Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері

Латынша аударманы басқа жеткізу түрлерінен, мысалы translation studii – «білімді жеткізу, «передача знаний» және translation imperii, «билікті жеткізу», «передача власти» ажырату үшін «тілдерді жеткізу» translatio linguarum, «передача языков») деген ұғымды қолданған.

Сабақта да, баспада да ең бірінші тіл мәселелері аударманы талдағанда қарастырады. Аударма жасай білуді сол тілде оқып, шет тілді түсінудің жетілген формасы деп қарастырған. Аударма теориясы салыстырмалы әдебиеттанудың, қолданбалы лингвистиканың, филологияның арнайы бөлімі деп саналған.

Аудару өнеріне оқыту басқа тілдегі тұтас мәтіннің, сөз тіркесінің, сөздің мағыналарын жеткізу айналасында қарастырылады. Аударма теориясының Цицерон кезінен (біздің заманымызға дейінгі бірінші ғасыр) бері тарихи негізгі мәселе- мәтінді лингвистикалық бөлшектеу, яғни аударманың негізгі бірлігі қандай болу керектігі. Егер сөз болса, онда аударма сөзбе-сөз болады, не сөз тіркес, сөйлем болса, онда еркін, мағыналық аударма пайда болады. Қазіргі заманның белгілі аударма теоретиктері – Дж. К. Кэтфорд, Корней Чуковский, Валентин Гарсия Йебра, Юджин А. Найда, Жан-Поль Вине және Жан Дарбельне, Питер Ньюмарк, Бэзил Хэйтим және Иан Мэйсон- бұлар лингвисттер, сондықтан көп жағдайда тіпті тұтасынан аударма тілмен жұмыс деп танылады.

Лингвистика өзінің бүкіл даму тарихында тек қана аударманың эквиваленттілігінен басқа кезкелген аударманың сенімділігіне қатысты. Соңғы уақытта лингвист–аударматанушылар эквиваленттіліктің тар аясынан шыға бастады. Егер адам тілді жақсы білсе, ал мәтін синтаксистік және семантикалық ережелерді қанағаттандырса, түсінуде қиындық тумайды.

Үйткенмен, көптеген жағдайлар кездеседі.

Сізбен таза бір тілде сөйлеседі шет тіл Б деп күтіп, оның орнына сізге басқа тілде айтайық, сіздің ана тіліңізде А сөйлесті.

Бұл жағдайда, қашан айтылып жатқан сөзді А тілінде екенін қабылдағанша, ол сөздер Б тілінде шатпақ, былдыр-батпақ шым-шытырақ түсініксіз болып естіледі.

Бұндай жиі кездеседі, сіз басқа елде жүргенде, сізге біреу өз ана тіліңізде, өте сауатты және өте жақсы айтылумен сөйлесе де, сіздің басқа тілді естуге дайындалғаныңыздан, ол сөздерді қабылдау қиын болады.

Тіпті бір тілекті екі үш рет айтса да, сіз оған кешіріңіз, сіз қай тілде сөйлеп тұрсыз деп сұрауыңыз мүмкін. Сізге бұл ана тіліңіз деп айтқан соң ғана түсініксіз дыбыстардан сөздер құрылып, белгілі мағынасын түсінесіз.

Бір-біріне байланыссыз мәліметтерден секірмелі нақты болжамға өтуді абдукция дейді. Бұндай ана тілінде айтылғанды түсіну оңайдың оңайы болса да кездеседі.

Тілді сезінуді тежеуге бастапқы бірдеңеге ұмтылу немесе басқа алаңдату факторлары, мысалы досының, жұбайының сөздерін тыңдап, еске сақтап, бірақ мән мағынасын басқаны ойлағандықтан түсінбейсіз, қабылдамайсыз және онда шапшаң істелетін қарапайым күрделі болып, логикалық секірмелі абдукция қажет болады.

Қиын сөздің аудармасын қағаз және электронды сөздіктерден, таныстар мен достарына қоңырау шалып, олар білмесе де, электронды хаттар мен факстер жіберіп, агенттік пен тапсырыс берушіден көмек сұрап, аудармашы бірнеше сағат уақытын шығындайды.

Жұмыстың бұл бөлігі аудармашыға ұнаса да, ұнамаса да айналасуы керек, бұнысыз бұл мамандықта жұмыс істеуге болмайды. Себебі аудармашы жұмысында сөзге сағаттық жұмысқа қанша төлесе сонша төлейді, дұрыс сөз іздеу үшін материалдық ынталандырма жоқ. Ақшалай пайда жоқ болса да, кейбір себептер іздестіруге мәжбірлейді:

А аудармашы этикасы, кәсіби ынталану аударманы дұрыс, эквивалентті жасауға итереді

Б Өз жұмысына кәсіби мақтаныш, рухани қанағаттану

Аудармашы сөйлеу әрекеттерін өзгертумен айналысады.

Дж. Л. Остин кітабының атынан “Сөйлеу әрекеттерін қалай жасау” және тілді жан-жақты баяндау тіл дегеніміз сөйлеу әрекеттері деген сөздер алынған.

Француз заңгері өз кеңсесінде бір сөйлеу әрекеттер жасайды, жапон заңгері басқа сөйлеу әрекеттерін жасайды, ал франко- жапон аудармашысы құқық саласында маманданған біріншінің де, екіншінің де жұмыстарының жетістіктерін пайдаланған үшінші. Аудармашы бір сөйлеу әрекеттерін басқасына айналдырады.

Түпнұсқа тілін пайдаланып, алғашқы мәтіннің авторы сөйлеу әрекеттерін жасайды, ал аудармашының жұмысы, аудару тілін пайдалану арқылы, белгілі сөйлеу әрекеттерін жасау. Жұмыс барысында сөйлеу әрекеттері түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістер шексіз әр түрлі сияқты көрінеді, тіпті оларды стереотипке келтіру мүмкін еместей көрінеді. Әр сөзді, сөз тіркестерін не сөйлемдерді жеке-жеке қарап, ойластырып, таразылап, айтылуына, естілуіне терең талдау жасау керек.

Осындай жолмен жұмыс жасағанда ұқсас трансформациялар әдетке айналады, біртіндеп стереотиптер қалыптасып, ал аударма оңай жұмыс сияқты көрінеді. Ондаған мың өзгерістерді индуктивті араластыруды қашан олар схемаға айналғанша, Карл Вейк бір қарағанда ретсіз болғанмен оларды реттеу үрдісі деп атаған.

Алғашында он – он бес шетел сөздерін баста сақтау қиын болғанымен содан соң сөздер есте қалғанын, бірақ олар жекелеген лексикалық бірліктер түрінде, олар ана тіліне белгілі түрде аударылады, сөйлемдер құрау қиынға түседі, Он – он бес сөздер белгілі сөйлемдерде қолданыла бастайды, егер басқа сөйлемдер пайда болса, олар абракадабраға айналады. Ондай ретсіздік ызаландырады да, оны реттегің келеді. Сөздермен жұмыс қашан олар мазмұнды болғанша жүргізіледі. Мағынасыз құрылымды көріп, аудармашы өз қатесін түсініп, жұмысты басынан бастайды. Сөздермен жүргізілген әрекеттер мағыналы екенін аудармашы өзі түсінеді және басқалар түсінеді.

Аудармашы бұған қалай қол жеткізді. Ол өз сөйлеу әрекеттерін белгілі реттілікке бағындыра, тапсырыс беруші оның аудармасын дұрыс тануына қалай жетті.

Негізінен бөтеннің мәтініне еліктеп жетті. Өзіне керектіні басқалар қалай жасағанын түсініп, соны өзі істеуге ұмтылады. Дәл сондай көшірме жасау мүмкін емес, әрбір көшірме кезінде өзгерістер болады, себебі әр адам жеке тұлға. Ол бөтеннің әрекеттерін жасағанда, қалай тырысса да бәрібір аздап болсын, басқаша екені байқалады.

Аудармашының сөйлеу әрекеттерінің аздаған өзгешелігі алғашқы мәтін авторының сөйлеу әрекеттерін қалпына келтіру екеніне айналасындағы адамдарды сендіру мақсаты тұр.

Мұнда басқаларға еліктеп, қандай сөйлеу әрекеттерін тапсырыс беруші аударманы дәл, нақты және кәсіби деп қабылдағаны керек.

Аудармашылар вербалды құралдардың көмегімен әрекеттер жасайды.

Аудармашының вербалды әрекеттерінің бар бағыты эквивалентілікке ұмтылу болып табылады.

Тапсырыс беруші әр уақытта осыны талап етеді, ал аудармашы әр кезеңде тапсырыс берушінің талаптарын орындауға тырысады.

Эквивалентілікке ұмтылу аудармашының маңызды сөйлеу әрекеттері болып табылады. Аудармашы сөздермен басқа да әрекеттерді жасайды нашар мәтінді түзетуге, оқырманға саяси не моралдық сабақ беруге, әсіресе үгіт материалдарын қажетті әсер туғызуға, жарнаманы не көркем шығарма аудармаларына тағысын тағы. Эквиваленттікке ұмтылу аудармашының вербалды әрекеттерінің өте маңызды, аудармаға бағынатын, жалғыз әрекет емес. Аударма теориясын осыған ғана негіздеуге болмайды. Біз аудармашының лингвистикалық зерттеулерін оның жалпы кәсіби қызметіне қосуға мүмкіндік алдық, сол сияқты оның қызметінің саяси, экономикалық, мәдени контекстіне де қосады.

Аудармашы аударманың эквиваленттілігіне ұмтылу тапсырыс берушінің талаптарынан туындайды, өзінің кәсіби сенімділігін дәлелдеу үшін, жалпы мәдени нормаға сәйкестігін, мәтінде не болу керектігінің дұрыстығын іске асырады. Егер аударманы вербалды әрекеттер жиынтығы деп қараса, онда аударманың лингвистикалық жағы аудармашының нақты өмірдегі басқа да әрекеттерімен бір қатарда тұрады.

Тапсырыс берушіден не агенттіктен аударуға мәтін алғанда, аудармашы мәтін қандай, оның атқаратын қызметі, қандай белгілеріне қарап, тапсырыс беруші аударма сапасын қалай бағалайтынын түсіну керек. Британ жүйесінің бірліктерін метрлікке аудару, форматын өзгерту, айдың күнін басқа ай күнін тағысын тағыларын локализациялау қажеттілігін анықтайды.

Коммуникацияға байланысты екі түсінік бар:

Монологтық және диалогтық сөйлеу болады. М. Бахтиннің айтуынша, сол мүлде болмайды дейді.

Коммуникация – әр коммуниканттардың өзара кодтау мен өзара модельдеу процесі.

Тыңдаушы мен сөйлеушінің араларындағы ойларын жеткізуге болмайды. Тыңдаушы белгісіз жолмен өзінің когнитивті жағында арақатынасты азайтып, өзі ақпарат түзеді. Кооперативті өзара қатынастың арқасында әр организмнің мінез-құлқы екеуінде қолдауынан консенсус пайда болады.

Коммуникация бұл «айтып тұрған саналар» ара қатынасы деп саналады. Бұл термин академик М. М. Бахтинге тиісті. Кезкелген коммуникация «айтып тұрған саналар» ара қатынасы болады деген. «Айтып тұрған саналар» ұғымы бірнеше түсініктерге бөлінеді, солардың бірі тіл.

Үш түрлі ұғым:

1) тілдің гапамауық түсінігі бұнда кезкелген таңбалы жүйенің аталуы, сол сияқты олардың жиынтығы (музыка тілі, архитектура тілі) болып табылады;

2) тілдің кең түрдегі түсінігі – онда белгілі арнайы белгілер клаcстары, олар фонем, морфем, лексемдерден тұрады, яғни жалпы тіл не бірыңғай универсалды адамзат тілі туралы айтылады;

3) тіл нақты өмірде бар белгілілі жүйесі – кейбір социумда, кейбір уақытта және кеңістікте қолданылады.