттік қорғау кезіндегі кепілдікті, мемлекеттік органдар мен жергілікті органдармен, лауазымды адамдармен қамтамасыз ету.

Конституциялық міндеттерге жататындар: Конституция мен заңды сақтау басқа адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлау, Отанды қорғау, салықтар мен жинағандарды төлеу, табиғатқа, қоршаған ортаға ұқыптылықпен қарау, балалар мен еңбекке жарамсыз адамдарға көмек көрсету, тарихи және мәдени ескерткіштерге көңіл бөлу.

Жеке адамның құқықтық статусының элементі – азаматтық – адамның заңды мойындаған, сол мемлекеттің тұрғыны екендігін көрсетеді. Оның мемлекетпен қарым-қатынасы өзара құқықтар мен міндеттерден және жауапкершіліктен көрінеді.

Құқықтық статус алдын-ала белгіленетін құқықтық субъектілік адамның өз еркімен субъективтік құқығы мен бостандыққа қызмет пен міндеттікте ие болуы өзінің әрекетімен оларды іске асыруы (әрекет қабілеттілігі) және құқық нормасын, талабын бұзғандығы үшін жауапкершілік қабілеттілігі (деликтоқабілетілігі).

Сонымен, жеке адамның құқықтық (заңды) статусын заң нормаларының жиынтығы ретінде анықтауға болады, себебі жеке адамның бостандығы мен құқығын бекітеді (аза-маттың тек ел азаматтарының азаматтығы жоқ адамдардың) қоғамға, мемлекетке және басқа адамдарға бір мезгілде, керісінше берілген жеке адамға қатысты кейінгілердің құқықтық міндеттілігі.


116. ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТУСТЫҢ ТҮРЛЕРІ
Құқықтық статустың мынандай түрлері бар:

• 
  адам мен азаматтың коституциялық құқықтық-құқықтық (жалпы) статусы – бұл мемлекеттің коституциясында бекітілген адам мен азаматтың бостандығы мен құқығының жиынтығы. Жалпы құқықтық статус дегеніміз барлығы үшін негіздеме және жалғыз ғана, сондықтан ол тұрақтылығымен және біркелкілігімен сипатталады, тек заң шығарушының еркімен ғана ауыстырылады;
  
• 
  арнайы (рулық) құқықтық статус – бұл белгілі категориядағы субъектілердің құқықтары мен міндет-терінің жиынтығы (зейнеттегілердің, мүгедектердің, мемлекеттік қызметкерлердің, әскери адамдардың, т.б.) Рулық статус барлығы үшін бірдей құқықтар мен бостандықтарға негізделеді, бірақ қосымша өзіне нақтылы қоғамдық қатынастар аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді және жеңілдіктерді қосып алады;
  
• 
  жеке адамның жекеше-құқықтық статусы – бұл нақтылы адамның құқықтық жағдайында оған қатыс-ты құқық пен соған тапсырылған заңды міндеттердің жиынтығы көрсетіледі. Сол не басқа құқықтық кездердің ерекшелігіне не басқадай кездерден, жынысына, жасына, біліміне, отбасылық не мүліктік жағдайына, денсаулығына байланысты болады.
  

Азаматтық қоғамның арнайыланған белгілерінде және бір мезгілдегі сол негізгі идеялардың, өздерінің негізделуінде мынадай белгілері бар:

• 
  қоғамның барлық аясындағы мүшелерінің тең құқығын және саяси құқықтық, экономикалық және басқа қатынастардағы теңдік;
  
• 
  экономиканың көпсалалығын (меншік нысандары бірнешеден) нарықтық қатынастар еркін еңбек және мамандық таңдау, өмір сүру орны;
  
• 
  талассыз мойындау, адамның және азаматтың бекіту, механизмдердің болуы, құқықтық қорғауды және жеке адамның қорғалуын қамтамасыз етуі;
  
• 
  тікелей және өтілетін демократия институттарының болуы;
  
• 
  саяси және идеологиялық плюрализм, азаматтарға тек өз мүддесін іс жүзіне асыруға ғана мүкіндік бермей, өз қабілетімен бірлестіктерін құрады;
  
• 
  сөз бостандығы, басылым, көпшілік ақпарат құралдарының тәуелсіздігі;
  
• 
  биліктің легитимді қоғамдағы саяси және конституциялық-құқықтық тұрақтылығы;
  
• 
  құқықтық мемлекеттің негізінің мықты болуы;
  
• 
  мемлекеттің азаматтарының жеке өміріне араласуы, мемлекет пен жеке адамның өзара жауапкершілігін іске асыру, нақты механизмнің болуы;
  
• 
  қоғамда көптеген әлеуметтік топтардың және бірлестіктердің әр түрлі негіздері мен мүдделерінің болуы;
  
• 
  мемлекеттен автономды және оның араласуынан заңмен қорғалған өзін-өзі басқаратын жергілікті жүйе;
  
• 
  мемлекеттің жеткілікті деңгейдегі тиімді әлеуметтік саясаты, адамдардың лайықты өмірінің деңгейін қамтамасыз етушілігі.
  

• 
  әлеуметтік жүйе – әлеуметтік топтар, таптар, этнос-тар, ұлт, халықтар жиынтығы ретінде: адам (индивид, жеке адам); отбасы, әр түрлі әлеуметтік топтар (шығармашылық одақтар, кәсіподақтар, үй қызметкерлері, мүгедектер, студент-тер), т.б. Адам өмір сүру процесінде, бір категориядан азамат-тық қоғамның екіншісіне өте алады. Олардың әрқайсысының мүдделері мемлекетпен есепке алынып тепе-теңдік белгілі компромисс құрылады;
  
• 
  экономикалық жүйе – тиімді нарықтық негізден: көптүрлі меншік институтынан; өндірістік процестерден, айырбастан және пайдаланудан; әртүрлі шаруашылық субъектілерден тұрады;
  
• 
  Саяси жүйе – бұл мемлекеттік, партиялық қоғамдық ұйымдардың жиынтығы, құқық тұтасымен саяси қатынастар, шаруашылық субъектілерден тұрады;
  
• 
  Рухани мәдени жүйе – бұл ақпараттық, мәдени-сақтандыру әрекетіндегі институттар мен қатынастардың жиынтығы (білім, мәдениет, тәрбие, шығармашылық, дін және институттар оларды белгілеушілер);
  
• 
  Ақпараттық жүйе – адамдардың бір-бірімен арала-суының нәтижесінде қалыптасатын қатынастардың жиынты-ғы: қоғамдық, муниципалдық және жекеленген ұйымдар, ме-кемелер, кәсіпорын және азаматтар және олардың бірлес-тіктері өндірісті іске асырып, көпшілік ақпарат құралдарына шығарған.
  

• 
  азаматтық қоғам, мемлекет саясаты, жеткілікті ұзаққа созылған және күрделі адам баласының даму процесінде пайда болады;
  
• 
  мемлекетте көбірек алға тартылатын жоғарыдан төмен басқару және бағыну жүйесі бар (мемлекеттік органдардың иерархиясы), ол азаматтық қоғамда горизонтальді байланыс жүйесі және азаматтар мен олардың бірлестіктері бар және егер мемлекеттік органдардың әрекеттері заңға негізделсе, онда азаматтық қоғамның өмірлік әрекеті келісімдер мен келісім шарттарға, жазылмаған теңдік ережесіне, жалпы бостандықты қорғайтын (мысалы, солай айтылатын «алтын ережеге» сүйенеді: «поступай так, как бы ты хотел, чтобы по отношению к тебе поступали другие»);
  
• 
  мемлекет көпшілік мүдделерінің аясын реттейді, азаматтық қоғам жекеленген бостандық жекеше мүдделер аясын реттейді.
  

Мемлекеттің істегі реттеу экономикасындағы құқықтың әлеуметтік арналуын жекелеген құқық салаларын және заңдарынан, бұл процеске қатынасуға белсенді қосылғандардан көруге болады.

Ресей Федерациясының Конституциясы экономикалық қатынастарға және оның негізіне сай көптеген ережелер қабылдайды (мемлекеттің бәсекелестікті қолдауы туралы және экономикалық әрекеттің бостандығы туралы; әр адамның заңмен тыйым салынбаған экономикалық әрекетпен шұғылдануға байланыстылығы туралы, тек өз бағытында монополизациялау мен тәртіпсіз бәсекелестікке тыйым салынған; жеке меншікті қорғауға және оны қорғаудың құқығы туралы; ел бостандығы туралы; азаматтардың салық төлеу міндеттері туралы, т.б.).

Негізгі заңның декларативтік ережелері басқадай нормативтік актілерде нақтыланады.

Кәсіпкерлік туралы заңдарда ол қатынастарға қатынасушылардың кең көлеміндегі бостандық құқығы туралы идеялар көп, тек олар заңды қалпында тұрғызады. Субъектілердің талаптарына жататындар: заңдар мен келісімдерден шыққандарды орындау міндеттілігі; жалданған жұмыскерлер мен еңбек келісім шарттарын жасау, өндіріс орнының қаржылық жағдайынан тәуелсіз, олармен толығымен есеп айырылысуы, жалданған жұмыскерлер туралы барлық қауіпсіздік түрлерін іске асыру, олардың еңбек жағдайларын қамтамасыз ету, заңдарға және ұжымдық келісім шарттарға сай, билік органдарының әлеуметтік қорғау туралы шешімін мүгедектер және басқа адамдар, тежелген қабілеттігі барларды сақтау; уақтылы табысы туралы салықты төлегендігі туралы декларацияны тапсыру; кредитордың алдында міндетін орындауға мүмкіндігінің жоқтығына байланысты банкроттық туралы өтініш жасау.

Салық туралы заңдар тәртіп уақытын белгілейді. Салық төлеушілердің тізіміне қарай олардың қандай салық төлейтінін белгілейді; салықтың мөлшері мен салық төлеудің жеңілдігін көрсетеді; салық салуға жататын төлем түрлерімен табыстарды анықтайды; қаржы органдарындағы салық төлеушілердің тіркелу тәртібі; салық төлеуден бас тартқандардың жауапкершілігі, т.б.

Әлеуметтік заңдар – бұл жұмыс, денсаулығын сақтау, білім беру, ғылымға тарту және мәдениет туралы, әлеуметтік қамсыздандыру туралы заңдар. Оған әлеуметтік аяны реттейтін заңдар саласы жатады: еңбек, зейнеткерлік және қамсыздандыру, т.б.

Еңбек заңдары – бұл нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы жұмыс беруші мен жұмыскердің арасындағы қатынаста және жұмысшылармен өндірістік қақтығыстарды шешу тәртібін реттейді.

Зейнетақы туралы заң – толығымен жұмысқа жарамайтын тұрғындарды материалды қамсыздандыруға арналған. Мұнда құқық зейнетақы қорларының шығыны мен механизмінің қалыптасуын жөнге келтіру қажет.

Білім, денсаулық, тұрғын үй туралы заңдар – экономикалық және әлеуметтік бастауды төлейтін және төлеусіз ретінде бір-біріне қарама-қарсы қоюға байланысты өмір сүреді.

Экономикалық қатынастарда маңызды рөлді құқыққорғау заңдары ойнайды. Ол материалдық (қылмыс және әкімшілік құқығы) және процессуалдық салалардан көрінеді (қылмыс, азаматтық және арбитраж процестері). Мысалы, әрекеттегі қылмыс заңдары меншік иелерінің заңды мүдделерін қорғау үшін басшылыққа алатыны – адал бәсекелестік, тұтыну-шылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау.

121. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТЫҢ

ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР
Қазіргі кезде мемлекеттің алдында көптеген маңызды мәселелер туындады, оның ішінен мыналарды айтуға болады:

• 
  жалпы (барлық ел үшін) ішкі және сыртқы экономикалық саясатты белгілеу;
  
• 
  нарықтық қатынастардың дамуын құқықтық қамтамасыз ету; экономикалық қатынастың субъектілерінің ортасын және статусын белгілеу;
  
• 
  әлеуметтік саясатты жасап тұрғындардың мүдделерін қорғайтын әрекеттегі құралдарды белгілеу;
  
• 
  криминалдық әдістерге және шаруашылықты жүргізу құралдары мен коммерциялық қатынастарға тыйым салу және тоқтату;
  
• 
  отандық өндірісті дамытуға көбірек қолайлы жағдайлар жасау, оны тәртіпсіз конкуренциядан, монополизмнен және шет елдердің капиталының қыспағынан қорғау;
  
• 
  субъектілердің экономикалық әрекеттеріндегі дауларды шешу механизмін құру және соны бұзғандығы үшін жауапкершілік белгілеу;
  
• 
  пайдасы аздауларға, бірақ қоғам және өмірлік маңызы бар аяларға, энергетикаға, өндіріске және ауылшарашылығына көңілді қатты аудару (уақытын белгілеу саясаты);
  
• 
  құқыққорғау құрамында ұстап жүру (қылмыскерлер элементтерімен араласып кетуді болдырмау) және әскери жағдайда;
  
• 
  ақылға сай приватизация механизмін жасау; байлар мен кедей адамдардың арасындағы айырмашылықтың өсе түсуіне жол бермеу;
  
• 
  тұрғындарды жұмыспен қамту туралы мәселелерді шешу.
  

Уголовный кодекс РФ.

Уголовно-процессуальный кодекс РФ.

Гражданский кодекс РФ.

Гражданско-процессуальный кодекс РФ.

Кодекс РФ об административных правонарушениях.

Трудовой кодекс РФ.

Семейный кодекс РФ.

1. 
   Алексеев С.С. Восхождение к праву. Поиски и решения. -М.: Норма. -2001.
   
2. 
   Бабаев В.К., Баранов В.М., Толстик В.А. Теория права и государства в схемах и определениях. -М.: Юрист. -2002.
   
3. 
   Венгеров А.Б. Теория государства и права: Учебник для юридических вузов. 3-е изд. -М.: Юриспруденция. -2000.
   
4. 
   Власов В.И. Теория государства и права: Учебник для высших юридических учебных заведений и факультетов. -Ростов н/Д.: Феникс. -2002.
   
5. 
   Гойман-Червонюк В.И. Очерк теории государства и права. -М. -1996.
   
6. 
   Иванов А.А. Теория государства и права. Основные категории и понятия: Словарь-справочник. 2-е изд., стереотип. -М.: Экзамен. -2007.
   
7. 
   Иванов А.А. Римское право: Основные понятия, законы и иски, персоналии и сентенции. -М.: ЗАО Издательство «Экономическое образование». -2008.
   
8. 
   Краткий юридический словарь. -М.: ИНФРА-М. -2003.
   
9. 
   Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права: Учебник для вузов. -М.: Спарк. -1998.
   
10. 
    Любашиц В.Я., Мордовцев А.Ю., Тимошенко И.В. Теория государства и права: Учебное пособие. -Ростов н/Д.: Март. -2002.
    

1. 
   Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права: Учебник. -М.: Проспект. -2001.
   
2. 
   Матузов Н.И., Малько А.В. Теория государства и права: Учебник. -М.: Юрист. -2002.
   

11. 
    Нерсесянц В.С. Общая теория государства и права: Учебник для вузов. -М.: Норма. -2001.
    
12. 
    Общая теория государства и права: Учебник /Под ред. В.В.Лазарева. 3-е изд. Перераб. и доп. -М.: Юрист. -2002.
    
13. 
    Общая теория права: Курс лекций /Под ред. проф. В.К.Бабаева. -Н.-Новгород. -1993.
    
14. 
    Обществознание: Учебный курс для поступающих в вузы /Под.ред. Д.И.Луковский, Е.Б.Хохлова. 5-е изд., перераб. и доп. СПб. -2004.
    
15. 
    Оксамытный В.В. Теория государства и права: Учебник для студентов высших учебных заведений. -М.: ИМПЭ-ПАБЛИШ. -2004.
    
16. 
    Проблемы теории государства и права: Учебное пособие /Под ред. М.Н.Марченко. -М.: Юрист. -2002.
    
17. 
    Радько Т.Н. Теория государства и права: Учебник для вузов. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право. -2004.
    
18. 
    Семенов В.И. Теория государства и права: Вопросы и ответы: Учебное пособие. -М. -2002.
    
19. 
    Теория государства и права: Учебник для вузов /Под. ред. проф. М.М.Рассолова. 2-е изд., перераб. и доп. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право. -2004.
    
20. 
    Теория государства и права: Учебник для вузов /Под ред. В.К.Бабаева. -М.: Юристь. -1999.
    
21. 
    Теория государства и права /Под ред. В.П.Малахова, В.Н.Казакова. -М.: Екатеринбург: Академический проект; Деловая книга. -2002.
    
22. 
    Теория государства и права: Учебник для вузов / Под ред. В.М.Корельского, В.Д.Перевалова. 2-е изд. -М.: Норма -2002.
    
23. 
    Теория государства и права: Учебное пособие. Конспект лекций в схемах и определениях /Под ред. Л.В.Смирнова. -М.: Книжный мир. -2004.
    
24. 
    Теория государства и права: Курс лекций /Под ред. М.Н.Марченко. -М. -2000.
    
25. 
    Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учеб. пос. для вузов /под ред. проф. В.Г.Стрекозова. Изд. 2-е доп. и испр. -М. -2002.
    
26. 
    Черданцев А.В. Теория государства и права. -М.: Юрист. -2001.
    
27. 
    Чиркин В.Е. Государствоведение: Учебник 2-е изд., испр. и доп. -М.: Юристь. -2000.
    

1. 
   Алексеев С.С. Право. Опыт комплексного исследования. -М. -1999.
   
2. 
   Базылев Б.Т. Юридическая ответственность. -Красноярск. -1985.
   
3. 
   Витрук Н.В. Правовой статус личности в СССР. -М. -1985.
   
4. 
   Вопленко Н.Н. Сущность, принципы и функции права. –Волгоград. -1998.
   
5. 
   Вопленко Н.Н. Источник и формы права. -Волгоград. -2004.
   
6. 
   Гегель Г.В. Философия права. Предисловие. -М. -1990.
   
7. 
   Гойман В.И. Действие права (методологический анализ). -М. -1992.
   
8. 
   Давид Р. Основные правовые системы современности. -М. -1988.
   
9. 
   Денисов Г.И. Юридическая техника: теория и практика //Журнал российского права. -2005. -№8.
   
10. 
    Дробышевский С.А. Политическая организация общества и право как явления социальной эволюции. –Красноярск. -1996.
    
11. 
    Емельянов С.А. Право: определения понятия. -М. -1992.
    
12. 
    Иванов А.А., Иванов В.П. Правонарушение и юридическая ответственность. Теория и законадательная практика. 2-е изд., доп. и перераб. -М. -2006.
    
13. 
    Исаев И.А., Золотухина Н.М. История политических и правовых учений России: Учебник. 2-е изд., перераб. и доп. -М. -2003.
    
14. 
    Исаков В.Б. Юридические факты в советском праве. -М. -1984.
    
15. 
    Зорькин В.Д. Позитивистская теория права в России. -М. -1978.
    
16. 
    Казимирчук В.П. Право и методы его изучения. -М. -1965.
    
17. 
    Керимов Д.А. Культура и техника законотворчества. -М. -1991.
    
18. 
    Козлов В.А. Проблемы предмета и методологии общей теории права. -Л. -1986.
    
19. 
    Кудрявцев В.Н. Закон, поступок, ответственность. -М. -1986.
    
20. 
    Лебедев С.Я. Традиции, обычай и преступность: теория, методология, опыт крминологического анализа. -М. -1995.
    
21. 
    Левченко И.П. Механизм применения права. –Смоленск. -1997.
    
22. 
    Лившиц Р.З. Теория права: Учебник. -М. -1994.
    
23. 
    Малахов А.П. Формирование профессионального правосознания сотрудников правоохранительных органов // Право и образование. -2002. -№6.
    
24. 
    Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность. -М. -1985.
    
25. 
    Мамут Л.С. Государство в ценностном исмерении. -М. -1998.
    
26. 
    Муромцев Г.И. Источники права (теоретические аспекты проблемы) // Правоведение. -1992. -№2.
    
27. 
    Нерсесянц В.С. Право в системе социальной регуляции. -М. -1987.
    
28. 
    Права человека: Учебник для вузов /Под ред. Е.А.Лукашевой. -М. -1996.
    
29. 
    Птянов Н.А. Формы государства // Сибирский юридический вестник. -2002. -№4.
    
30. 
    Радько Т.Н., Толстик В.А. Функции права. -Н.Новгород. -1995.
    
31. 
    Ростовщиков И.В. Права личности в России: их обеспечение и защита органами внутренних дел. -Волгоград -1997.
    
32. 
    Тихомиров Ю.А. Действие закона. -М. -1992.
    
33. 
    Топорнин Б.Н. Разделение властей и государственная организация // Разделение властей и парламентаризм. -М. -1992.
    
34. 
    Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. -М. -1974.
    
35. 
    Четвернин В.А. Демократическое конституционное государство: Введение в теорию. -М. -1993.
    
36. 
    Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства / Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. Т.21.
    
37. 
    Юридическая служба в государственных органах и на предприятиях / Под ред. А.А.Иванова. 2-е изд.; стереотип. -М. -2008.
    
38. 
    Ягофарова И.Д. Основная характеристика ограничения прав и свобод человека: теоретическо-правовой аспект // Академический юридический журнал. -2002. -№4.
    

1. 
   Виноградов П.Г. Очерки по теории права. -М. -1915.
   
2. 
   Коркунов Н.М. Лекции по общей теории права. -СПб. -1914.
   
3. 
   
   жүктеу 2,32 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: