207
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
206
207
Г
107
∑
жылдамдығына дейінгі шамаға артады. Шекаралық қабаттан тысқары ағысты
идеал сұйық ағыс ретінде қарастыруға болады.
Гидродинамиканың эксперименттік тәсілдерінің қатарына сұйық қозғалысы
мен оған шекаралас орналасқан қатты дене маңындағы ағысты кішірейтілген
масштабта жасауға негізделген
моделдеу тәсілдері жатады. Гидродинамика ко-
рабльдер мен ұшақтарды жобалауда, техникалық күрделі есептеулерде, мұхиттар
мен теңіздердегі су мен атмосферадағы ауаның қозғалысын, өзендердің ағысын
зерттегенде, т.б. жобалау және есептеу жұмыстарында кеңінен қолданылады.
ГИДРОДИНАМИКАЛЫҚ КЕДЕРГІ,
гидравликалық кедергі – денені
орағытып ағып өтетін сұйықтың немесе құбырлар, арналар қабырғаларының,
т.б. әсерінен сұйық тарапынан қозғалысқа келтірілетін кедергі. Қозғалмайтын
денені сұйық (газ) орағытып ағып өткен кезде немесе керісінше, дене ақпайтын
(яғни қозғалмайтын) ортада қозғалғанда гидродинамикалық кедергі пайда бола-
ды. Бұл кедергі сүйықтың (немесе газдың) қозғалу (ағысына) бағытына қарсы
бағытталады. Гидродинамикалық кедергіні анықтау гидроаэромеханиканың
негізгі мәселелерінің бірі. Осы мәселені шашу ұшу аппараттарының, теңіз
және өзен кемелерінің қозғалтқыштарының тарту күшін, олардың қозғалыс
жылдамдықтарын, энергетикалық қондырғылардың талап ететін қажетті қуатта-
рын анықтауға мүмкіндік жасайды.
Егер кез келген пішінді дене бірқалыпты шексіз үйкелісі болмайтын сұйықта
қозғалатын болса, онда дененің артында (соңында) сұйық ағын қосылатын болады,
осы жағдайда қысым кедергісі болмайды (нөлге тең болады) (
Даламбер – Эй-
лер парадоксы). Дене тұтқыр сұйықта қозғалатын болса, онда дененің соңында
сұйықтың құйындары пайда болады, осы құйын сұйықтың (газдың) дене
соңында қосылуына мүмкіндік бермейтіндіктен, қысымның кедергісі нөлге тең
болмайды. Қозғалыстағы дененің кинетикалық энергиясының бір бөлігі дене
соңында пайда болған құйындарды өзінен аластау үшін жұмсалады, осы энергия
қайтымсыз түрде жылуға айналып кетеді. Дене ауыр сұйықтардың бетімен қоз-
ғалған кезде әлгі сұйықтың бетінде қосымша түрде
толқындық кедергі
туады. Дененің ауада және басқа газдардағы қозғалысы кезінде туындай-
тын гидродинамикалық кедергі –
аэродинамикалық кедергі деп аталған.
Сұйықтардың құбырлар ішіндегі, арналардағы қозғалыстары кезінде пайда бола-
тын гидродинамикалық кедергі –
гидравликалық кедергі деп аталған.
Гидродинамикалық кедергілерді анықтау әртүрлі гидротехникалық құрылыстар
жобалау мен салуда да ескерілетін мәселе болып табылады.
ГИДРОЛОКАЦИЯ (грекше «гидро – су» + латынша «локатция – орналасты-
ру») – су астындағы нысандардың (объектілердің) олардан таралатын дыбыстық
Г
107
∑
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
208
209
сигналдарының (пассивті локация)
немесе арнайы таратылатын дыбыс
сигналдарының (активті локация) ны-
сандардан (объектілерден) шағылысуы
немесе шашырауы бойынша олардың
орнын анықтау. Гидролокация су
астындағы көрінбейтін бөгеттерді,
балық аулауда топталған балық
шоғырын анықтауда, мұхит зерттеу-
де (океанологияда) оның физикалық
қасиеттерін зерттеу, теңіз түбінің
картасын жасауда, суға батып кеткен
кемелерді іздеп табуда, нысананың координаттарын анықтауда маңызы зор.
ГИДРОМЕХАНИКА – механиканың сығылмайтын сұйықтардың қозғалысы
мен тепе-теңдігін зерттейтін саласы. Бұл сәйкес түрде гидродинамика және
гидростатикаға ажыратылған. Көп жағдайда «Гидромеханика» ғылыми ата-
уымен тұтастай гидроаэромеханиканы түсінеміз.
ГИДРОСТАТИКА (гидро... +
статика) –
гидроаэромеханиканың сұйықтардың
тепе-теңдігін және тынышталған (тынық) сұйыққа батырылған денеге осы сұйықтар
тарапынан болатын ықпалдарды зерттейтін саласы. Гидростатикада және жалпы
сұйықтар механикасында сұйықтардың молекулалық құрылысы ескерілмейді.
Гидростатиканың негізгі мәселелерінің бірі – сұйықтардағы қысымдардың тара-
луын зерттеу – қысымдардың таралуын біле отырып гидростатика заңдары
негізінде тыныштықтағы сұйықтар тарапынан батырылған денелерге (мысалы,
сүңгуір қайықтарға, бөгет қабырғаларға, ыдыс түбіне) әсер ететін күштерді
анықтауға болады. Дербес жағдайда денелердің сұйықтың бетінде немесе оның
ішінде
жүзу шартын, сонымен бірге кеме жасау ісінде ерекше маңызы болатын
денелердің қандай шарттар кезінде
орнықты болатынын анықтауға болады.
Гидравликалық престің, гидравликалық аккумулятордың, сұйықтық манометрдің,
сифонның, т.б. аспаптардың әсерлері гидростатиканың заңдарына, атап айтқанда,
Паскаль заңына негізделген. Гидростатиканың негізгі заңдарының бірі – Архи-
мед заңы сұйықтарға немесе газға батырылған денеге әсер ететін
ығыстыру
күштерінің шамасын анықтайды.
ГИДРОСТАТИКАЛЫҚ ПАРАДОКС (грекше «парадохос – күтпеген,
ғажайып») – ыдысқа құйылған сұйық салмағының ыдыстың түбіне түсіретін қысым
күшіне тең болмай өзгеше болу ерекшелігі. Ернеуіне қарай кеңейтіліп, түп жағы
Гидролокатордың жұмыс принципі: 1 –
сәулетаратқыш; 2 – қабылдағыш; 3 – ша-
ғылыстырғыш дене
