Алматы экономика және статистика академиясы «Экономика және менеджмент» кафедрасы

 

 

33 

арттырудың, олардың дамуын шектеп тұрған себептер мен факторларды талдаудың жаңа бағыттарын 

іздеуді талап етеді.  

Нарықтық  экономика  ӛндірісті  басқарудың  ең  жаңа  ұйымдастыру  нысандары  мен  әдістерін 

қажет етеді. Ӛтпелі экономикада корпорациялар типтес шаруашылық жүргізуші субъектілердің пайда 

болуы ӛкімшіл-әміршіл экономиканың нарыққа айналуы жағдайында қалыптасатын қоғамдық ӛндіріс 

құрылымындағы мәні мен орнының теориялық ойластыру қажеттілігін тудырады.  

Корпоративтік  басқару  –  бизнестің  ұйымдық-құқықтық  рәсімделуін,  ұйымдық  құрылымды 

оңтайландыруды  басқару,  қойылған  мақсаттарға  сәйкес  компанияның  фирмаішілік  және 

фирмааралық қатынастарды құру [5].  

Корпорациялар  макро-  және  микро  деңгейлерде  шаруашылық  жүргізуші  құрылымдардың 

дамушы  шоғырлануымен  шартталған  қоғамдық  еңбек  бӛлінісінің  кеңейтілген  масштабы  негізінде 

және  жағдайында  пайда  болған  бір  ӛндірістік  –  экономикалық  жүйені  білдіреді.  Бұл  үрдістің 

экономикалық  мазмұны  жекелеген,  бӛлінген,  бірақ  ӛзара  байланысты  қызмет  түрлерінің 

(инфрақұрылымдар,  әр  түрлі  салалар,  банк  қаржылары  және  оның  ішінде  қызмет  ету  бағыттарына 

қарай оларды бӛлу керек) қойылған мақсаттарға жету үшін біртұтас ӛндіріске айналдыруда. 

Корпорация-дамыған  елдерде  кең  таралған  кәсіпқой  басқарушылардың  жоғарғы  эшелоны 

қолына  үлестік  меншікті,  заңды  мәртебені  және  басқару  қызметінің  жинақталуын  қарастырылатын 

кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру нысаны. 

Корпорация қызметіндегі мақсатты бағыт пен басты бағдар әлемдік экономиканың дамуында 

бірінші орынға шығаратын мәселелерге байланысты ӛзгерді. 

Әлемдік  және  Қазақстан  экономикасындағы  ӛзгеріс  әсерінен  елдің  бәсекелестікке 

қабілеттілігін кӛтерудің тиімді құралы  ретінде қарастырылатын корпорациялық құрылымның бірігу 

үдерісі кең таралады. 

50-60 жылдары «бірігу» ұғымы халықаралық бірлестіктер деңгейінде кең таралды, одан кейін 

ұйым деңгейіне кӛтерілді. Жалпы экономикалық бірігулер әсерінен ӛздігінен қызмет ететін ұйымдар 

негізінде  ірі  құрылымдар  қалыптаса  бастады.  Түрлі  экономикалық  құрылымдар  қайта  бірігіп,  бір-

бірін толықтырып шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында ӛзара әрекеттің айқын және сенімді 

желісі  жӛнге  салынды;  біріктіретін  құрылымдардың  тиімді  ӛсуіне  алып  келетін  синергиялық  әсер 

құрылды. 

Осылай,  Ю.Винслов,  А.Мелентьев  «біріктірілген  корпорациялық  құрылым»  деп  активтерді 

шоғырландыру  немесе  ортақ  мақсатқа  жету  үшін  келісімшарттық,  ӛзара  шарттық  қатынастар 

активтері  негізінде  бірігіп  бірлесіп  қызмет  істейтін  кәсіпорындарды  (ұйымдарды),  заңды  немесе 

шаруашылық дербес топтарын айтуға болады. 

Ресей  экономист  ғалымдары  С.Авдашеваның  және  В.Дементьевтің  пікірі  бойынша 

біріктірілген  корпорациялық  құрылым  деп  бірлескен  қызметі  нарықтық  ӛзара  шарт  шеңберінен 

шығатын кез-келген кәсіпорын бірлестіктері түсінуге болады. 

Ю.Якутин  біріктірілген  корпорациялық  құрылым  -  бұл  ӛз  активтерін  акционерлік  негіздегі 

немесе  келісімшарттық  қатынастар  базасында  шоғырландыратын  ӛндірістік,  қаржы-кредиттік, 

саудалық,  жаңартпалық  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің  және  басқа  да  кәсіпкерлердің 

бірлестіктерімен берілген ірі корпорациялық сектор деп санайды. 

 

 

Тақырып 9. Біріккен копоративтік құрылымдардың дамуын басқару 

Тиісті  кӛзқарас  талдауы  және  жүргізілген  зерттеу  зерделеніп  жатқан  экономикалық 

феноменге авторлық түсіндіріп беруге мүмкіндік береді. 

Біріктірілген корпорациялық құрылымдар макро-, мезо-, және микродеңгейдегі шаруашылық 

жүргізуші  құрылымдардың  дамыған  бірігулерімен  шарттасылған,  еңбекті  қоғамдық  бӛлудің 

шартында  туындаған  және  кеңейтілген  ауқым  негізіндегі  және  жағдайында  біртұтас  ӛндірістік  - 

экономикалық  жүйені  білдіреді.  Бұл  үрдістің  экономикалық  мазмұны  ӛзара  байланысты  болса  да, 

жеке, жекелеген қызмет түрлерінің (түрлі салалардың, инфрақұрылымдардың, банк қаржыларының, 

оның  ішінде  қызмет  ету  бағытына  қарай  түрлерге  бӛлінуімен)  қойылған  мақсаттарға  жету  үшін 

бірыңғай ӛндіріске айналуында. 

Корпорациялардың  қалыптасуы  мен  дамуының  маңызды  қағидасы  келесі  талаптар  түрінде 

берілген кешенділік: 

- 

корпорациялардың 

тиімділігін 

бағалау 

ӛнеркәсіптік 

кәсіпорындардың, 

банктердің, сату - ӛткізу ұйымдарының құрылымы қызметінің ерекшіліктерін есепке алуға арналған; 

- 

тиімділікке әсер  ететін және сыртқы факторлардың жиынтығы; 

 

 

34 

- 

экономикалық, инновациялық және әлеуметтік тиімділік. 

Келесісі ӛндірістік қағида болып табылады. Ол ӛзіне тӛмендегілерді қосатын: 

- 

ӛндіріс кӛлемдерінің ӛсуі; 

- 

инвестиция құрылымдарын жетілдіру; 

- 

ӛндірістік және басқарушылық аппараттың қайта құрылуы; 

- 

қаржылық ӛзара есептеудің тездеуі және ӛнімді игеру, ӛндіру және ӛткізу мерзімдерінің 

қысқаруы. 

Синергиямен байланысқан бағдарламалық қағидасы ӛзіне келесілерді қосады: 

- 

тиімді бағдарламаларда инвестициялық ағымдардың пайдаланылуы; 

- 

ӛндірістік қуаттардың интенсивті пайдаланылуы; 

- 

қаржы шығындарының үнемделуі; 

- 

корпоративтік қорлар есебімен қаржыландыру; 

- 

еңбек бӛлінісі. 

Корпорациялар 

ерекшеліктері 

есебімен 

ӛзара 

әрекеттесу 

үрдістерін 

кӛрсететін 

кӛрсеткіштердің блоктары кіретін есептеу қағидасы шығады: 

- 

бас компанияның еншілестерімен; 

- 

ӛз ӛнеркәсіптік кәсіпорындары ішінде; 

-    ӛнеркәсіптік кәсіпорындар мен банктер  арасында. 

 

Корпорацияларды басқару органдарының есеп алуына қажетті ақпараттық қағида: корпарация 

ішінде ақпарат алмасуы [6].  

         Корпорацияларды  басқарудың  негізі  болатын  қағидалардың  тағы  біреуі  меншік  құқығы  мен 

бақылауды бӛлу қағидасы болып табылады. Акционерлер-корпорация капиталының меншіктенушісі, 

бірақ  бұл  үдерістің  бақылау  және  басқару  құқығы  істің  мәнісі  бойынша  менеджментке  тиісті.  Бұл 

қағида  кәсіпқой  менеджментке  тән  кәсіпкерлік  тәсілді  бизнесті  түрлі  кӛздерден  қаржыландыру 

тәсілін  біріктіруге  мүмкіндік  береді.  Осыған  қажетті  кәсіпқой  дағдысы,  білімі,  сапасы  бар 

менеджмент  капиталды  жақсы  пайдалануға  бағытталған  шешімдер  қабылдауға  және  іске  асыруға 

қабілетті.    

 

Ірі  шоғырланған  құрылымдар  ресурстары  шоғырландыру  есебінен  бәсекелік  артықшыларды 

қамтамасыз  ететін  дамыған  елдер  мен  әлемдік  шаруашылық  экономикасының  ортасын  құрайды. 

Олардан  ірі  шоғырланған  құрылымдардың  ең  кең  таралған  нысандары  болып  холдингтік  типті 

кампаниялар,  қаржы  -  ӛнеркәсіптік  топтар  табылады.  Шоғырланудың  ең  тартымды  ұйымдық 

нысандары болып қаржы-ӛнеркәсіптік топтар насанындағы корпоративтік бірлестіктер саналады. 

 

 

Тақырып 10. Корпоративтік құрылымдардың даму стратегиясының қаржылық аспектілері 

Қазақстанның  нарықтық  экономикасы  жағдайында  біріктірілген  корпорациялық  құрылым 

құрамында  кәсіпорындарды  ұйымдастырудың  негізгі  қағидалары  ретінде  біздің  кӛзқарасымыз 

бойынша мыналарды қарастыруға болады: 

- 

ұйымдастырушылық  буындардың  ӛнеркәсіптік  инвестициялық  және  ғылыми-техникалық  саясатты, 

институционалдық және экономикалық реформа әзірлеу және іске асыру міндеттеріне сәйкестігі; 

- 

кәсіпорынның  тиімді  ұйымдастырушылық  ӛзара  іс-қимылының  кәсіпкерлікті  қолдау 

жӛніндегі міндеттерді орындауға  байланысты қамтамасыз етілуі; 

- 

басқару  және  реттеу  атқарылымының  меншік  құрылымы  мен  шаруашылық  басқарудың 

жаңа нысандары құрылымының ӛзгеру есебімен шаруашылықтың атқарылымдық бӛлінуі; 

- 

басқарудың ұйымдастыру құрылымының сенімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету, 

барлық  тұтқаларды  кейінге  қалдыру  үшін,  біріктірілген  корпорациялық  құрылымға  кіретін 

кәсіпорындар қызметінің мәртебесіндегі, құрылымындағы және сипатындағы ақталмаған ретсіздікті 

жеңу. 

         Қазіргі уақытта дәстүрлі, сондай-ақ озық салаларда жұмыс істеуші ұсақ компаниялардың кӛлемі 

жағынан  тұрақты  ӛсу  тенденциясы  байқалады.  Олардың  бір  бӛлігі  ірі  корпорациялардан  бӛлініп 

шықса,  басқалары  қалыптасқан  иерархияның  құрылымына  енуге  ұмтылатын,  шаруашылық  етудің 

жаңа  субъектісі  ретінде  құрылады,  бірақ  олардың  бәріне  бірдей  ең  маңызды  мәселе  қаржымен 

қамтамасыз  етілуі  болып  табылады.Нарықтық  жүйеде  оның  ӛзін-ӛзі  икемдеу  механизмі  мынаған 

негізделген, шағын кәсіпорындардың барлығы ӛзара тұтынушының қажеттілігін жылдам және тиімді 

қанағаттандыру үшін күреседі. Сонықтан да, дамыған тауарлық-қаржылық қатынастарға негізделген 

нарықтық  жүйе  шағын  кәсіпорындар  жүйесін  ӛсіру  мен  дамытуды  талап  етеді.  Халық 

шаруашылығының барлық салаларында шағын кәсіпорындар қарқынды және тез дами бастаған кеңес