АнЫҚтамалық энциклопЕдИя Алматы 2015 1-ТоМ

л

32

∑

ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР

612

болады.  Электрмагниттік  үрдістер  теориясын  кванттық  жалпылауға  арналған  

негіз – Лоренц-Максвелл теңдеулері болып табылады.

ЛОРЕНЦ ТҮРЛЕНДІРУЛЕРІ, дербе с  с алыстырмалық  теориясын- 

дағы –инерциялық санақ жүйесінен өзге инерциялық санақ жүйесіне ауысу ке- 

зінде кез келген оқиғаның координаттары мен уақытты түрлендіру. Бұл форму- 

ланы 1904 жылы алғаш болып голланд физигі Хендрик 

Лоренц (1853 – 1928) 

классикалық макроскопиялық электрдинамика теңдеулері түрлерін сақтайтын 

түрлендірулері  ретінде  қорытып  шығарған.  Бұл  теңдеулерді  1905  жылы  көр- 

некті теорияшыл физик Альберт 

Эйнштейн (1879 – 1955) дербес салыстырмалық 

теорияның негізін құрайтын: бүкіл инерциялық санақ жүйелерінің бірдей бола- 

тыны және вакуумда жарықтың таралу жылдамдығының жарық көзінің қозғалы- 

сына тәуелсіз екені жайындағы постулаттар негізінде қорытып шығарған.

Лоренцтің түрлендірулері біріне-бірі қатысты салыстырмалы 

Ԃ 

 жылдамдық- 

пен қозғалатын екі бақылаушы өлшеген уақыт пен координаттар арасындағы бай-

ланысты анықтайды. Бұл байланыс теңдеу түрінде былай өрнектелген:

(

)

2

2

'

,

1

/

x

t

x

x

t

c

υ

γ

υ

υ

−

=

−

=

−

                    

2

2

2

2

/

'

,

1

/

t

x c

t

t

x

c

c

υ

υ

γ

υ

−





=

−

=









−

(

)

2

2

'

'

'

'

,

1

/

x

t

x

x

t

c

υ

γ

υ

υ

−

=

+

=

−

                                                            

2

2

2

2

'

'/

'

'

,

1

/

t

x c

t

t

x

c

c

υ

υ

γ

υ

−





=

−

=









−

 мұндағы x' және х; және у' және у, z' және z координаттар осьтері, с – вакуум- 

дағы жарық жылдамдығы. Штрихпен белгіленген координаттар бір бақылаушыға,  

ал штрихсыз коодинаттар екінші бақылаушыға тән. Осы жоғарыдағы түрлен- 

дірулердің  классикалық  түрлендіруінің  түрі  мыналарға  сәйкес  болады:  

х'=х+

Ԃ 

t, t'=t. Егер дененің штрихсыз санақ жүйесіндегі координаты х=х

0

 болса, 

онда штрихталған санақ жүйесіндегі координаты  х'=х

0

+

Ԃ 

t, яғни оңға қарай 

Ԃ 

 

жылдамдықпен қозғалатын жүйені өрнектейтін болады. Жоғарыда жазылған фор-

мулалар, егер екі бақылаушы үшін жарық жылдамдығы бірдей болатын жағдайда 

ғана тұрса болады. Жарық жылдамдығынан әлдеқайда аз жылдамдықпен (

Ԃ 

<<с) 

л

32

∑

ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР

613

қозғалған дене үшін, Лоренц түрлендірулері Ньютонның классикалық механи- 

касында тура болатын Галилей түрлендірулеріне ауысады.

ЛОШМИДТ  ТҰРАҚТЫСЫ,  Ло ш м и д т   с а н ы   –  қалыпты  жағдайлар 

кезіндегі идеал газ күйіндегі заттың 1 см

3

 (1 текше см) көлемдегі молекулалар 

саны.  Лошмидт  тұрақтысы  N

Λ 

=  N

А

/V

m

,  мұндағы  N

А

 – Авогадро  тұрақтысы,  

V

m

 – қалыпты жағдайлардағы 1 моль идеал газдың көлемі, ол (22413,83 ± 0,70) 

см

3

-ге тең. Австриялық физик Иоганн 

Лошмидтің (1821 – 1895) құрметіне атал- 

ған. Іс жүзінде қолданбалық есептеулерде N

Λ

 = 2,68·10

19

 см

-3

. Шетел әдебиетте- 

рінде 

Лошмид тұрақтысы деп кейде 1 моль заттағы молекула саны айтыла- 

ды, яғни 

Авогадро тұрақтысы Лошмид саны деп аталған.

ЛУПА  (француз  сөзі)  –  көзбен  айқын  көрінбейтін  ұсақ  нысандарды 

(объектілерді)  бақылауға  арналған  оптикалық  линза  (құрылғы).  Бақыланатын 

нәрсе  (ОО

1

)  (сызба)  лупаның  фокус  аралығынан  сәл  ғана  кем  қашықтыққа  

(FF' – фокустық жазықтыққа) орналасты-

рылады.  Бұл  жағдайда  линза  нәрсенің 

тура ұлғайтылған және жорымал кескінін 

көрсетеді.  Нәрседен  шыққан  сәулелер 

линзадан өткен соң, көздің қарашығынан 

сынып өтіп көздің жарық сезгіш қабатына 

түседі. Сәулелер көзге лупа жоқ кездегіге 

(φ бұрышқа) қарағанда үлкен бұрышпен 

(a) түседі. Лупа осылайша кіші нәрселерді 

ұлғайтып көрсетеді. 

ЛЮКС (латынша «лукс – жарық») (лк, lk) – жарықталудың Халықаралық 

бірліктер жүйесіндегі бірлігі: 1лк – 1 м

2

 аудан бетіне 1 люменге тең жарық ағыны 

түсетін жарықталуға тең. 1 лк = 10

–4

 фот.

ЛЮКСМЕТР (латынша «лукс – жарық» + грекше «метрео – өлшеймін») – 

жарықталуды өлшеуге  арналған  аспап, фотометрлердің бір түрі.  Қарапайым 

люксметр фотоқабылдағыштан, фототок тіркеуіштен және қоректендіру көзінен 

құралған.

ЛЮМЕН (латынша «лумен – жарық») (лм, lm) – жарық ағынының Халықара- 

лық бірліктер жүйесіндегі бірлігі. лм (орысша) не lm. 1 люмен – жарық күші 1 

канделаға тең нүктелік жарық көзінің 1 стерадиан денелік бұрыш ішінде тарата-

тын жарық ағыны.

ЛЮМИНЕСЦЕНТТІК ТАЛДАУ (латынша «лумен (луминис) – жарық» + 

«ескент – әлсіз») – әртүрлі нысандарды (объектілерді) олардың люминесценция- 

Лупаның оптикалық жүйесінің сұлбасы