Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
252
253
латын (шығатын) гамма-сәулелерінің материалдан өтуі кезінде әртүрлі дәрежеде
жұтылуына негізделген. Металл емес материалдардың беттік ақауларын тексеруге
сантиметрлік және миллиметрлік диапазондағы радиотолқындарды пайдаланатын
дефектоскопия түрін радиодефектоскопия деп атайды. Қыздырылған заттардың
сапасын тексеруде инфрақызыл сәулелердің материалдан шағылысуы, өтуі не-
месе одан таралатын сәулелерді тіркеу арқылы іске асырылатын инфрақызыл
сәулелік дефектоскопия пайдаланылады. Ақау ерекшеліктеріне сәйкес материал
бетіне зарядтар топтасуына негізделген элект рст атикалық дефектоскопия да
бар. Бұл тәсіл оқшаулау жұмысында жиі қолданылады. Капиллярлық күш әсерінен
сұйықтың саңылаудан өту құбылысына негізделген капиллярлық дефектоскопия
арқылы көзге көрінбейтін беттік ақауларды табуға болады. Магниттік дефекто-
скопия ферромагниттік металл және металл қорытпалардағы ақау маңында маг-
нит өрісінің өзгеруіне негізделген. Ульт радыбыстық әдісте ультрадыбыстық
тербеліс арқылы бұйымның біртектілігі тексеріледі, сондай-ақ қаңылтырдың,
құбырдың қалыңдығы анықталады. Материалдардың беттік ақауларын бақылауға
лазер сәулесі де пайдаланылады.
ДЕФОРМАЦИЯ (латынша «деформатио – бұрмалау») – кез келген нысан-
ның сыртқы немесе ішкі күштер әсерлерінің нәтижесінде пайда болатын сырт
пішінінің өзгерісі. Қатты денелер (кристалдар, аморфты, органикалық текті)
сұйықтар, газдар, физикалық өрістер, т.б. деформацияға ұшырайды.
Механикалық деформация – денелердің немесе оның бөліктерінің пішіндері
мен өлшемдерін өзгертуге әкеп соқтыратын және бөлшектер арасындағы өзара
әсерлесу күштерін өзгертетін яғни кернеулердің пайда болуын тудыратын,
материалдық ортаның (қатты, сұйық, газтәрізді) көптеген бөлшектерінің өзара ор-
наласуын өзгерту. Бүкіл заттар деформацияланатын болады. Деформация жылулық
ұлғаюдың, магнит немесе электр өрістерінің, сондай-ақ сыртқы механикалық
күштер әсерлерінің салдары болады.
Егер қатты денелерде жүктеме алынып тасталған соң деформация жойылатын
болса, бұл деформация с ерпімді, ал егер жүктеме алынған соң да деформация
әсері жойылмайтын болса, ол деформация пластикалық деп, егер деформация
әсері түгелдей жойылмайтын болса, онда ол с ерпімді пластикалық деп ата-
лады. Егер де деформация шамасы айқын түрде уақытқа тәуелді болса, мысалы,
жүктеме өзгермейтін кезде артатын (өсетін) болса, бірақ қайтымды болса, бұл –
тұтқыр-с ерпімді деформация деп аталады. Бүкіл нақты қатты дене тіптен аз
деформация кезінде азды-көпті пластикалық қасиетке ие. Кейбір жағдайларда,
серпімділік теориясындағыдай пластикалық қасиетті ескермеуге де болады.
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
254
255
Пластикалық деформацияның табиғаты температураға, жүктеменің әсер ету
ұзақтығына немесе деформация жылдамдығына тәуелді түрде әртүрлі бола алады.
Қарапайым деформацияға салыстырмалы ұзару және ығысу жатады. Шыбықтың
(стерженнің) немесе ортаның материалдық талшығының ұзындығының ℓ
о
ұзындықтың өзгерісіне ℓ – ℓ
о
қатынасының бастапқы ұзындыққа ℓ
о
қатынасы с а-
лыстырмалы ұзару ε=(ℓ – ℓ
о
) /ℓ
о
деп аталған.
Деформацияны өлшеу (механикалық, электрлік, магниттік, т.б.) тікелей не-
месе жанама түрде дене нүктелерінің аралығын (оптикалық, пъезоэлектрлік, т.б.)
өлшеуге негізделген.
ДЕЦИБЕЛ (дБ, dВ) (латынша «десем – он» + бел – логарифмдік салыстырма-
лы шаманың бірлігі) – логарифмдік салыстырмалық шама бірлігі; 1 дБ = 0,1 Б.
Акустикада – дыбыстық қысым деңгейінің бірлігі; 1 дБ – 20 lg (p/p
о
) = 1 қатынасы
орындалатын дыбыстық қысымның бірлігі (мұндағы p
о
– табалдырықтық дыбыс
қысымы, 2·10
–5
Па = тең деп есептеледі.
ДЖОЗЕФСОН ЭФФЕКТІСІ – екі асқынөткізгішті бөліп (ажыратып) тұратын
жұқа диэлектрик қабат арқылы [ Джозефсон жанаспасы (жапсары) ] асқынөткізгіш
токтың өтуі; 1962 жылы асқынөткізгіштік теория негізінде ағылшын физигі
Брайон
Джозефсон (1940 жылы туған) алдын ала болжаған, 1963 жылы ғылыми
тәжірибе жүзінде анықталған. Өткізгіштік эектрондар туннельдік эффектінің
нәтижесінде диэлектрик (қалыңдығы ~ 10Å = 10
–9
м) металл тотығының плен-
касы арқылы өтеді. Егер де Джозефсон жанаспасынан (жапсарынан) өтетін
токтың мәні жанаспаның
кризистік тогынан артпайтын болса, онда жанаспада
кернеудің түсуі болмайды (о р н ы қ т ы Джозефсон эффектісі). Егер жанаспа
арқылы
кризистік токтан артық ток өткізілсе, онда жанаспада кернеудің түсуі
пайда болады және жанаспа электрмагниттік толқын (о р н ы қ с ы з Джозефсон
эффектісі) таратады (шығарады).
Тек айнымалы ток қана электрмагниттік
толқын таратады – дәл сондай ток жанаспада
кернеудің (V) тұрақты түсуі кезінде Джозефсон
1-сызба. Асқынөткізгіш жұптың туннельденуі.
2-сызба. Джозефсон элементі.
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
254
255
жанаспасынан өтеді. Сәуленің жиілігі ( ν) кернеумен ( V) ν=2 еV/ h қатынасы
арқылы байланысады, мұндағы е – электронның заряды, h – Планк тұрақтысы.
Асқынөткізгіштік ток тудырушы жұпқа біріккен электрондар жанаспа арқылы
өткен кезде асқынөткізгіштің негізгі күйіне қатысты артық 2 еV энергия алатын
болады. Электрондар жұбының негізгі күйге қайтып оралуы үшін бірден-бір
мүмкіншілік – кванттық электрмагниттік hν = 2еV энергия шығаруы (таратуы)
қажет. Джозефсон эффектісі асқынөткізгіштерде электрондық реттіліктің – фазалық
когеренттіліктің болатынын аңғартады.
ДЖОУЛЬ (Дж, J) – жұмыстың, энергияның және жылу мөлшерінің
Халықаралық бірліктер жүйесіндегі (СИ) бірлігі. Ағылшын физигі Джеймс
Джоульдің'>Джоульдің (1818 – 1889) құрметіне аталған. 1 Дж – 1 Н күш түскен нүктені күш
әсер ететін бағытпен 1 м қашықтыққа жылжытқан кездегі істелетін жұмысқа тең.
1 Дж = 1 Н·м = 10
7
эрг = 0,2388 кал.
ДЖОУЛЬ ЗАҢЫ – белгілі массалы идеал газдың ішкі энергиясының оның
көлеміне тәуелді болмай, тек температураға ғана тәуелді болатынын айғақтайтын
заң. Бұл заң идеал газ туралы
кинетикалық теория түсініктерінен шығады: мо-
лекулалар арасында өзараәсерлесу болмайды (өзараәсерлесудің потенциалдық
энергиясы нөлге тең), сондықтан молекулалардың арасындағы қашықтықтардың
өзгеруі (көлемнің өзгеруі) ішкі энергияны өзгертпейді. Заң ағылшын физигі Джеймс
Джоульдің (1818–1889) құрметіне аталған.
ДЖОУЛЬ-ЛЕНЦ ЗАҢЫ, кедергісі R болатын өткізгіштен t уақыт аралы-
ғында өткен І ток кезінде әлгі өткізгіште бөлінетін Q жылу мөлшерін анықтайды:
Q = аІ
2
Rt, мұндағы а – пропорционалдық коэффициент. Сонымен, Джоуль-Ленц
заңы бойынша өткізгіштен бөлініп шығатын жылу мөлшері ( Q) оның кедергісіне
(R), ток өтетін уақытқа (t) және ток күшінің квадратына (І
2
) пропорционал болады.
Егер І ампермен, R оммен, t секундпен өлшенетін болса, онда а = 0,239 болғанда,
жылу мөлшері (Q) – калориямен, ал а =1 болғанда Q – джоульмен өрнектеледі. Бұл
заңды 1841 жылы ағылшын физигі Джеймс
Джоуль (1818 – 1889) тұжырымдаған
және 1842 жылы орыс физигі Эмилий
Ленц (1804 – 1865) тәжірибе жүзінде
дәлелдеген. Электрлік және жарықтандырғыш қондырғылардың, жылытқыш және
қыздырғыш электр аспаптарының жұмысы осы заңға негізделген.
ДЖОУЛЬ-ТОМСОН ЭФФЕКТІСІ – газ температурасының адиабаттық
дросселдеу – газдың тұрақты түрдегі қысым айырмашылығы әсерінен дрос-
сель арқылы баяу ағуы – газ ағынына жергілікті бөгеуіл (мысалы, газ ағынына
қойылған кеуекті бөгет) нәтижесінде өзгеруі. Бұл құбылысты 1852–62 жылдары
ағылшын физиктері Джеймс
Джоуль (1818 – 1889) мен Уильям Томсон (Кельвин)
Достарыңызбен бөлісу: | 
