56
3 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.:
ИНФРА-М, 2002. - 336 с.
4 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и
методология. - Алматы: Экономика, 2000. - 294 с.
5 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие. -
Алматы: Экономика, 2005. – 128 с.
6 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник. – Алматы: Экономика,
2009. – 384 с.
Тақырып 9. Ӛнімнің ӛзіндік құнын талдау
Дәрістің мақсаты: студенттерге ӛнімнің (жұмыс, қызмет) ӛзіндік құнын талдау
бойынша тәжірибелік негіздерін түсіндіру
Дәріс сҧрақтар:
1 Ӛнімнің ӛзіндік құнын талдаудың ақпарат кӛздері, маңызы және міндеттері.
2 Ӛнімнің ӛзіндік құнының құрамы мен құрылымы.
3 Ӛнімдерді ӛндіруге және ӛткізуге кеткен шығындарды экономикалық элементтер
бойынша талдау.
Дәрістің мазмҧны
1. Ӛнімнің ӛзіндік құнын талдаудың ақпарат кӛздері, маңызы және міндеттері.
Ӛнім ӛндіруге кеткен шығындардың жалпы сомасын талдау. Ӛндірілген ӛнімдердің
1 теңгесіне кеткен шығындарды талдау. Ӛнімнің жеке түрлерінің ӛзіндік құнын талдау.
Еңбек және тікелей материалдық шығындарды талдау. Жанама шығындарды талдау.
Ӛнімнің ӛзіндік құны– ӛндіріс ресурстарын пайдаланады және оның барлық
жақтарында кӛрініс табатын маңызды эконормикалық кӛрсеткіш. Ӛнімнің ӛзіндік
құнының деңгейі кәсіаорынның қаржылық жағдайының деңгейіне, ӛндірістің кеңею
темпіне, шаруашылық жауапкершілікті серіктестіктің қаржылық қатынасына байланысты
болады. Ӛнімнің ӛзіндік құнын талдау арқылы оның ӛзгерудеңгейін, жоспардың сол
деңгей бойынша атқарылуы, оның факторларының ӛсімге, қорға, кәсіпорын жұмысын
бағалауға, сол арқылы ӛнімнің ӛзіндік құнын тӛмендетуге мүмкіндік береді.
2 Ӛнімнің ӛзіндік құнының құрамы мен құрылымы.
Ӛнімнің ӛзіндік құнын талдау объектілері:
1) ӛнімнің толық ӛзіндік құны және шығын элементтері бойынша
2) шығарылған ӛнімнің 1 теңгеге шығын деңгейі
3) жеке заттардың ӛзіндік құндары
4) шығынның жеке статьялары
5)
3.Ӛнімдерді ӛндіруге және ӛткізуге кеткен шығындарды экономикалық элементтер
бойынша талдау
Ӛнімнің ӛзіндік құнын талдауды шығынның жалпы соммасы мен оның негізгі
элементін қарастырудан бастайды.
Ӛнім ӛндірудегі шығынның жалпы соммасы келесіге байланысты ӛзгеруі мүмкін:
ӛнім кӛлемі
ӛндіріс структурасы
тұрақты шығынның соммасы
ӛнім бірлігіне шығын
Ӛнім кӛлемі ӛзгергенде тек ауыспалы шығындар кӛбейіп отырады, ал тұрақты
шығын қысқа мерзімде тұрақты болады.
57
Шығын тұзуі тұрақты және ауыспалы шығын бар кезде бірінші дәрежелі теңдеу
құрады:
Ш
барл =
∑ ( VBП
i
∙в
i
) + А;
мұндағы Ш
барл
- ӛнім ӛндірісіндегі барлық шығын
VBП - ӛнім ӛндірісінің кӛлемі
в - ӛнім бірлігінің шығын ӛзгерісінің деңгейі
А – барлық ӛнімге кеткен тұрақты шығынның абсолюттік соммасы.
Ӛнімнің ӛзіндік құны ӛз кезегінде ресурс кһлеміне (еңбек күші, материал, энергия
т.б.) және инфляцияға байланысты тұтыну ресурстарына, бағаның ӛзгеруіне байланысты
болады.
Кәсіпорын жұмысын талдауда оған сыртқы инфляциондық фактордың әсер етуін
ескеру керек. Ол үшін ӛндірістегі факттық тұтыну ресурстарының кӛлемін жеке
ресурстардың бағасын орташа деңгейіне кӛбейту керек.
Ӛнімнің ӛзіндік құнын анықтаудағы ӛнеркәсіп ӛнімдерінің шығындарын азайту
(Р↓С) –дың негізгі қайнар кӛзі болып келесі табылады:
1.
Оның ӛндіріс кӛлемінің кәсіпорынның ӛнеркәсіптік қуатының толық қолдану
арқылы кӛбейту (Р↑VBП)
2.
Еңбек ӛнімділігі, шикізатты үнемді пайдалану, материалдар, электроэнергия,
отын, құралды мақсатты пайдалану, ӛндірістік емес шығындардың қысқаруы және
ӛндірістік ысырап оның ӛндіріс шығындарының азаюына әсер етеді (Р↓З)
З
1
- Р↓З + Зg З
1
Р↓С = Cв - С
1
=--------------------------- - ---------
VBП
1
+ Р↑VBП VBП
1
Мұндағы Cв және С
1
- ӛнім бірлігіне сәйкес ӛнімнің ӛзіндік құнының факттық және
мүмкін деңгейі
З
1
- ӛнім ӛндірісіне кеткен факттық шығын
Р↓З - ӛнім ӛндірісіне кеткен шығынның қысқарылған қоры
Зg – қосымша шығындар
VBП
1,
Р↑VBП – сәйкесінше факттық кӛлем мен ӛнімнің шығарылым қорының ӛсуі.
1) Ӛндірістегі ӛнім қорының кӛбеюі ӛндірістік бағдарламаның орындалуын
талдауда кӛрініс табады. Ӛндіріс қуаты бойынша кәсіпорын ӛнімнің кӛлемінің артуы тек
ӛзгермелі шығындарын ғана арттырады (жұмысшылардың еңбекақысы, тура материалдық
шығындар т.б.), тұрақты шығын соммасы ӛзгермейді, сол арқылы ӛнімнің ӛзіндік құны
тӛмендейді.
2) Шығынның тӛмендеу қоры белгілі инновациялық дамытуларға байланысты
шығынның әрбір статьясында белгіленіп отырады (жаңа, прогрессивті техниканы және
технологияны қолдану: еңбекті ұйымдастыру т.б.) , олар еңбекақыны азайту, шикізат,
материал, энергия т.б. үнемдеуге әкеледі.
Еңбекақы тӛлеу бойынша экономия инновациялық дамытулар кезінде пайда болады,
оны есептеу үшін дамытулар енгізбес бұрынғы (ТЕ
0
) және кейінгі (ТЕ
1
) айырманы орташа
сағаттық еңбек тӛлемінің деңгейін (ОТ) және жоспарланған ӛнім кӛлемін кӛбейту арқылы
табамыз:
Р↓ЗП = ∑ (ТЕ
1
- ТЕ
0
) ∙ ОТ
пл
∙ VВП
пл
Материалдық шығындардың тӛмендеу қорын (Р↓МЗ) - ӛнеркәсіптегі бағдарланған
ӛнімнің шығарылуына жаңа технология мен ӛзгерістер енгізу арқылы келесідей табуға
болады:
Р↓МЗ = ∑ (УР
1
- УР
0
) ∙ VВП
пл
∙ Ц
пл
Мұндағы УР
1,
УР – материалдық ресурстарының ӛнім бірлігіне ӛзгеріске дейінгі
және кейінгі кеткен шығыны
Ц
пл
– материалдарға жоспарлы баға
Негізгі қорды сақтауға арналған шығынды азайту қоры ұзақ мерзімді арендаға беру,
консервация, керек емес, артық, қолданбайтын кӛлік, ғимарат, құрал-жабдықтардың
