Рисунок 1 – Структурно-тектоническая схема соляно-купольного

доплиоценовую поверхность

миоценовыми отложениями

крылья соляных куполов

грабены соляных куполов

сбросы достоверные и предполагаемые

границы тектонических структур

номера соляных куполов: I – Шaлкaр, II – Cантас,

III – Aк-мечеть, IV – Безымянный, V – Шолаканкатинский,

VI – Кызылоба, VII – Караоба, VIII – Анкатинский

В геолого-тектоническом строении региона выделяются четыре структурно-тектонических этажа: подсолевой (палеозойский), солевой (кунгурский), надсолевой (верхнепермско-палеогеновый) и покровный (неоген-четвертичный).

Подсолевой структурный этаж составляют платформенные формации сакмарско-артинского яруса и теригенно-карбонатные отложения карбона и девона.

По характеру отражающего горизонта П₁, условно соответствующего кровле артинских отложений нижней перми, отмечается моноклинальное падение на юго-запад от изолиний – 3800 до 8500 м, осложненное флексурами северо-восточного простирания, параллельно бортовому уступу. Амплитуда линейных разломов сбросового характера от 300-500 до 1000 м. Одна из флексур зафиксирована под соляным массивом купола Шалкар.

По данным сейсморазведки, мощность соляной толщи самого крупного купола Шалкар достигает 9000 м в его массиве и 4000-5000 м в прилегающих депрессиях. Высота соляных куполов относительно депрессий составляет от 3000 до 5000 м.

Рост куполов и образование разрывных нарушений в покрывающих породах (прорыв) совпадали с эпохами длительных перерывов в осадконакоплении, наиболее значительные из которых были в предтриасовое, предюрское и преднеогеновое время. Наличие этх перерывов обусловило неоднородность строения всего солянокупольного комплекса (гипсы, ангидриты, песчаники, песчано-глинистые отложения) и различную степень дислоцированности слагающих его толщ.

Внутренняя тектоника соляного структурного яруса в пределах массивов характеризуется наличием крутых плотно сжатых антиклиналей и синклиналей с почти вертикальными осевыми поверхностями и мелких куполообразных вздутий – «шипов», осложняющих плоские своды наиболее крупных соляных массивов. Они располагаются в основном по периферии или в перешейках между ними. К группе первичного поднятия Шалкар, возможно, принеадлежат соляные ядра куполов Сантас и Безымянный (рисунок 1).

Отложения поздней перми и триаса составляют значительную часть надсолевого разреза и слагают в основном депрессионные участки, в пределах которых имеют максимальные мощности и спокойное, иногда даже горизонатльное залегание пород. В направлении погружения впадины возрастает мощность мезозойских и палеогеновых отложений и их гравитационной нагрузки на соль.

Характерными особенностями строения надсолевого структурного этажа являются: 1) уменьшение мощности стратиграфических горизонтов по направлению к сводам куполов; 2) последовательное уменьшение углов падения пластов во всех горизонтах снизу вверх; 3) наличие перерывов в осадконакоплении и неогласий в залегании отдельных надсолевых толщ; 4) присутствие нормальных сбросов, образованных под воздействием скачкообразно поднимающихся соляных ядер.

Возраст слагающих свод купола отложений зависит от амплитуды структуры. У куполов с максимальной амплитудой на доплиоценовой поверхности развиты породы кунгурского яруса (прорванные), с меньшей амплитудой – мезозойские (непрорванные). В сводах погребенных структур залегают породы маастрихтского и кампанского ярусов.

Дизъюнктивная нарушенность надсолевых образований находится в прямой зависимости от размеров их и амплитуды. Главные сбросы и присводовые грабены характерны для прорванных и непрорванных куполов. У погребенных структур они имеются лишь в нижней части надсолевого разреза.

Компенсационные мульды всегда замкнуты и интенсивно развивались в палеогене, на заключительном этапе роста куполов, о чем свидетельствует плавное нарастание мощности палеогеновых отложений на крыльях по мере погружения. Образование мульд связывают с перераспределением соли внутри массивов.

В доплиоценовое время структурно-эрозионная поверхность, в общих чертах отражающая соляную тектонику. В тектонически пониженных зонах, соответствующих межкупольным пространствам и крыльям структур, протягиваются притоки палео-Урала (возможно палео-Барбастау и палео-Солянка). В целом доплиоценовый рельеф отличается заметным расчленением с максимальной амплитудой, превышающей 300 м и отдельными останцами (г. Сантас). Над сводами куполов, соляные ядра которых были погребены под мезозойскими образованиями (Шалкар, Сантас, Богатский), возникли положительные структуры (поднятия) в акчагыльских отложениях, фиксируемые по резкому сокращению мощности пород и распространению мелководных фаций.

Амплитуда новейшего поднятия в районе куполов Богатский-Сантас составляет 50 м. Над куполом Шалкар поднятие выражено в рельефе возвышенностью Сасай. Амплитуда поднятия в акчагыле составляла 80-100 м, в апшероне – 60 м, в четвертичном периоде от 125 до 50 м.

Поднятие над куполом Сантас, выраженное в рельефе одноименной возвышенностью, возникло в начале плиоцена и продолжается в наше время, о чем свидетельствует локальное развитие структурной озерной террасы на северном берегу оз. Шалкар. Амплитуда роста в акчагыле и апшероне составляла 40 м, в четвертичном периоде – не более 25 м.

Новейшие тектонические погружения не имеют значительного выражения в рельефе, за исключением котловины озера Шалкар, соответствие которой тектонической впадине еще не совсем доказано. Погружения связаны с межкупольными депрессиями, в которых возрастает мощность плиоцен-четвертичных отложений. Амплитуды прогибания составляли в плиоцене 20-50 м, в четвертичное время от 5 до 10 м.
Гидрологический режим озера Шалкар и его техногенные изменения
Озеро Шалкар – самое крупное и глубокое в Прикаспийской низменности. Оно имеет округлую форму с глубиной в средней части до 12 м. Площадь водной поверхности при нормально подпертом уровне 18,69 м составляет 242 км². Объем озера при этой отметке 1758 млн. м³. Вода в озере салоноватая (около 5 г/л) хлоридного натриевого состава. Озеро питается реками Есенанкаты и Шолаканкаты, сток по которым поступает только в половодье, а в меженный период вода разбирается на орошение.

Наблюдения за уровенным и гидрохимическим режимом озера Шалкар ведутся с 1955 г. по гидрометрическому посту «Рыбцех», расположенному в устье р. Шолаканкаты. Максимальные значения уровня наблюдались в 1957-1958 гг. (соответственно 19,23 и 19,07 м) и в 1993-1994 гг. (18,08 и 18,88 м). При подъеме уровня выше нормальной отметки 18,69 м происходил отток воды по р. Солянка. Однако, в 1993 г. русло р. Солянка перегорожено грейдерной автотрассой Анкаты-Сарыумир и вода из озера не вытекает.

Начиная с 60-х годов и до конца 70-х, уровень воды в озере катастрофически понижался и в 1977 г. составил всего 10,6 м. Указанное снижение уровня, вплоть до критического, соответствовало периоду понижения уровня Каспийского моря, минимальное положение которого – 29,1 м также зафиксировано в 1977 г. [2]. С 1978 г. уровень воды в озере, как и на Каспии, начал заметно повышаться и к концу года поднялся до 12,21 м.

В связи с закономерным понижением уровня в озере, начавшемся с 60-х годов, для его поддержания в 1972 г. был введен в эксплуатацию Урало-Шалкарский канал. По этому каналу с западной стороны (у с. Бозай) в озеро поступала вода с расходом 5-6 м³/с (при расчетном объеме водоподачи 20 млн. м³ год).

Отмеченный подъем уровня, начавшийся в 1978 г., в конце 80-х годов вновь сменился постепенным снижением. Тогда для его поддержания был построен и начал работать Барбастау-Шалкарский канал с расходом в головной части до 10 м³/с (подача самотечным способом). По Барбастаускому каналу из водохранилища у с. Узунколь в 1993 г. поступило (в период паводка) 38 млн. м³, в 1994 г. – 30 млн. м³ воды, что способствовало подъему воды в озере до нормального уровня. Но с 1995 г., в связи с прекращением водоподачи из внешних источников, среднегодовой уровень начал опять постепенно снижаться.

С 2005 г. территория Западного Казахстана, как и Центральной Азии в целом, вступила в эпоху экстрааридного (весьма засушливого) климата. Прогноз и механизм этого климатического явления показаны нами в специальной работе еще в 2001 г. [3].

Уже период 2004-2005 гг. – это аномально теплые годы, когда средняя годовая температура на 1,5-2 ⁰С была выше нормы. При соответствующем уменьшении осадков, с 2005 г. начинается сокращение поступления паводкового стока в озеро ежегодно в среднем на 30 см (см. данные Зап.Каз.гидрометцентра по уровенному режиму оз. Шалкар, приведенные к отметке нуля поста «Рыбцех» – 14,69 м):

2004 г. – 17,98 м;

2005 г. – 18,18 м;

2006 г. – 17,91 м;

2007 г. – 17,68 м;

2008 г. (за 8 месяцев) – 17,10 м.

В связи с малым паводковым стоком последних лет, наблюдается низкий уровень воды, что отражается на ее солевом составе. По степени минерализации озерная вода превышает ПДК (принятое 1000 мг/дм³) в 3-6 раз, а в зимние месяцы до 7-8 ПДК (см. данные по минерализации воды за 2008 г., в мг/дм³):

на 8 января – 8090,0;

на 7 февраля – 7212,6;

на 12 марта – 5671,6;

на 7 апреля – 26 49,9;

на 7 мая – 4111,0;

на 2 июня – 3237,4;

Как видно, минерализация воды в зимние месяцы (январь-февраль) превышает соленость морской воды в северной половине Каспия. Вполне понятно, что такая среда губительна для существования пресноводной ихтиофауны, которой в недавнем был так богат этот уникальный рыбопродуктивный водоем.

прочности на складывание пород литосферы для глубин 5-20 км составляет 6000-7000 кг/см² [6], величина сверхдавления, которая накладывается на начальное геостатическое состояние (при нарушении геостатического равновесия), может почти вдвое превосходить предел прочности пород и вызывать неизбежное разрушение скелета породы. Подобные явления нередки в практике нефтедобычи и разработки полезных ископаемых шахтным способом. Они известны как разрушение нефтяного пласта и разрушение кровли горных выработок. В рассматриваемом случае для пород соляной толщи, слагающих литологически ослабленные солянокупольные структуры по периферци озера Шалкар, предел прочности пород на скалывание и разрушение почти вдвое ниже прочности скальных монолитных пород литосферы. Больше того, поскольку солянокупольные структуры представляют собой не только области проявления максимальных напряжений, но и зоны концентрации движений крупных блоков фундамента относительно друг друга, то именно в них происходит разрядка напряжений и выделение энергии в виде тепла. На это указывает резкое повышение температуры озерной воды на 10 ⁰С, отмеченное по гидрометрическому посту «Рыбцех» после сейсмического процесса. При этом среднемесячная температура воды увеличилась в мае до 12,6 ⁰С против 6,2 ⁰С в апреле и 1,6 ⁰С – в марте. Указанному увеличению температуры соответствовало увеличение минерализации воды до 4111 мг/дм³ (на 7 мая), против 2650 мг/ дм ³ (на 7 апреля 2008 г).

Приращение температуры в окружающей среде от мгновенного линейного источника, параллельного оси Z (Z перпендикулярна плоскости Х0У), с координатами х = 0, у =у₀ [5]

) возросло эффективное напряжение во всей области озерной котловины. А по мере того, как гидростатическое (флюидное) давление уменьшается и →0, эффективное давление (),

Указанный механизм сейсмического процесса нельзя рассматривать без учета флюидогеодинамической обстановки в регионе. Как отмечалось, динамика гидрологического режима озера Шалкар соответствует закономерному изменению уровня в Каспийском море. Это можно обьяснить высокой пьезопроводностью подсолевого структурно-гидрогеологического яруса, обладающего значительной напорностью и коэффициентом пьезопроводности (выражающим скорость передачи изменяющегося напора), достигающим 10⁵ -10⁶ м²/ сут.

По данным Ж. С. Сыдыкова и др. [2], в период с 1930 по 1977 г. имело место общее снижение уровня в Каспии, вплоть до отметки – 29,1 м в 1977 г. В результате площадь акватории моря сократилась на 48 тыс. км², длина береговой линии почти на 200 км, а объем воды уменьшился более чем на 7 тыс. км³. Однако имевшие место и ранее, вплоть до конца 70-х годов, снижения уровня в оз. Шалкар, совпадавшие с периодом регрессии Каспийского моря, не приводили к проявлению сейсмических процессов. Это могло обьясняться несколько большим, чем ныне, поступлением воды из рек Шолак – и Есенанкаты, а главное, – своевременным вводом в действие в 1972 г. Урало-Шалкарского, а с 1978 г. – Барбастау-Шалкарского каналов с суммарной подачей воды до 50-60 млн. м³ в год.

С 1978 г. уровень Каспия начал стремительно повышаться и в конце 1993 г. достиг отметки – 26,93 м, поднявшись за 16 лет почти на 2,2 м. Соответственно и в оз. Шалкар наблюдался подъем уровня, составивший 18,1-18,8 м в 1993-1994 гг. Указанный подъем уровня моря, рассматривавшийся как современная (новейшая) трансгрессивная фаза, продолжался порядка 20-22 лет. Затем наступила кратковременная стабилизация, сменившаяся новым заметным понижением уровня. Соответственно этому, с 2003-2004 гг. началось понижение уровня в оз. Шалкар, продолжающееся и в настоящее время со средней скоростью 30 см в год.

Естественный процесс обмеления и усыхания озера Шалкар существенно усугубляется техногенными факторами:

• 
  прекращением водоподачи по двум ранее действовавшим каналам;
  
• 
  прогрессивным снижением пластового давления;
  
• 
  развитием обширной депрессии на Карачаганакском НГКМ.
  

Таким образом, совокупность воздействующих естественных и техногенных факторов привело к нарушению геостатического равновесия вследствие избыточного эффективного напряжения в тектонически нарушенных и ослабленных солянокупольных структурах, слагающих и окружающих озерную котловину.

Как известно, вслед за Шалкарским землетрясением, 12 мая 2008 г. произошло более сильное (манитудой 7,9 балла) землетрясение в густонаселенной китайской провинции Сычуань, вызвавшее очень крупные разрушения с числом человеческих жертв, превышающим 65 тыс. человек.

Несмотря на различие интенсивности и масштабов проявления, указанные землетрясения (Шалкарское и Сычуаньское) неверно считать стихийными природными катаклизмами. Они спровоцированы, скорее всего, техногенными факторами, вызванными деятельностью человека. При этом в провинции Сычуань причиной сейсмического процесса могло послужить создание в Сычуане гигантской плотины, перегораживающей реку Янцзы. По мнению западных экспертов, создание искуственного моря вполне могло спровоцировать землетрясение в результате изменения под тяжестью водных масс полного геостатического равновесия в земной коре.

В противоположность этому, Шалкарское землетрясение могло быть вызвано резким уменьшением объема водной массы, которое также привело к изменению нормального геостатического равновесия, вследствие снижения пластового (флюидного) давления, противодействующего эффективному напряжению под силой тяжести горных пород. Таким образом, в том и другом случае имело место изменение гидростатического давления (как части полного геостатического давления), но знак этого изменения был противоположным: в первом случае положительный, резко возросший, во-втором – отрицательный, существенно уменьшившийся.

Выдающийся русский ученый-геолог, академик В. И. Вернадский указывал: «Невежество в естественных науках чревато серьезными последствиями». Эта простая, но глубокая мысль великого ученого как никогда актуальна в настоящую эпоху – эпоху чрезвычайно активной техногенной деятельности человека.

Более реальным может быть устранение техногенных факторов, их вызывающих, причем в каждом случае сугубо специфических.

Выполнением указанной задачи будут решаться две актуальные проблемы: снижение вероятности повторения сейсмического процесса; восстановление (в пределах возможного) биопродуктивности озерного водоема. Прогнозные расчеты возможной биопродуктивности по видам ихтиофауны, в зависимости от снижения минерализации и загрязненности воды, а также развития кормовой базы промысловых рыб (фитопланктон, зоопланктон и бентос) приводятся в научном отчете ккнд. биол. н. К. М. Маминой по результатам обследования состояния ихтиофауны и кормовой базы промысловых рыб за 1996 год, а также в монографии Р. М. Курмангалиева «Вода в биосферных процессах» (2001, с. 101-104).

Другим рекомендуемым мероприятием является недопущение эксплуатации Карачаганакского НГКМ без должного поддержания пластового давления, особенно на третьем этапе его разработки. Рабочее давление в добывающих скважинах должно быть не ниже давления насыщения, в противном их следует выводить из числа действующих для восстановления давления до величины средневзвешенного, превышающего давление насыщения.

Следует обратить внимание на недопустимость опытно-промышленной эксплуатации Чинаревского газоконденсатного месторождения без должной проектной закачки сухого газа с целью недопущения падения пластового давления, как это имело место на Карачаганакском НГКМ.

2. Сыдыков, Ж. С. Каспийское море и его прибрежная зона / Ж. С. Сыдыков, В. В. Голубцов, Куандыков Б. М. – Алматы: Өлке, 1995. – С. 116-119.

3. Курмангалиев, Р. М. О механизме гетерогенности климата Центральной Азии / Р. М. Курмангалиев // Вода в биосферных процессах. – Уральск, 2001. – С. 8 – 29.

4. Чепмен, Р. Е. Геология и воды. Введение в механику флюидов для геологов / Р. Е. Чепмен. – Л., 1983. – 159 с.

5. Паталха, Е. И. Термодинамический режим метаморфизма / Е. И. Паталха, А. И. Поляков, Н. Н. Севрюгин. – Л.: Наука, 1976. – С. 44-48.

6. Uffen, R. The stress vealize hypothesis of magma fovmation / R. Uffen, U. A. Jessop – Bull.Volc. – 1963 – V. 26 – NO 13 – р 98-106.

7. Камалов, С. М. Геологическое строение, оценка запасов, состав углеводородного сырья и состояние освоения месторождения Карачаганак / С. М. Камалов, Н. С. Камалов. – Уральск, 1995. – 60с.

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЛОСОФИЯ

УДК 091

махаббат философиясы
Г. М. Хайруллина
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Жоғарғы оқу орындарына арналған «Философия» пәнінің бағдарламасында «Махаббат философиясы» деген тақырып бар. Ұсынылып отырған мақала студенттерге көмектеседі. Философия және әдебиет саласындағы материалдарға сүйене отырып, автор махаббаттың мәнін ашуға тырысады.
В программе курса «Философия» для вузов есть тема «Философия любви». Данная статья поможет студентам ориентироваться в этой сложной теме. Автор, используя материалы философии и литературы, пытается разобраться в сущности любви.
There is the subject «Philosophy of love» in the programme of Philosophy course for high school. This article will help the students to understand this complex subject. The author, using philosophy and literature materials, tries to understand the nature of love.
Махаббат – өмір бастауы. Әдебиеттің, поэзияның, прозаның т.б. дені – махаббат тақырыбы. Махаббат туралы жазылған философиялық трактаттар да баршылық. Әдебиетте «махабатт философиясы» деген ұғым бар.

Махаббат деген не өзі; Сағыныш па? Әлде тәтті мұң шығар. Мүмкін... мүмкін, тағдырдың жазғаны болар.

Махаббат – адамгершілік негізі, мейірімнің көзі, инабат тәрбиесі, сезім тұнығы. Адамдардың арасындағы «тартылыс» заңы да сол махаббатқа сүйенеді. Жүрегінің жылуы мен қайырым шапағаты мол, өмір бойы адамға ғашық болып өткен Абайдың: «Махаббатсыз дүние бос. Хайуанға оны қосыңдар», – деп айтқаны сондықтан.

Махаббат бәрімізге таныс нәрсе сияқты. Бірақ жастар махаббаттың мәніне үңіле бермейтін сияқты. Көптеген жастар үшін махаббат театрланған ойын сияқты. Махаббаттың мәнін түсіну үшін «адамтану» деген күрделі ғылымды меңгеру керек. Әдетте махаббат ұғымы оңды-солды, неге болса соған қолданыла береді.

Махаббат тақырыбы әдебиетте, сонау көне заманнан бері сөз болып келеді. «Ләйлі-Мәжнүн», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек» эпостарын қоспағанда махаббатқа арналған рубаяттар мен ғашықтық қиссалар қаншама? Сонау Хауа-Ана мен Адам Атадан бастап, бүгінгі күнге дейін тіл біткеннің бәрінде махаббат суреттеледі. Оның барлығын қамту мүмкін емес. Махббат көп мағыналы түсінік. Ол үлкенге де, кішіге де ортақ.

Махаббат – адам жанының басқа адамға немесе белгілі бір идеяға бағытталатын сүйіспеншілік пен құштарлық сезімінің интимдік және адамгершілік түрде көрінуі. Махаббат ұғымының мазмұны өте кең. Бірақ бізді көбінесе толғандыратын жайы – ер адамның әйел адамға деген махаббаты. Ол адам жанының аса терең сезімдерінен еркін түрде пайда болады. Сүйіспеншілікті мәжбүр ету, зорлау арқылы тудыруға, сондай жолдармен жойып жіберуге болмайды.

Махаббаттың мәні биологиялық және рухани, жеке және әлеуметтік, интимді және жалпыға ортақтасу сияқты қарама-қарсылықтардың бір жерде түйісуі арқылы анықталады. Алайда махаббат қандай формада көрінбесін, айталық, ананың балаға, ғашықтардың бір-біріне, адамның Отанға деген сезімі бұлардың арасында ортақ психологиялық байланыс бар.

Махаббатта сезім мен ақыл ұштасып, адам парасатты табиғи күш ретінде көрінеді. Өйткені жеке адам ұғымын оның сезімдік табиғатынан бөліп алып қарауға болмайды. Махаббат сезімдеріне бөленген адамда нәзіктік пен қызғаныш қасиеттері пайда болады. Өткінші сезімге қарама-қарсы нағыз махаббат өзінің жан толғанысының тереңдігімен, жүрек лүпілімен, бүкіл болмысымен ерекшеленеді. Махаббаттың осындай болмысын ұлы Абай:

«Асыл адам айнымас, бір бетінен қайрылмас,

Көрсем дағы, көрмесем де, көңілім сенен айнымас», – деп сипаттапты.

Жазушы-ақындар, ойшылдар, сазгерлер, суретшілер махаббатты құдұретті күшке теңеп, тарихтың өзгеруіне өз үлесін қосты дейді. Ғылымдар махабаттың пайда болуының себебін, материалдық түпнегізін түсіндіргісі келеді. Бірақ оны түсіндіру ғылымдардың қолынан келмейді. Арнайы махаббат туралы ғылымды көзге елестету мүмкін емес. Махаббат – ғылым тақырыбы емес. Махаббаттың мәні ер адам мен әйел заты арасындағы өзгешіліктерден басталса керек. Бұл көпшілікке мәлім. Әйелдің еркектен айырмашылығы белгілі. Аңыздағы идеяға сүйенсек, Адам-Ата Хауа-Анадан бұрын жаралған, ол дүниеде бар болғанда әйел заты әлі жоқ еді. Сондықтан еркек әйелдің жасы үлкен ағасы. Ал Хау-Ана дүниеге келгеннен бастап адамға қатысты проблема пайда болды: ол күнә. Біз күнә дегенде жаратушының айтқанына қайшы келетін әрекетті айтып отырмыз. Әйелдің еркектен айырмашылығы – оның сұлулықты сезетін нәзік жанында. Сұлулықтан қашқан әйел-қылықсыз әйел, яғни өз табиғатына қарсы болған жан. Сұлу емес әйел заты жоқ. Әйелдің сұлу болмауы мүмкін емес. Мәселе тек қажетті қылықта, табиғи мінезде, сәбилік пәктікте,ұнасымды киінуінде. Сұлулық тек әйел өлшемі екенін ескеру керек. Сұлулық ер адамға қолданылмайтын өлшем,сұлу жігіт деу, оның жетістігі емес. Сұлу болу әр әйелдің қолында, ол бір. Екіншіден, сұлу әйел адам тағдыры, олай болса, әрбір әйел сұлулыққа ұмтылу керек. Бірақ сезімге берілмеу керек. Сезімдер тасқынына қарсы тұру үшін, оны арнаға түсіретін еркек мінез керек.

Ер адам атқара алмайтын іске әйел емін-еркін барады. Әйелдердің ондай ісін ерлік деп атау қиын. Себебі «ерлік» дегенді ер адамдар иеленіп алған. Ол да дұрыс. Ерлік деген-шектеулі харекет, ал әйел атқаратын ғажайып іс ерліктен анағұрлым жоғары. Әйел мен ер табиғатын түсіндіретін діндер (христиан, ислам) ерлер мен әйелдерді оқытуда құдайға ғибадат жасауды бөлек жүргізген. Ресейде Қазан төңкерісіне дейін «арулар оқу орны» бөлек болған. Қазақстанда қыздар институты әлі де бар, оны сақтау қажеттілігі саяси ғана емес, табиғи қажеттілік. Әйелдің жазуы да ерлерге қарағанда өзгеше,дауысы да, жүріс-тұрысы да бөлек. Әйел жанын түсіну өзгеше табиғат,өзгеше таным тәсілін талап етеді.

Махаббат, ғашықтық, әйел ойлары туралы терең түсініктерді, жырлар мен романдарды кімдер жазды? Әлемдік өнер классиктерінің көпшілігі ерлер, олар өздерінің негізі тақырыбына әйел болмысын алды. Қауым білетін Гомердің «Иллиадасы» мен «Одейссеясынан» бастап, барлық классиканың өнер мен әдебиет туындыларын қарасақ, бірінші орында – әйел проблемасы. Әйелсіз қоғамда қозғалыс болмайды. Поэзияның өзі – әйел тақырыбын негізге алған өнер саласы. М. Әуезов «Әйел – өмір тірегі» деген; адамның өмір сүруі үшін ең қажетті не? Ол – ауа, яғни әйел, қоғамның ауадай қажетті кеңістігі. Ф. Достаевский «Сұлулық дүниені құтқарады» десе, Абай: «Өмір негізі сұлулықта, ал сұлулық деген әйелден өзге нәрсе емес», – дейді. Айталық, ғашықтық жырларда Қозы үшін Баян, Ромео үшін Джульетта өмірін қияды. Сүйгені үшін өмірін қиюға әйел заты дайын. Міне, осыдан кейін махаббат ұғымын толық түсіну үшін оның ғашықтықтан айырмашылығын білу керек. Шығыс поэзисянда ер адамның әйелге, әйелдің ер адамға деген ыстық құштарлығына бас ию бар. Поэтикалық мифте Мәжнүн таудағы тасқа да, өзен суын да, өскен ағашқа да Ләйлі деген, демек ол үшін жаралған дүние – Ләйлі, ал Ләйлі осы дүниедегі қыз есімі ғана. Сондықтан ғашықтықты махаббат синонимы деп қарастыруға болмайды.

Абайдың айтуынша, Алла адамзатты махаббатпен жаратқан, демек, махаббат адамзатқа дейінгі болған жаратушы құдыреті. Ал ғашықтық болса адам Алласына рухани сезім, келе-келе қыз бен жігіт арасында рухани тұтастыққа қатысты қолданыла бастаған, тек осы мәнде ғашықтық пен махаббат ұқсастығы бар. Абай дүниетанымында махаббат адамзатты жаратушы Құдай құдіретті болса, Иассауи дүниетанымында пенденің жаратушыға деген шексіз сүйіспеншілігі. Дінді, жаратушыны мойындамайтындар үшін ғашықтық пен махаббаттың өзгешілігі жоқ, олар бір түсінік, бірінің орнына бірін еркін қолдана беруге болады [1]. Ғашықтық пен махаббат орыс тілінде «любовь» деген бір ұғыммен беріледі. Бұл материалистік, атеистік түсінікке сай келеді. Тұрмыста ғашықтықты қолдану кең етек алған, мұндайда Абайдың «ғашықтық құмарлықпен ол екі жол», – дегенін есте ұстаған жөн, себебі ғашықтық адамның рухани қуаттылық өлшемі, әрі көрінісі. Көп ғасырлардан бері адамзат өзіне-өзі сұрақ қояды-махаббат қалай пайда болды, адаммен бірге ме, әлде кейін бе? Платонды қайда қоямыз? Платондай махаббатты түсіндірген адам аз. Платонша махаббат адамды көрмей, білмей оған ғашық болу. Бұл жағдай Платонға күш берген. Соның бейнесін елестету арқылы нақты көрмей-ақ оның ақылдығына, көріктілігіне ғашық болған.

Бұдан 35 ғасыр бұрын Ежелгі Египетте алғашқы махаббат лирикасы пайда болды; ол кең етек жайып, өнердің бір саласына айналды. Онда бейнеленген махаббат жай қызығушылық қана емес, бар ішкі дүние сезімі бүгінгі күнгі махаббатқа ұқсас. Уақыт өте адамдар да өзгерді, олардың өмір сүру салты да, психологиясы да өзгерді. Махаббат мәні – терең, ол тек сезім емес, сонымен қатар жан рахаты, тән ұқсастығы және сонымен қоса жан ұқсастығы. Махаббат – екі адамның қосылуы, ал әрбір жеке адам табиғаттағы құбылыстардай қайталанбайды. Көбіне адамды адам қылған да махаббат.

Ол махаббат – ер мен әйел арасында.

Платон «Той» сұхбатында сүйіспеншіліктің, әсіресе әдемілікке деген сүйіспеншіліктің мәнін ашып көрсетеді. Өйткені, оның ойынша, әдемілікке ұмтылу, оны сүю игілікке әкеледі. Ендеше, мұндай сүйіспеншіліктің бірнеше түрі бар екен. Соның бірі – шығармашылық. Платонның ойынша, шығармашылық болмыс еместен болмысқа қарай өту. Кез-келген өнер туындысы – қас шебердің қолынан шыққан әдемі дүниелер шығармашылықтың жемісі. Ал адамды жасау – бұдан асқан шығармашылық бола ма?

Бірақ даналықты сүйген адамның бәрі жаратушы бола бермейді екен. Ол үшін алдымен сол адамның өзі әдемілікті бойына сіңіруі қажет. Платонның ойынша, махаббат, сүйіспеншілік дегендер адам бойына әдемілікті сіңіріп соны дүниеге әкелу. Дүниеге келу, туу деген әлемге жаратылған пенденің мәңгі өлмейтіндігінің бір белгісі. Олай болса, сүйіспеншілік, махаббат мәңгілікке ұмтылу болып табылады.

Қайта өрлеу дәуірінде махаббат тақырыбы кеңінен ашыла бастады. Бұл кезең адамның шіркеудің қысымынан босап шыққан кезіне сәйкес келеді. Онда махаббат түсінігі мен жыныстық және сезім, ойдың ерекше түрі басқа адамға бағытталу керек екендігі айқын, ашық айтыла бастады. Бұл сезіммен таныс емес адам жоқ. Сонымен қатар махаббатсыз адамның моралы қалыптаса алмайды. Соқыр адам-жарық, керең туралы, адам дыбыс туралы аз да болса білетіндей, адам да махаббат туралы білуі тиіс. Дүниеде адам да жалғыз. Бірақ әр заттың дүиеде өз орны бар. Соған байланысты адам да жынысы бойынша ер және әйел болып бөлінген, олардың дене мүшелерінде де айырмашылықтар бар. Олардың қызметтері де бөлек.

Ежелгі Үнді философиясының «Шабдан бұтағы» деген диалектикалық трактатында махаббат былай сипатталады.

Адам құштарлығының үш негізі бар:

Жан, сана, дене.

Жан ынтығынан – достық туады.

Сана ынтығынан – сыйластық туады.

Осы үш ынтықтың бірлігінен – махаббат туады.

Олай болса, махаббат дегеніміз көптеген элементтерден тұратын күрделі интелектуалдық-эмоционалдық жүйе. Шын сүйген адам қара басының қамын ұмытып, барлық арман мүддесімен ғашығына құмар болады. Сол арқылы бақыт тұтқасын ұстағандай болады.

Жеке адам қалыптасу кезінде өзіне қойылған шектер мен талаптарды көріп, оның алдын алу жолын іздейді. Махаббат дегеніміз – шындыққа, мәңгілікке жетудің бірден бір жолы. Философияның өзі даналыққа құштарлық, махаббат деп аталу бекер емес. Махаббат басқа адамды түсінуге көмектеседі. Ол бірін-бірін сүйетін адамдарды байланыстырып, ең күшті сезім тудырады. Бірақ махаббат тез басылатын бақыт толқыны емес, ол адамдардың ішкі сезімі мен сүіспеншілікті қажет ететін өнер түрі. Атақты американ философы Эрих Фромм «Махаббат өнері» деген еңбегінде осы туралы айтады: «Махаббат бүкіл адам баласы басынан өткізе алатын сентиминтальды сезім емес. Егер сен өзіңе жақын адамды шын ниетіңмен сүймесең махаббатқа деген ұмтылыс бекер». Өз еңбегінде Фромм махаббатты білдіретін нәрсені атап көрсетеді. Олар – шын ниетіңмен берілу, жақының туралы қам жеу, жауапкершілік, сыйластық және түсінік.

Жалпы махаббат тең адамдар арасында болады.

Аналық махаббат – ата-ананың баласына махаббаты.

Жыныстық махаббат – ер мен әйел арасында болады.

Махаббат адамның күнделікті күйбің – шүйбіңінен, тұрмыс тіршілігінен жоғары тұрған сқақ сезім. Махаббаттың айналасында физикалық, физиологиялық ештеңе жоқ, махаббат пен нәпсіқұмарлықты шатастыруға болмайды. Махаббат әсте де норма емес. Махаббатты ештеңемен өлшеуге болмайды. Сүйіспеншілікті ақыл таразысына салып өлшеп пішіп, біз оның мән-жайын біле алмаймыз. Бұл махаббат емес, есеп-қисап, сауда-саттық болар еді [2].

Достық – махаббат бастамасы. Қыз бен ұл арасындағы достықтың түріне келсек, оның өзі әлі күнге дейін зерттелмеген. Олардың әрқайсысы өміріндегі жақын досын қалай іздеу керек және кімді, қандай адамды қалау қажет екені туралы ресми түрде әдебиеттер жоқ. «Махаббат жоқ, соған әрекет бар...» т. б. сол сияқты өте зиянды әрекеттер мен түсініктер өте сезгіш жас өспірімдерді өмірге қадам басқан шақта жолдан адастырады, қиын жағдайларға әкеп соқтырады. Орыстың ұлы жазушысы Толстой: «Егер сен бір нәрсені ұнатпасаң, ол сенің бойыңда махаббат жоқ дегенді білдірмейді. Қайта сенің бойыңда махаббатқа кедергі жасайтын нәрсе бар деген сөз. Сенің жаның, жүрегің, бұл ұлы сезімге толы, бірақ бұл сезім сен үшін ашық емес, себебі сенің күнәларың рұқсат етпейді. Сенің тәніңді қарайтып тұрған күнәларынан құтылудың жолын тап» [3].

Махаббат тіршілік иесіне тән табиғи инстинкттер мен бой құмарлығынан туғанмен, өзінің аса жоғары дамуы мен көріну түрінде шын мәніндегі сұлулық пен ләзаттың нышанына айналады. Сол арқылы адамның жан дүниесін баурап, зор рухани күш пен өмірге деген құштарлық туады. Сонымен қоса махаббат адамның жеке басының дамуында аса зор роль атқарады.

Кешегі өткен тарихқа бір сәт көз жіберсек, халқымыздың інжу-маржан сөз қазынасы ауыз әдебиеті арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Қозы-Көрпеш пен Қыз Жібек-Төлеген, Еңлік-Кебек, Ләйлі-Мәжнүн, Қобыланды мен Құртқа сияқты бейнелер адамгершілік парасатымен, сүйген жарға деген адалдығымен шоқтығы биік дараланып көрінеді. Бұл ғашықтық-эпостық, батырлық жырлардың бәрінде де туған жерге деген, ата-анаға, ғашық жарға деген шынайы да асқақ махаббат сезімі бейнеленеді. Өмір қыспағынан шыға алмай, бір-біріне қосыла алмаған, ғұмыр бойы арманда кеткен көз жасын төккен, тіптен асыл жарға деген адамдардың жолында жас өмірін қиған аяулы арулар мен намыс туын жықпаған ерлер қаншама десеңізші. Махаббат, достық күнделікті өмірде орын алатын барлық жеңістер мен жеңілістерден, қуаныш пен реніштен, табыс пен сәтсіздіктен қымбат. Түкке тұрмас нәрсеге бола достыққа, махаббатқа кір келтіруге болмайды. Достық пен махаббат тек адамдар арасында орын алады. XVIII ғ. өмір сүрген Есей бидің тауып айтқан бір нақыл сөзі ойға келеді:

Бай мен бай құда болса,

Арасында жорға жүрер.

Кедей мен кедей құда болса,

Арасында дорба жүрер.

Бай мен кедей құда болса,

Бір-біріне зорға жүрер.

Достар мен ғашықтар бірдей бір-біріне тең келе бермейді. Алғашқыда адамдарды тең ететін қүш сезім ғана. Кейінен таныса келе достар – ғашықтар бірінен бірі қалыспауға, бірдей деңгейге көтерілуге тырысады. Достық та, махаббат та атына заты сай болса, адамдарды өзгертеді, жақсартады, жетілдіреді. Ақан мен Тоты, Абай мен Тоғжан, Естай мен Қорлан махаббаттары дәл осындай, мәңгі тот баспайтын, қайта уақыт өткен сайын алмастай жарқырап, қос аққудай бір-біріне ынтазар екі жастық мөлдір кәусар сезімдерінің айнымас үлгісіндей адамгершіліктің алтын қазынасына айналды. Иә, шынайы сүйіспеншілік қана адамдарды қол жетпес биік шыңға көтереді, жанын жаз, көңілін көктем етеді.

Абай – адам баласының достығын жыр етті. Соның ішінде, әсіресе, шын достық пен адал махаббатты көкке көтере жырлады. Ол бар азабына төзетін шынайы сезімді, сүйген жарға адал болу идеясын ұсынып, жастарды жар сүюде тұрақты болуға шақырады. Абай махаббатты бүкіл тіршіліктің нәрі, ұзақ өмірдің сәні дейді. «Көңілді босататын, жаныңды айқара ашатын, жалғыздық та, зарыққанда, тарыққанда, ем болатын шипа – махаббат,адам шын сүймесе, махаббат жүректі жаралайтын тікенек. Жар сүйсе жүрек жазылады, сүймесе әлсірейді».

«Махаббат тәтті у, дүниенің у-шуы жүрекке махаббаттай күшті әсер ете алмайды», – деген нақыл сөз өмірден, тәжірибеден алынған.

Достық, ғашықтық – махаббаттың бір көрінісі. Махаббат сирек кездесетін нәрсе деп ойлаймын. Бірақ әр адам өзіндік бір махаббаттың бар екеніне сенеді, соған арқа таңады. Махаббат әрбір адамның бойында үміт оятады. Махаббат болмаса әлемде үндестік те, тіпті адамдар да өмір сүрмеген болар еді. Кейбір адамдар махаббаттың не екенін білмей де өмір сүру мүмкін.

Махаббатты терең түсініп, ардақтай біл, оны көздің қарашығындай сақта, осыны түсінген адам ғана Отанына абыройлы, еліне қадірлі, баққытты адам болады. Шынайы махаббат сайрап жатқан даңғыл жол емес, оның ойпаты мен шұңқырлары да жеткілікті, соны түсіне білсең ғана «мен өмір сүрдім, бақыттымын» деп ауыз толтырып айтуға қақың бар....

Мал да аяулы, жан да аяулы болса егер,

Малды аяма, жаның үшін малды сат!

Жан да аяулы, жар да аяулы болса егер,

Жанды аяма, жарың үшін жанды сат!

Осы емеспе Шәкәрімше махаббаттың түсінігі [4]!

1. Ғарифолла, Есім Сана болмысы / Есім Ғарифолла – Ғылыми баспа орталығы – Алматы: Ғылым, – 2002. – 187 б.

2. Рысқалиев, Т. Х. Философия тарихына шолу / Т. Х. Рысқалиев – Орал: Дастан – 2005. – 107-108 б.

3. Толстой, Л. Н. Круг чтения... Т.1 / Л. Н. Толстой – М: Политиздат – 1992. – С. 28-29.