72
табыс кӛлемі жоспарының тӛмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың артуы
есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.
Табыстылықтың екінші абсолютті кӛрсеткіші - жалпы табыс. Ол ӛнімді ӛткізудің
қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде ӛнімді ӛткізуден түскен
табыс пен ӛткізілген ӛнімнің ӛндірістік ӛзіндік құны арасындағы айырма ретінде
анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор ӛндірістік ӛзіндік құн, сондық-тан оның
тӛмендеуі оның кӛлеміне кӛп әсер тигізеді.
Кӛптеген кәсіпорындарда ӛзіндік құнды баптар бойынша талдаумен айналысатын,
оны тӛмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің бӛлімшелері болады.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
ӛсуінің негізгі жолы - материалды шығындар бӛлігінде ӛзіндік құнды тӛмендету. Бұл
әсіресе шикіат құнының үлес салмағы ӛнімнің ӛзіндік құнында ӛте жоғары болып келетін
ӛңдеу және қай та ӛңдеу салаларында (машина жасау және металл ӛңдеу, металлургия,
мұнай–химия, тігін, тамақ және т.б.) қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін ӛте маңызды.
Табыстылықтың келесі абсолютті кӛрсеткіші – таза табыс. Ол сальдоланған
қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы
айырма ретінде мына формула бойынша анықталады :
2. Табыстылықтың салыстырмалы кӛрсеткіштерін талдау
Табыстылықтың
салыстырмалы
кӛрсеткіштеріне
нарықтық
экономика
жағдайындағы ұйымның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру кӛздерін ынталандыру
және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын кӛрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорын қызметін түрлі
бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске қатысушылардың мүдделеріне сай
топтастырылады. Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен ұйымның
қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, ӛйткені олар
кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды
кӛрсеткіштер. Оларды толығырақ қарасты-райық:
Барлық активтердің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына
формула бойынша есептелінеді:
Д
А
= Таза табыс / Барлық активтер (авансталған, жиынтық капитал)
Жалпы активтердің табыстылық деңгейі жыл басында – -0,005 болса, ал жыл
соңында оның мәні – -0,003 болды.
Осылайша жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капитал)ұйымның
ӛз қызметін қаншалықты тиімді және табысты жүргізетінін кӛрсе-теді.
Тәжірибеде ағымдағы активтердің табыстылығы деп аталатын кӛрсеткіш кеңінен
қолданылады. Ол ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша табыс
алатынын кӛрсетеді :
Д а
т.
= Д
Ч
/ Т
А
Мұнда: Т
А
- ағымдағы активтер.
Д
Ч
- таза табыс.
Д
а
т. - ағымдағы активтердің табыстылығы.
Ағымдағы активтердің табыстылық деңгейі жыл басында – -0,012 болса, ал жыл
соңында оның мәні – -0,009 болды.
Акционерлік компания құқығында жұмыс істеуші кәсіпорын үшін салынған
капиталдың табыстылық деңгейін бағалаудың, яғни акционерлік капиталды тиімді
пайдаланудың негізгі кӛрсеткіші болып, ұйымның таза табысының оның меншікті
капиталына пайыздың қатынасы есептеледі. Бұл кӛрсеткіш – меншікті капиталдың
табыстылық коэффициенті немесе мӛлшерлемесі деп аталады. Ол мына формуламен
анықталады:
73
Д
СК
= Д
Ч
/ С
К
Мұнда: Д
СК
- меншікті капиталдың табыстылығы;
Д
Ч
- таза табыс;
С
К
- меншікті капитал.
Ол экономикалық және қаржылық талдауда маңызды кӛрсеткіш болыптабы-лады.
Дәл осы кӛрсеткіш биржада акционерлік компаниялардың акцияларына баға
белгілеуді бағалау барысында маңызды роль атқарады.
Меншікті капиталдың табыстылық деңгейі жыл басында – -0,007 пунктке ӛскен
болса, ал жыл соңында оның мәні – -0,004 болды.
Тәжірибеде ұзақ мерзімді активтердің табыстылығы деп аталатын кӛрсет-кіш
кеңінен қолданылады. Ол ұзақ мерзімді активтерге салған бір теңгеден кә-сіпорын қанша
табыс алатынын кӛрсетеді :
Д
Д
= Д
Ч
/ Т
У
Мұнда: Т
У
- ұзақ мерзімді активтер;
Д
Ч
- таза табыс;
Д
Д
- ұзақ мерзімді активтер табыстылығы.
Ұзақ мерзімді активтердің табыстылық деңгейі жыл басында – -0,009 болса, ал жыл
соңында оның мәні – -0,004 болды.
Негізгі өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі мына формула бойынша
есептелінеді:
Д
Ф
О.
= Д
Ч
/ З
Мұнда: Д
Ф
О.
- Ӛндірістік қорлардың табыстылығы;
Д
Ч
- Таза табыс;
З - Ӛндірістік қорлар.
Ӛндірістік қорлардың табыстылық деңгейі жыл басында – -0,04 болса, ал жыл
соңында оның мәні – -0,02 пунктке азайып отыр.
Сату көлемінің табыстылығы мына формула бойынша есептелінеді:
Д
B
N
= Д
В
/ Д
N
Мұнда: Д
B
N
- Сату кӛлемінің табыстылығы;
Д
В
- Жалпы табыс;
Д
N
- Ӛнімді (жұмыс, қызметті) ӛткізуден алынған табыс.
Жоғарыда жүргізілген есептеулерден кӛріп отырғанымыздай кәсіпорын қыз-меті
шығынды болып табылады, алайда оның қызметі жыл соңына қарай кішке-не болса да
жақсаруда [1].
Ӛз білімін бақылау сҧрақтары:
1.Табыстылықтың абсалюттік кӛрсеткіштерін талдау?
2. Табыстылықтың салыстырмалы кӛрсеткіштеріне анықтама?
3. Сату кӛлемінің табыстылығы қалай кӛрсетіледі?
Ҧсынылған әдебиеттер:
1 Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие. - М.: ИНФРА-
М, 2001. - 222 с.
2 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. М.:
ИНФРА-М, 2002. - 336 с.
3 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами: теория и
методология. - Алматы: Экономика, 2000. - 294 с.
4 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие.
- Алматы: Экономика, 2005. – 128 с.
