И
75
∑
ИДЕАЛ ГАЗ – ИОНСФЕРА
402
403
Электрмагниттік импульс – материяның барлық түрлерінің қозғалысының
импульсі; орта аумағындағы (көлеміндегі) өріс энергиясының осы ортадағы жарық
жылдамдығының қатынасына тең электрмагниттік өріс импульсі.
Фотон импульсі – материяның барлық түрлерінің қозғалыс импульсі; фотон
энергиясының жарықтың вакумдағы жылдамдығына қатынасына тең.
ИМПУЛЬСТІК МОДУЛЯЦИЯ (латынша «модулатио – өлшемдік, бірқалып-
ты») – модуляцияланатын сигнал импульстер тізбегі болатын тербелістердің
модуляциясы. Импульстік модуляция нәтижесінде модуляцияланатын тербе-
лістердің қысқа мерзімді толқындар тізбегі (цугтер) пайда болады. Осы тізбектің
сипаттамалары жіберілу реті, ұзақтығы және жеке жіберілімнің пішіні, т.б.
қасиеттерімен анықталады. Импульстік модуляция, мысалы, нысанға дейінгі
қашықтық нысан тарататын тербелістердің импульстік жіберілімдерінің ны-
санға қайтып келу немесе нысан шағылдырған тербелістер импульстерінің келу
уақыты бойынша анықталатын
радиолокацияда, оптикалық локацияда, гид-
ролокацияда, ионсфераны зондтау кезінде қолданылады.
ИМПУЛЬСТІК РЕАКТОР (латынша «ре – қайталама, қарсы әсер» + «актио –
әсер») – ұзақтығы бірнеше ондаған микросекундтан (мксек, 10
-6
секунд) бірнеше
секундқа дейін созылатын нейтрондар ағынының қысқа уақыттық импульстерін
тудыратын ядролық реактор. Импульстік реакторда
нейтрондардың көбею
коэффициенті тез артады, мысалы, реактордың
активті зонасына қосымша
ядролық отын ендіру арқылы
ядролық тізбекті реакцияның дамытылуына жағдай
жасалады. Өздігінен сөнетін әсерлі деп аталған импульстік реактор импульсінің
сөнуі активті зонаны қыздыру нәтижесінде нейтрондардың көбею коэффициентін
кеміту есебінен жүзеге асырылады және реактор салқындатылған соң (бірнеше
сағат бойы) импульс қайтадан әсер ететін болады.
ИНВАРИАНТ (латынша «инварианс – өзгермейтін») – санақ жүйесінің белгілі
бір түрлендірілуі кезінде нысанның өзгермеушілік қасиетін сипаттайтын сан не-
месе функция.
ИНВАРИАНТТЫЛЫҚ – кейбір физикалық шарттарға тәуелсіздік,
өзгермеушілік. Инварианттылық
– көбінесе кез келген шамалардың кейбір
түрлендірулерге қатысты өзгермеушілігінің математикалық өрнегі. Мысалы, егер
біреуі екіншісіне салыстырмалы түрде белгілі бір бұрышқа бұрылған екі коорди-
наттар жүйесінде қарастырылса, онда мұндағы қозғалыс жылдамдығының про-
екциясы әртүрлі болады, сондықтан кинетикалық энергиясы бірдей болады, яғни
санақ жүйесінің кеңістігінде кинетикалық энергия бұрылысқа қатысты инвари-
антты болады. Лоренц түрлендірулеріне (
релятивті инварианттылық) қатысты
И
75
∑
ИДЕАЛ ГАЗ – ИОНСФЕРА
402
403
инварианттылық маңызды жағдай болып табылады.
Жалпы, салыстырмалық те-
ориясында (тартылыс теориясында) координаттардың кез келген түрлендірулеріне
қатысты шамалар қарастырылады.
Калибрлеу түрлендірулеріне қатысты
инварианттылықтың маңызы зор, бұл физикалық теорияларда кең таралған, ол
іргелі өзараәсерлесулердің бірлігін орнатуға мүмкіндік берді. Инварианттылық
сақталу заңдарымен тығыз байланысты (Нетер теоремасы).
Инварианттылық – физикалық жағдайлар өзгерген кезде физикалық шамалардың
өзгермеушілігі болып табылады.
Изотоптық инварианттылық – изотоптық мультиплетке енетін бөлшектердің
күшті өзараәсерлесуінің осы бөлшектердің электр зарядына тәуелсіздігі.
Калибрлеуіш инварианттылық – қозғалыстардың кванттық-механикалық
теңдеулерінің калибрлеуіштік түрлендіруге қатысты инварианттылығы.
Масштабтық инварианттылық – бір мезгілде бүкіл ара қашықтықтардың
және уақыт аралықтарының немесе импульстер мен энергиялардың бірдей санға
өзгеруі кезінде кез келген физикалық құбылыстарды сипаттайтын
теңдеулердің
өзгермеушілігі.
Релятивтік инварианттылық – Лоренцтің түрлендірілуіне қатысты табиғат
заңдарын өрнектейтін теңдеулердің инварианттылығы.
ИНВЕРСИЯ (латынша «инверсио – төңкеру, аудару, алмастыру»),
толымдылық инверсиясы – орта энергиясының жоғары мәніне сәйкес келетін
деңгейдің толымдылығы аз энергиялы деңгейдегі толымдылықтан жоғары бо-
латын тепе-теңсіздік күйі. Әдеттегі жағдайларда (термодинамикалық күйдегі)
бөлшектер жүйелеріндегі
энергетикалық деңгейлер бойынша үлестірілу қалыпты
(больцмандық) сипатта болады: едәуір жоғары деңгейдегі бөлшектер саны едәуір
төменгі деңгейдегіден аз болады. Кез келген жүйедегі толымдылық инверсиясы
осы жүйеге қатысты сыртқы энергия көздерімен жүзеге асырылады (мысалы,
толтыру арқылы). Толымдылық инверсиялы жүйесі сәулені әрқашан жұту үр-
дісінен артық болатын еріксіз сәуле шығару үрдісі есебінен күшейтеді. Активті
орталарда толымдылық инверсиясын жүзеге асыру – бүкіл кванттық күшейт-
кіштер мен генераторлардың (лазерлердің) жұмыс істеуінің қажетті шарты.
ИНВЕРСИЯЛЫҚ ҚАБАТ – жартылайөткізгіштің негізгі заряд тасушылары-
нан негізгі емес (қосалқы) заряд тасушыларының тепе-тең шоғырлануы артық
болатын аймағының беті. Бұл қабат жартылайөткізгіштің n
-типті (р-типті)
қабатының көлемге қатысты жеткілікті жоғары теріс (оң) потенциалды болуы
кезінде пайда болады. Инверсиялық қабат жартылайөткізгіштің металл жанаспа-
сына жақын, металдың шығу жұмысы жартылайөткізгіштің шығу жұмысынан
