189
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
қант
153
157
145
168
193
шай
1409
1500
1562
1764
2139
бидай ұны, жоғарғы сорт
96
106
116
129
142
жоғарғы сортты бидай
ұнынан пісірілген нан
64
67
114
114
80
тазартылған күріш
186
180
198
236
263
картоп
57
63
67
73
68
алмалар
171
180
200
228
256
арақ, литр
1519
1570
1570
1640
1878
Қазақстан Республикасындағы тұтыну нарығындағы баға 2011-2015 жж Стат. Жинақ
Астана 2016 ж
Кесте 2-дегі мәліметтерді салыстыра отырып қарастырылып жатқан кезеңде тамақ
өнімдеріне бағалардың жыл сайын өсіп отырғанын байқау қиын емес. Мысалы әртүрлі
мал етінің бағасы килосына 183-210 теңге аралығында өскен, іші аршылған тауыққа - 37
тг, қайнатылған шұжыққа -241 тг, ірімшікке – 446 тг, алмаларға - 85 тг, арақтың бір
литріне баға – 359 теңгеге өскен.
Азық-түлік рыногындағы жағдай аймақтың азық-түлік емес тараулар мен
қызметтер рыногындағы бағалардың өсу үрдісінің ықпалымен де одан бетер шеленісіп
кетті. Ақылы қызметтер көрсету бағасының күрт өсуі үй шаруашылықтары
шығындарының қысқаруына ықпал етті. Халықтың номиналды табыстарының өскеніне
қарамастан, нақты табыстары қысқарды. Тұрмысы нашар отбасыларының, әсіресе
көпбалалы отбасыларының тамақ өнімдерін қажетті көлем мен ассортиментінде сатып
алуға мүмкіншіліктері жоқ.
Азық-түлік рыногінің даму деңгейін сипаттайтын шығынның келесі түрі, бұл
халықтың жалпы шығынындағы азық-түлік тауарларына жұмсалған шығыннның алатын
үлесі болып табылады (кесте 3).
Кесте 3 - Халықтың тұтыну шығындарының құрамы мен құрылымы (жан басына
шаққанда)
Көрсткіштердің аттары
Жылдар
2011
2012
2013
2014
2015
1.Тұтыну шығындары, тг солардың
ішінде
261 857
267 914
318 922
326 890
319 809
- азық-түлікке шығындар
143 812
137 017
157 959
163 673
169 942
- азық-түлікке айлық шығын
11984
11418
13163
13639
14162
- азық-түлік емес тауарларға
шығындар
71 761
79 463
96 594
100 391
85 153
-ақылы қызметтер
46 284
51 434
64 369
62 826
64 714
2.Тұтыну шығындарының үлесі,
соның ішінде: %
100
100
100
100
100
-азық-түлікке шығындар
54,9
51,1
49,5
50,1
53,2
-азық-түлік емес тауарларға
шығындар
27,4
29,7
30,3
30,7
26,6
-ақылы қызметтер
17,7
19,2
20,2
19,2
20,2
Қазақстан өңірлері 2011-2015 жж Стат. Жинақ Астана 2016 ж
Кесте мәліметтерінен аймақтағы үй шаруашылықтарының басым бөлігінде
тұтынудың жалпы көлеміндегі шығындардың ішінде азық-түлік шығындарының алатын
үлесі 50%-дан асатындығын көруге болады. Оның деңгейі 2011-2013 жылдар аралғында
5,4%-ға төмендегендігімен, 2014 жылдан бастып қайта жоғарлаған. Оған себеп сол
190
Open access:
http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/
жылдардағы азық-түліктің көптеген түрлеріне шығындардың өсуі ауыл шаруашылығы
өндірісіндегі құлдыраумен байланысты болды. Қарастырылған мерзім аралығында азық-
түлік емес тауар шығындары мен ақылы қызмет шығындары біресе өсіп біресе төмендеп
отырған. Әлемдік өлшем бойынша халықтың барлық тұтыну шығындарының жартысынан
астамы азық-түлік тауарларына жұмсалатын болса ондай отбасы «кедей» отбасылар
қатарына жатқызылады
.
Тамақ өнімдерін тұтынудағы халықтың қажетінің қанағаттандырылуын ақырғы рет
бағалау үшін тұтынудың ұтымды нормасына сәйкес халықтың жылбойы тамақтануына
керекті жылдық шығынды есептеудің үлгісін ұсынамыз.
Кесте 4- Бірқалыпты өмір сүруге қажетті тамақ өнімдеріне жұмсалатын ақшалай
шығынның жылдық көлемін есептеу
Тамақ өнімдерінің
түрлері
Ұлттық
стандарт
Ғылыми
негізделген
норматив
Орташа
баға
2015 жыл,
тг
Шығындардың жалпы
сомасы,тг
ұлттық
стандарт
бойынша
ғылыми-
негізделген
норматив
бойынша
Ет және ет өнімдері
41,6
82
1043
43389
85526
Сүт және сүт өнімдері
180
405
520
93600
210600
Балық және балық
өнімдері
4,4
17
321
1412,4
5457
Жұмыртқа (дана)
103
292
226
23278
65992
Нан өнімдері
116,2
105
131
15222
13755
Картоп
62
80
68
4216
5440
Көкөніс және бақша
өнімдері
55
146
75
4125
10950
Жемістер мен жидектер
29
60
256
7424
15360
Сұйық май
8,5
13
375
3187,5
4875
Қант
15,3
36,0
193
2952,9
6948
Барлығы, жыл бойы
-
-
-
198807
424903
Барлығы, бір айда
-
-
-
16567,2
35408,6
Жүргізілген есептеулерден халықтың жан басына шаққанда тек қана ұлттық
стандартқа сәйкес тамақ өнімдерін бір ай аралығында сатып алу үшін 16567,2 теңге қажет
екендігі көрініп тұр. Ол деген ай сайын минимальді зейнетақы мен минимальді жалақы
төңірегінде табыс алатындардың шамалары жетпейді деген сөз. Ал ғылыми–негізделген
нормаларға сәйкес тамақтану шығындары айына 35408,6 теңге (2015 жылдың бағалары
бойынша). Бір адамның осы жылдағы тамаққа жұмсаған орташа ақшалай шығыны
14161,8 тг құрады. Кестедегі есептеу нәтижесінде алынған ақшалай шығын көлемдерін 2015
жылы азық-түлікке жұмсалған нақты ақшалай шығынмен салыстыруға келмейді.
Көлемі қалыптасқан инфляция деңгейніне, жұмыссыздыққа, азық-түлік тауарлары
бағасына, өнімдердің өскелең импортына, әртүрлі қызметтерге тарифтерге тәуелді күн
көріс минимумын қолдану арқылы адамдардың өткір қажеттіліктерін ҚР-ң тамақ
институты ұсынған көлемде қанағаттандыру мүмкін емес. Қазіргі таңда облыс халқының
басым көпшілігінің Тамақ институты ұсынған стандарттар бойынша тамақтануға
экономокалық шамасы жетпейді.
Жоғарыда жүргізілген зерттеулердің негізінде біз төмендегідей қорытынды
жсаймыз:
