Аударманың Өзекті мәселелері алматы, 2015

163
жасанды  сөздердің  бірі  –  төрайым.  Кеңес  үкіметі  орнағаннан 
кейін қазақ тіліне енген сөздердің бірі – председатель. 1920-1930 
жылдары қазақ тіліне құрметті бастық, ардақты бастық, төбе 
басы, кеңес ағасы, аға, басшы, бастық, басы деп 8 түрлі нұсқада 
аударылып  қолданылып  жүрген  председатель  сөзін  сол  кездегі 
Білім  кеңесінің  жиынында  С.Сейфуллин  төраға  деп  алайық, 
мәжіліске төбе басылық еткен, мәжілістің құрметті бастығы 
болған  т.б.  нұсқада  қолданылып  жүрген  председательствовал 
сөзінің аудармасы ретінде төрағалық ету сөзін алайық деп ұсыныс 
жасайды. Бұл сөздердің сөздік құрамымызға емес, сөздік қорымызға 
да енгені мәлім. Тәуелсіздік алған жылдары сөз жасаушылардың 
да саны көбейді. Төрағаның құрамындағы аға сөзінің айым деген 
«женский род вариантын» тауып төрайым сөзін жасап алдық. Бірақ 
төраға  сөзінің  құрамындағы  аға  сөзінің  мағынасы,  қолданысы 
жасы  үлкен  ер  адам,  еркек  деген  мағына  емес  басшылық  ету, 
басқару, жетекші, жетекшілік ету екенін ескеріп жүрген ешкім 
жоқ.  Ал  айым  сөзінде  басқару,  жетекшілік  ету  ұғымдары  жоқ, 
әйел,  жұбай  мағынасы  ғана  бар.  Аға  сөзінің  басшы,  жетекші 
мағынасына Сүгір ақынның: Кешегі өткен Ер Сырым, Кіші жүздің 
ағасы – деген өлең жолдары мен ертеректе қалыптасқан ел ағасы, 
от ағасы, ауыл ағасы, жігіт ағасы тіркестері дәлел бола алады 
[71,  11-б.].  Төрайым  сөзінің  председатель  сөзіне  балама  бола 
алмайтындығына  сопредседатель,  председательствовать  деген 
сияқты әрі қарай түрлене алмайтындығы да дәлел бола алады. Тең 
төраға, төрағалық етті деп қолдана аламыз, ал тең төрайым, 
төрайымдық  етті  деп  қолданылмайды.  Сондықтан  ойланбай, 
сөздің  мән-мағынасына,  қолданысына  жете  үңілмей  жасалған 
мұндай жасанды сөздерді байқап қолданғанымыз, дұрысы мүлдем 
қолданбағанымыз абзал. Мұндай жасанды сөздерді қазір тықпалап, 
тілге зорлап енгізгенімізбен уақыт өте келе, әйтеуір бір күні мұндай 
өз табиғатына жат элементтерді тілдің өзі қолданыстан шығарып 
тастайды.  Бұған  бір  кезде  орыс  тіліндегі  род  категориясының 
ықпалымен жасалып, тілге күштеп енгізілген мұғалімнің «женский 
род»  нұсқасы  мұғалима,  азаматтың  «женский  род»  нұсқасы 
азаматша  сөздерінің  бүгінгі  күні  қолданыстан  шығып  қалуы 
дәлел.   
 
Термин  сөздер  қоғам  өміріндегі  өзгерістермен  тікелей 

164
байланыста өзгеріп, қалыптасып, дамып отырады. Себебі қоғамда 
болып  жатқан  өзгеріс,  жаңалық,  соған  байланысты  туып  жатқан 
жаңа  ұғымдардың  тіл  арқылы  бейнеленіп  отыратыны  белгілі. 
Ресми-ісқағаздары  терминдерін  жасауда  қазақ  тілінің  сөзжасам 
тәсілдері  актив  қызмет  атқарады.  Мәселен,  ресми-ісқағаздар 
тіліне қатысты кейбір терминдерді жасауда лексика-семантикалық 
тәсіл,  яғни,  сөздердің  мағыналарын  тарылту  немесе  кеңейту 
тәсілі қолданылады. Ал морфологиялық тәсілдің термин жасауда 
қолданылатын  басты  құралы  қосымшалар  екені  белгілі.  Ресми-
ісқағаздар тілінде қолданылып жүрген термин сөздердің бірқатары 
осы  тәсіл  арқылы  яғни  түрлі  сөзтудырушы  қосымшалардың 
қызметі нәтижесінде пайда болған. Сөздерді біріктіру, тіркестіру 
амалдары да ресми-ісқағаздар терминдерін қалыптастыруда актив 
қызмет  атқарып  отыр.  Ресми-ісқағаздары  тілінде  қолданылатын 
терминдер  мен  стандарт  тілдік  бірліктердің  көпшілігі  калькалау 
тәсілі  арқылы  жасалған.  Өзге  тілдегі  терминдік  ұғым  мен 
түсініктің  идеясы  мен  мазмұнын  ұлттық  тілдің  құралдары, 
тәсілдері арқылы беру де іс қағаздар терминдерін жасауда өнімді 
қызмет  атқарған,  қазір  де  қолданылып  отыр.  Ресми-ісқағаздары 
терминдерінің  де  өзіндік  қалыптасу,  даму  жолы,  құрылымдық 
модельдері мен жасалу тәсілдері, заңдылықтары бар. Бүгінгі қазақ 
ресми-ісқағаздар терминдері әлі де толық қалыптасып, сараланып 
біткен жоқ. 
2.6 Ісқағаздарын аудару тәжірибесінен 
Аударма  қазақ  тілін  аударма  тіліне  айналдырғандығы  туралы 
пікір қазіргі қазақ тіл білімінде кеңінен тараған процеске айналып 
отыр.  Бұл  пікір  орынсыз  да  емес.  Қазақ  тілінің  қажеттілікке 
айналмауы, қазір де айналмай отыруы қазақ тіліндегі мәтіндерді 
аударма  түрінде  қолданысқа  енгізуге,  пайдалануға  мәжбүрлеп 
отыр. Мемлекеттік тілдің аударма деңгейінде қолданыс табуы да 
қолайсыздау  әрі  өзекті  мәселелерінің  ұшы-қиыры  жоқ  мәселе. 
Қысқасы,  қалай  болғанда  да,  бүгінгі  практика  аударманы  қажет 
етуде. Қазақ тілі әзірге аударманың деңгейінде құжаттар мен басқа 
да  деңгейлерде  көрініс  табуда.  Қанша  айтсақ  та,  бүгінгі  таңда 
бұл процестен қашу тағы мүмкін болмай отыр. Оны мойындауға 

165
тиістіміз.  Кезінде  мемлекеттік  тілді  енгізу  жөніндегі  маман 
ретінде  алынған  барлық  мекемелердегі  қазақ  тілі  мамандары 
қазірде аудармашыларға айналған. Тіпті, кейбір мекемелерде қазақ 
тілді  мамандарға  бұл  мәселемен  –  мемлекеттік  тілдің  қолданыс 
аясын кеңейту, мемлекеттік тілді мекемелер мен кәсіпорындарда, 
ұлттық  компанияларда,  министрліктер  мен  ведомстволарда 
енгізу  мәселесімен  қосымша  айналысуды  тапсырып  үлгерген 
қызметкерлердің  негізгі  жұмыстарына  мемлекеттік  тіл 
мәселесінің  қосымша  тапсырылуы,  бір  жағынан,  қазақ  тіліне 
деген көзқарастың, қатынастың қоғамда қандай деңгейде екендігін 
білдірсе,  екінші  жағынан,  осылайша  қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл 
ретінде енгізумен қосымша айналысу, мақсатты түрде айналыспау 
қандай нәтиже беретіндігін, жауапкершілікті қажет етпейтіндігін 
көрсететіндігі өздігінен түсінікті. Қысқасы, бұл – қазіргі Қазақстан 
мемлекетіндегі  аудармашы  мамандардың,  мемлекеттік  тілге 
жауапты мамандардың жағдайы. Барлығы болмаса да, басымының 
осы жағдайды бастан кешіп отырғандығы анық. 
Сондықтан  ендігі  жерде,  қазақ  тіліне  аударылып  жатқан 
мәтіндердің, жекелеген сөздердің, сөйлемдердің, тілдік оралымдар 
мен  құрылымдардың  сапалы,  тілге  жатық  аударылуына  мән 
беруден басқа амал қалмайды. 
Алайда  аудармаға  баруға  мәжбүр  болып  отырғандығымызды 
мойындаумен  қатар,  аударманың  дұрыс  жақтарын  да  айта 
кету  керек.  Аударма  нәтижесінде  қазақ  тілінің  құжаттық  стилі 
күрделі  оралымдармен,  заңдық  ұғымдарды,  ойларды  берудегі 
мүмкіндіктермен  толығып  отырған  екінші  қырын  да  аңғаруға 
тиістіміз. Әрине, қазақ тілінің сөйлем құрылымдарын шұбалаңқы 
өзге  ойлау  жүйесіне  де  салып  жатқан  тұстар,  осы  бағыттағы 
қазақ  тілінің  табиғатын  бұзудағы  кемшіліктер  аз  емес.  Біздіңше, 
бұл  да  аудармашылардың  шеберлігіне  немесе  тәжірибесіздігіне, 
қабілетсіздігіне орай болып жатқан жайттар. Олай дейтін себебіміз 
жоқ емес. Қазіргі аудармада орыс тілінде жазылып тұрған сөйлемнің 
ішіндегі  бірде-бір  сөзді  жібермей  аударуға  тырысу  процесі  бар. 
Осы  процес  сөзбе-сөз  аударуға,  құрылымды  өзгертпей  аударуға 
деген  ұмтылыстан  туындайды.  Ал  табиғаты  екі  бөлек  тілдер 
арасындағы аударма үнемі теңбе-тең, бірге-бір келе бермейді. Оған 
алшақтауға, осы кемшілікті түзетуге жетелейтін тәсіл – мазмұнды