33
- мемлекеттік құрылымдар.
Кәсіпкерлік – бизнес жүйесінің элементі. Оның негізін жеке меншіктегі ӛндіріс
құралдары құрайды.Олар – топтық меншік, ұжымдық меншік, кооперативтік меншік,
акционерлік меншік, пай.
Кәсіпкерлік меншіктің үш негізгі компоненттері бӛліп кӛрсетіледі:
- ӛнім ӛндірісі;
- коммерция (сауда);
- коммерциялық делдалдық.
Барлық қызметті бизнеспен шатастыруға болмайды. Бұл жӛнінде Г.Форд былай
дейді: «... ӛнімді дайын күйінде алып – сату (алыпсатарлық) нағыз іспен ешқандай
байланысы жоқ – ол заң жолымен жоюға келмейтін ұрлықтың әдепті түрін
(пристойный вид) ғана танытады».
Іскерлік қатынастағы субъектілердің екінші категориясына – тұтынушылар жатады.
Олар кері байланысты тудырады әрі ӛндіріске ықпал етеді. Кәсіпкерге – пайда (табыс)
қажет болса, тұтынушыларға - ӛз қажеттіліктерінің толық қанағаттандырылғаны қажет.
Іскерлік қатынастарға қатысушылардың үшінші категориясына – жалдамалы
жұмысшылар, яғни жалданып жұмыс істейтін азаматтар жатады. Бұл категориядағы
азаматтар кәсіпкерлермен жасасқан мәміледен табыс табу арқылы ӛздерінің еңбек
мүдделерін жүзеге асырып, ӛзіндік ерекшелігі бар еңбек бизнесін қалыптастырады.
Іскерлік қатынастарға қатысушылардың тӛртінші категориясына – мемлекеттік
органдар жатады. Олар нарыққа іскерлік ұсыныстарымен тікелей шыққан жағдайда ғана
осы категорияға жатады. Осы тұрғыдан алғанда бұл органдар іскерлік қатынастағы басқа
қатысушылармен тең құқылы болады.
Мемлекеттік бизнезтің негізін мемлекет меншігіндегі ӛндіріс құралдары, ақпарат,
ой еңбегінің ӛнімдері, құнды қағаздар, ақша ресурстары құрайды.
III. Үкімет – еркін кәсіпкерлік жүйесінде елеулі рӛл атқаруы керек. Осы негіздегі
мемлекеттік реттеуді алты негізгі топқа бӛлуге болады:
- қауіпсіздік;
- денсаулықты және қоршаған ортаны реттеу;
- кӛлікті реттеу;
- еңбек қатынастарын реттеу;
- қаржыны реттеу;
- энергетиканы реттеу.
Мемлекет ӛзінің экономикаға араласуын ақтау үшінсылтау етіп нарықтың мынадай
кемшіліктеріналға тартады:
1. Анық емес ақпарат.
2. Газбен, электр энергиясымен, телеграфтық қызметпен қамтамасыз ету
жүйесіндегі табиғи монополия.
3. Сыртқы себеп. Мысалы, қоршаған ортаға келтірілген зиян.
4. Экономикалық тиімділікпен еш байланысы жоқ басқадай мақсаттар. Мысалы:
қауіпсіздік жүйесін қамтамсыз ету; ұлттық ӛндірісті қорғау; жаңа инновациялардың
дамуын ынталандыру; денсаулық сақтау, спорт, алкогольді ішімдіктер мәселесі.
5. Маңызды қызметтер мен ресурстар:
- тұрғын үй құрылысы;
- су;
- энергия;
- қорғаныс.
34
Нарықтық шаруашылық жағдайындағы экономикаға мемлекеттің араласуы бір
үлгідегі заңдық орындаушылық және бақылаушылық сипаттарындағы жүйені білдіреді.
Бұл шараларды әлеуметтік – экономикалық жүйені ӛзгерген жағдайда бейімдеу әрі
тұрақтандыру мақсатында құқықтық ӛкілеттігі бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық
ұйымдар жүзеге асырады.
Мемлекеттің араласу мүмкіндігінің объективті жағы ӛндіріс пен капиталды
шоғырландыру, экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне қол жеткізу арқылы таныла
алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің екі негізгі тәсілі белгілі: орталықсыздандыру,
ол нарық тетіктерінің кӛмегімен жүзеге асады, және тауар – ақша қатынастарымен, баға
және т.б. жүзеге асады. Орталықтандыру – директивтік жолмен болады. Бірінші тәсілде
ӛндірістің ӛсуі кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктеріне және ӛнім сұранысына тәуелді
болады. Екіншісінде – мұндай шектеулер жоқ. Кәсіпорын аясы тар мақсат ретінде
ӛндірістің тұрақты түрде ӛсуіне бағдарланған.
Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға кӛшудің ӛзгешелігі осы заманғы
нарықтық экономикада мемлекеттік дәстүрлі міндетті істердің орындалуы шектен тыс
қиындыққа тап болады.
Ұзақ мерзімді жоспарлаудың негізіндегі микро реттеу тетіктерінің белгілі бір
сабақтастығы толықтай қолайлы жағдай тудырады: ол жаңа жағдайға жоспарлаудың ескі
әдістерін бейімдеуге, әрі бір мезгілде осы заманғы әдістерді игеруге талпыныс әрекетін
кӛп оңайлатады.
Үкімет қызметінің тиімділігі ӛзара байланысты үш факторға негізделеді: оның
құрылымдық ұйымы, ведомостаралық үйлесімі және кадрларды дайындау мен іріктеудің
деңгейі.
2-тақырып. Басқарудың методолиялық функциялары
1 Менеджменттің дамуы.
2 Басқарудағы әртүрлі мектептерінің тұрғысынан кӛзқарас.
3 Үрдістік кӛзқарас.
4 Жүйелік кӛзқарас.
5 Ситуациялық кӛзқарас.
Менеджментті дамыту – бұл үзіліссіз болатын ұйымның мақсатына, стратегиясына және
мәселелеріне бағытталған эволюциялық үрдіс. Басқару үрдісі үнемі жаңарып отырады.
Менеджменттің тарихи кезеңделуі расталады және оның дамуының ең алдымен сыртқы
жағдайларға тәуелді екендігін кӛрсетеді.
Менеджментті дамыту, еліктеу қадамдарының қатары емес басқаруды дамытуда бірнеше
кӛзқарастың бір бірімен сәйкес келуі орын алады. Басқарудың теориясы мен практикасы
дамуына айтарлықтай үлес қосқан маңызды кӛзқарас белгілі.
1-ші басқарудағы әртүрлі мектептер тұрғысынан кӛзқарас. Бұл кӛзқарас басқару әртүрлі 4
кӛзқарастан қарастырылуымен сипатталады.
2-ші үрдістік кӛзқарас
3-ші ситуациялық кӛзқарас
4-ші жүйелік кӛзқарас.
20 ғ. 1-ші жартысында басқарушылық ойының әртүрлі мектебінің дамуы орын алады.
Хронологиялық түрде оларды мынадай тәртіппен айтады.
- ғылыми басқару мектебі;
- классикалық мектеп;
- адалдық қатынастар және мінез-құлық ғылымының мектебі;
