Астана агломерациясын аумақтық дамытудың өңіраралық схемасы

Қоршаған ортаны қорғау

Астана агломерация аймағында жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 275-375 мм шегінде ауытқиды..

Аймаққа 3 негізгі түрдегі: арктикалық, полярлық, тропиктік ауа массалары келеді. Астананың метеостанциясының мәліметтері бойынша 2012-2014 жж. кезеңінде ауданда 31% оңтүстік бағыттағы жел басым болды.

Аршалы метеостанциясының мәліметтері бойынша 2012-2014 жж кезеңінде ауданда сәйкесінше 23%, 18%, 18% оңтүстік, оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс бағыттардағы желдер басым болды. Шортанды метеостанциясы мәліметтері бойынша ауданда 26% оңтүстік-батыс бағыттағы жел басым болды.

Агломерация аймақтарындағы ластайтын заттардың қалдықтарының мөлшері келесі 84 кестеде көрсетілген.

Астана агломерациясының ауа бассейніндегі атмосфералық ауа сапасы үш тәсілмен зерттелген:

1. 
   Атмосфераның ластану деңгейін математикалық модельдеу;
   
2. 
   Шаң сынамасын алумен атмосфералық ауадағы ЛЗ концентрациясын тікелей аспаптық өлшеу;
   
3. 
   Қардың сынамасын талдау мәліметтері бойынша қатты және дымқыл жауын-шашынды атмосфералық ауадан ластаушы заттардың түсуін бағалау.
   

Астана агломерациясының атмосфералық ауасына мейлінше ықпал ететін негізгі ластаушы зат электр станциялары, қазандықтар және карьерлер шығаратын 70-20% SiO₂ бар бейорганикалық шаң болып табылады. Есептеулер осындай шаңдардың максималды концентрациясы Астана қ. ЖЭО 2 ауданында байқалатыны және 8,43 шекті-рұқсат етілген концентрацияны (ШРК) құрайтыны анықталды. Агломерацияның аталмыш заттардың шығарылуы жүретін басқа аудандарында (Шортанды п., Аршалы п., Николаевка п., Петровка с., Сарыоба с., Бектау с., Новоишимка с., Ақкөл п., Жалтыркөл п.) қалдық көздерінде ШРК мәні 1,23 бастап ШРК 6,74 дейін ШРК құрайды.

Астана агломерациясы аймағының 41 нүктесінде есептік көрсеткіштерді тексеру үшін атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың концентрациясын аспаптық өлшеу жүргізілген болатын. Өлшеу ең қуатты шығару көзі ЖЭО 2 төрт бағытынан Аршалы п., Ақмол, Шортанды және Новомарковка бағыттарына жүргізілді, онда көрсетілгендер:

• 
  қалалар, поселкелер және Астана агломерациясының қоныстанбаған аймақтарының атмосфералық ауасындағы ластаушы заттың құрамы тұрғылықты жерлер үшін белгіленген шекті-рұқсат етілген концентрациядан аспайды;
  
• 
  Астана агломерациясы аймақтары шегіндегі атмосфералық ауаға кәсіпорынның өндірістік қызметінің ықпалы және аталмыш аймақтағы атмосфералық ауаның жалпы әрекеттегі жағдайы шекті деп бағаланады;
  
• 
  агломерация инфрақұрылымын дамыту, қолданысқа жаңа кәсіпорындарды енгізу қолданыстағы экологиялық заңнаманы сақтаумен қарастырылады, сондықтан 2030 жылға дейінгі келешекте агломерацияның барлық аймақтарында атмосфералық ауаның бар сапасын сақтау болжанады.
  

Қар суынан сүзілген шаңды зерттеудің талдамалы мәліметтері бойынша шаңның түсу мөлшерін және 1 м² бетіндегі, 1 ш² бетіндегі шаң құрамындағы элементтерді және тұтастай агломерация аймақтарын бейнелейтін қорытқы кестелер мен диаграммалар құрастырылған.

Қар сынамаларын зерттеу мәліметтері бойынша өнеркәсіптік орталықтардан алыс агломерация аймақтарында шаңның түсуі 34,1 кг/ш.ш. бастап 251,1 кг/ш.ш. дейін өзгереді, бұл атмосфералық ауадан шаңның бедерлі түсу мәніне сәйкес келеді. Атмосфералық ауадан шаңның түсуінің максималды мәні Аршалы п. – 5183,8 кг/ш.ш. белгіленген. ЖЭО 2 белсенді нүктесінде шаңның түсуі 1719,2 кг/ш.ш. құрайды.

Атмосфералық ауадан шаңмен бірге ауыр металдар: кобальт, хром, марганец, никель, фосфор, ванадий және мырыш түсетіні анықталған. Атмосфералық ауаның шаң сынамасынан өзге ауыр металдар мен басқа да ластаушы заттар табылмады немесе талдау тәсілінің сезімталдығынан кем мөлшерде болды.

Келешекке болжам. 2030 ж. дейінгі келешекте атмосфералық ауаның ластануын бағалау үшін 164 айрықша ірі кәсіпорындардан (141 қолданыстағы және 23 жобаланған) атмосфералық ауаға эмиссиялары ескерілген. Жобалық ережеге атмосфералық ауаның ластану көздерінің тізімі есептің 25 қосымшасында келтірілген. 2030 жылға дейінгі келешекте есептеулерге сәйкес бейорганикалық шаңнан басқа, NO₂, SO_2, CO негізгі ластаушы заттар концентрациясы айтарлықтай өзгермейді. Орналастыру арналары бойынша жобаланатын кәсіпорындарды орнатумен байланысты Астана агломерациясы аймағында ластаушы заттардың таралу аймағы ғана көбейеді.

Атмосфералық ауаның ластануының жаңа алаңдары жобаланған индустриалды өнеркәсіптік аймақтардың: Бозайғыр, Аршалы, Жайнақ ст. байланысты болады. Қабанбай батыр п. жобаланған индустриалды аймағында 5,04 ШРК мәніне дейін шаң шығарылу артуы мүмкін. Аталмыш заттардың шығарылуы жүретін басқа да агломерация аудандарында (Аршалы п., Талапкер п., Қосшы п., Софиевка п.) дереккөздерінде ШРК мәні 1,43-2,69 ШРК құрайды.

Басқа ластаушы заттар бойынша ластану деңгейі өзгермейді.

Өнеркәсіптік құрылыстың, көліктің, энергетика кәсіпорындарының жалпы артуымен байланысты жылыжай газдары эмиссиялары артуы мен 2030 жылда орташа жылдық температура 0,7-1,0⁰С көтерілуі күтіледі, климаттың өзгеруінің анағұрлым жағымды жақтарының бірі бойынша бұл Астана агломерациясы шегінде қоршаған орта құрауыштарына айтарлықтай әсер етпеуі керек.

Нағыз мәселе көзі Талдыкөл жинаушысының түпкі лайлары және ағынды сулары болатын газ қоспаларымен ауадан ластанулардың бөлінуі болып табылады. Соңғы зерттеулер мәліметтері бойынша осындай иістердің көздері Есіл өзені алқабындағы (Бұзықты мен Әулиетас) көлдердің лайлары, Шағын Талдыкөл лайлары мен Целиноградтың тазаланбаған ағынды сулары жіберілген сүзгілеудің көне өрістеріндегі лайлар болып табылады.

Астанадағы жағымсыз иістің таралу көзін жоюға бір-бірін толықтыратын және тізбектей қолданылуы керек екі әдіспен қол жеткізуге болады:

• 
  Ағынды суларды жинаушы Талдыкөл жоюдың қолданыстағы жобасында қарастырылған бірінші әдіс – бұл аталмыш түпкі лайды табу және оны тыңайтқыш ретінде қолдану мүмкіндігімен пайдалану.
  
• 
  Екінші әдіс – күкіртті сутек ықпал ететін қоректену ортасындағы бактериялар штаммасын анықтау, бактериялар биомассасын ылғалды лайларға енгізу және 2-3 жылу маусымы ішінде арнайы технология бойынша бөліктерін өңдеу (микроферментті биотехнология).
  

Су ресурстарымен байланысты мәселелер

Астана агломерациясы аймақтарындағы су ресурстары аймақтық мәндегі экологиялық қауіпсіздік мәселелерімен байланысты.

Маңыздылығы мен жітіліктігі бойынша бірінші экологиялық мәселе Астананың батысында орналасқан Талдыкөл аймағының жинауышындағы тасқынды, жауынды және биологиялық тазаланған ағынды сулармен су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Су деңгейінің көтерілуі қаланың шетін қамтитын Ильинка және Көктал поселкелерінің аудандарында байқалады.

Түпкі лайлармен ластанған Дамсинск су бөгені (Шортанды ауданы) тоғанының ауыз суы, Ақкөл қ. №2 тоғанының және №1 ұңғыманың бериллиймен ластанған суы ауыз су сапасы талаптарын сай келмейді.

Өзен суы талаптарына Астана қ. төмен бөлігіндегі Есіл өзені, Талдыкөл қаласының ағынды сулар жинауышы ауданындағы өзендер сәйкес келмейді. Бұл мәселелерді өзен арнасын тереңдету мен жол тартумен, жағалауларын бекітумен, тасқынды суларды тастау үшін плотина мен айналма канал салумен Есіл өзенінің реттемелі ағысын ұйымдастыру бойынша шаралар жиынтығымен шешуге болады.

Ақкөл қ. тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесін шешу үшін сапалы жер асты суларын барлауды жүргізу, жаңа тоғандарды салу жобаларын жасау және жүзеге асыру қажет. Сонымен қатар, төрт кәріздік сорғы станциялары 40 жыл бұрын салынған, ал ағынды суларды жинауыш-булағыш бөгеттері сияқты тазалау құрылғылары жоқ Ақкөл қ. ағынды суларының суын тарту мәселесін шешу қажет.

Дамсинск тоғанының мәселелерін шешу үшін су қоймасын түпкі лайлардан тазартуды жүргізу және мембраналық технологиясы бойынша жұмыс жасайтын сүзгіш станция блогының жұмысын қамтамасыз ету керек.

Есіл өзені алқабы телімдерінің және Астана қ. батысына жақын жатқан аймақтарының су деңгейінің көтерілуі мен су басу мәселелерін шешу әлдеқайда күрделірек.

Жинауыш Есіл өзені алқабында орналасқан, ол 8 бастап 12 метрге дейін жалпы қуаттылықты аллювиалды төменгі төрттік-заманауи қабаттармен қатталып салынған. Аңғар телімі Талапкер п. ауданында шектеулі ағыспен қабаттарда төмендеуді көрсетеді. 8 шақырымға дейін жалпақ аңғарда өзен аңғары жоқ, шыбын-шіркей ордасы болып табылатын, жағымсыз иісі бар, тоқыраулы суы бар Әулиетас, Бұзықты көлдері түзілді.

Қазіргі таңда, оның ішінде жинауыш әсерінен де қабаттың төмендетілген бөліктері батпақтанған қамыс өсіп кеткен.

Есіл өзені аңғарының, оның ішінде Әулиетас, Бұзықты көлдеріндегі тоқыраулы, өте лас суларды өзен аңғарындағы жер асты суларының қозғалысын күшейту есебінен тазартуға болады. Бұл үшін батпақта және өсіп кеткен қамыстардан толықтай жоғалып бара жатқан Есіл өзені аңғарын тереңдету және жол тарту қажет.

Астана агломерациясының су ресурстарымен байланысты экологиялық мәселелерді шешу үшін жоғарыда келтірілген материалдарды жалпылай келе, келесі қорытындылар мен ұсыныстарды жасауға болады:

1. 
   Зертханалық зерттеулер нәтижесіне сәйкес ауыз су үшін пайдаланылатын ұңғымадағы су бериллиймен ластанған Ақкөл қ. тоғандағы су сапасынан басқа, Астана агломерациясының барлық аймақтарындағы жер асты сулар сапасы санитарлық ережелер талаптарына (18.001.2012 ж. №104 ҚР ӨК) сәйкес келеді.
   
2. 
   Астана (Вячеславский) су қоймасының суы ауыз су мақсатында пайдаланылатын суларға қойылатын санитарлық талаптарға сай келеді.
   
3. 
   Су қоймасының түбінің батпақтануына байланысты Дамсинск жер үсті тоғанының (Шортанды ауданы) ішу мақсатында пайдаланылатын суы санитарлық ережелерге сәйкес келмейді.
   
4. 
   Өзен суларымен байланысты Астана агломерациясының экологиялық мәселелері:
   

4.2. Келешекте Есіл мен Нұра өзендерінің өзара байланысқан екі су ағындарының реттемелі су тарту жүйесін ұйымдастыру ұсынылады. Нұра өзенінен Есіл өзеніне су бифуркациясы жүретіндіктен, Қорғалжын қорығындағы су қорын толтыру үшін Нұраға суды қайтаруды қарастыруы мүмкін.

5. 2030 жылға дейін Астана агломерациясының барлық аймағында ауыз су сапасын сақтау және техногенді-ластанған өзен суларының сапасын жақсарту бойынша жағымды болжамды тек Астана агломерациясын құру мен дамыту жоспары жобасында ұсынылған шараларды орындаған жағдайда ғана жасауға болады.

Астана агломерациясы аймағында топырақ жабынын өзгерту болжамы

Топырақты зерттеу нәтижелері бойынша 2030 жылға дейінгі бар көрсеткіштермен салыстыру бойынша топырақтың ауданы мен химиялық ластану концентрациясы артпайды деп ұйғаруға болады. Бұған кірмейтіндер, Астана агломарециясы аймағындағы салу жоспарланған айналмалы және радиал көлік жолдар бойындағы топырақтар бөліктері мен топырақтар «урбанозём» ерекшелігіне ие болуы мүмкін агломерация «орталықтарында» өнеркәсіптік құрылыс бөліктері болып табылады. Шамамен мұндай Астана агломерациясы аймақтарындағы телімдер ауданы 1 – 2 % аспайды.

Сыналатын аймақтағы топырақтарды ұтымды пайдалану бойынша зерттеулер топырақтың құнарлылығының (дегумификация) нашарлағанын анықтады. Он жылдық кезеңде құрамында қарашірігі төмен топырақтың артуы 2,1 % құрады.

Жердің максималды сапасы – 100 балл мүжілу үдерістерімен бұзылмаған сілтісіз қара жері бар. Жыртылмаған жер жағдайларында қара жер мен қызғылт топырақтар топырақ сапасы 30-60 балл болады.

Орталық Қазақстанның жоғары радиациялық белсенділігі, күшті желі, жайылма судың екпінді ағыны және жазда нөсер жауыны бар күрт континетті климаттың өзіндік ерекшеліктері су және жел мүжілуі үдерістерінің өзара өтуі үшін жағдай тудырады.

Жайылма су әрекеті бөктерлердің беттерінің жарылуына, жылғалық жырындылардың, ой-шұңқырлардың, шұңқырлардың пайда болуы мен тереңдеуіне, суат құдықтарының аңғарларының санының артылуына, шыңдардың аңғарларының өсуін туындауына алып келеді. Беті кеуіп және топырақты өңдеу басталған сәттен ақ майда бедерлердің қалақтануы, бетін техникамен тегістеу, атыздарды, жырындыларды, шұңқырларды толтыру басталады. Бір уақытта бөктерлердің маңын өңдеу кезінде аса маңызды бөктерлер маңы жерлерін техногенді жылжыту (ағатын жылғаға су бөлінуден бастап) және домалату мен сальтациямен жылжытуға қабілетті дефляциялық-қауіпті түйірлері өлшеміне дейін жердің беткі қабатының ұсақталуы жүреді.

2030 жылға дейінгі келешекте даланың шөлге айналуының күшеюі мен топырақ жабынының құлдырауы болмашы дәрежеде жүруі мүмкін. Жерді жақсарту, жердің мүжілу үдерістері салдарларының алдын алу мен жою бойынша шараларды уақытылы және сапалы орындаған кезде жердің құлдырау үдерісінің қарқындылығын төмендетуге болады.