Ахметов А., Ахметова Г

Алайда,  олардың  қандай  құқық  саласына  жататынын  анықтайтын 

өздеріне тəн айырмашылықтары да бар. 

Бұл қандай айырмашылықтар екен? 

Біріншіден,  еңбек  қатынастарының  пəні  жəне  негізгі  мазмұны 

болып  еңбек  үрдісі,  ал  азаматтық  қатынастардың  (тұрмыстық 

мердігерлік,  тапсырма,  əдеби  тапсырыс  шарттары  бойынша)  пəні 

болып  еңбектің  өнімі  табылады.  Екіншіден,  қызметкер  еңбек 

қатынастарында  белгілі  бір  жұмысты  (белгілі  бір  мамандық, 

біліктілік,  лауазым  бойынша)  істеуге  міндеттенеді.  Үшіншіден, 

қызметкер  өзінің  жұмысын  белгілі  бір  ұжымның  шеңберінде 

атқарады, мұнда ол еңбек шарасын орындауға, жұмыс уақытының 

режимін  сақтауға,  ішкі  еңбек  тəртібінің  ережелеріне  бағынуға 

міндеттенеді. 

Ал  азаматтық  қатынастарда  аталған  талаптарды  орындау 

міндетті  емес.  Яғни,  қызметкер  еңбек  ұжымының  құрамына 

кірмейді, оған  еңбек  шарасын  орындау,  ұйымның  жұмыс режимін 

сақтау,  ішкі  еңбек  тəртібінің  белгіленген  ережелеріне  бағыну  қажеттігі 

таралмайды. Басқаша  айтар  болсақ,  азаматтық  қатынастарда  кімнің, 

қандай мерзімде, қандай еңбек нормасына негізделе отырып жұмыс 

істейтіні  емес,  мұнда  белгілі  бір  жұмысты  сапалы  жəне  уақтылы 

орындау  маңызды  болып  табылады.  Мысалы,  қоршау  жасаудың 

қажеттігі  туды  делік.  Еңбек  заңдарының  нормаларына  сəйкес 

шартқа  тұрған  қызметкер  ғана    осы  жұмысты  орындауы  қажет. 

Сонымен  қатар,  ол  еңбек  тəртібін  сақтай  отырып,  ішкі  еңбек 

тəртібінің  ережелеріне  бағына  отырып  (белгілі  бір  ауысымда), 

белгілі  бір  ұжымда  жұмысты  орындауы  қажет  жəне  еңбек 

нормасын  күнделікті  орындауы  тиіс. Азаматтық  қатынастарда бұл 

жұмысты  қызметкердің  өзі  немесе  оның  бригадасы  не  оның 

қызметкері  не  барлығы  кезектесе  отырып  орындай  алады.  Олар 

күндіз  немесе  түнде,  күн  сайын  не  белгілі  бір  уақыт  өткен  сайын 

жұмыс  істеуі  мүмкін – бұлардың  барлығы  маңызды  емес.  Ең 

маңыздысы – қоршау сапалы жəне аталған мерзімде жасалуы тиіс. 

Бұдан шығатын қорытынды, еңбек қатынастары мен азаматтық-

құқықтық  қатынастарды  ажырату  олардың  мазмұнына  қарай 

жүргізіледі.  Егер  еңбек  құқығының  пəні  болып  тірі  еңбек 

барысындағы  еңбек  қатынастары  табылса,  азаматтық  құқықтың 

пəні  болып  заттандырылған  еңбек  немесе  еңбек  өнімі,  оның 

нəтижесі  табылады.  Алайда,  еңбек  жəне  азаматтық  қатынастарды 

ажыратуға  қатысты  даулы  жағдайларда  еңбек  құқығының 

нормалары  үстемдікке  ие  болады.  Қазақстан  Республикасы 

Азаматтық  кодексінің 1-бабына  сəйкес,  бұл  қатынастар  еңбек 

заңдарымен  реттелмеген  жағдайда  ғана,  еңбек  қатынастарына 

азаматтық заңдар қолданылады. 

Сонымен, азаматтық заңдар қоғамдық еңбекке қатысты мүліктік 

қатынастарды 

реттейді, 

алайда, 

еңбек 

үрдісі 

кезіндегі 

қатынастарды  реттемейді.  Еңбек  заңдары  еңбек  үрдісін  реттейді 

жəне  қызметкер  үшін  белгілі  бір  құқықтық  режимді,  құқықтық 

кепілдіктерді белгілейді. 

Жер  құқығы  мен  аграрлық  құқықтың  да  еңбек  құқығына  ұқсас 

сипаттары  көп,  олар  бірлескен  еңбекті  реттейді,  оларға  еңбекті 

жəне қызметкерлердің еңбек құқықтарын қорғау тəн. Алайда, еңбек 

құқығы  мен  бұл  құқық  салаларының  арасында  бірқатар 

айырмашылықтар да бар. Еңбек құқығы дербес емес (жалданбалы) 

еңбекке  негізделетін  еңбек  қатынастарын  реттейді.  Жер  жəне 

аграрлық құқықтар еңбек жəне өндіріс құраладарының меншік иесі 

болып табылатын, сондықтан да жалданбалы еңбек субъектілерінің 

қатарына 

жатпайтын 

кооператор-қызметкерлердің 

еңбек 

қатынастарын реттейді. 

Еңбек  құқығына  қатысты  сабақтас  құқық  салаларының 

қатарынан  əкімшілік  құқықты  да  атауға  болады.  Басқарушылық 

топтың  еңбегін  ұйымдастыру,  кəсіпорындар,  ұйымдар,  мекемелер 

басшылығының 

жəне 

мемлекеттік 

қызметшілердің 

құқық 

субъектілігі  мəселесіне  келгенде,  бұл  екі  құқық  саласының  ортақ 

жері  көп.  Кəсіби  қызметтің  бұл  түрі  бір  мезетте  еңбек  жəне 

əкімшілік құқық нормаларын қолдануды көздейді. Сондықтан, бұл 

қатынастар  ҚР  «ҚР  еңбек  туралы»  заңымен  де,  ҚР  «Мемлекеттік 

қызмет туралы» заңымен де реттеледі. 

Соған  қарамастан,  еңбек  жəне  əкімшілік  құқықтарының 

өздеріне  тəн  айырмашылықтары  да  бар.  Олар  реттеу  пəні  мен 

əдістеріне  қатысты.  Егер  еңбек  құқығы  қызметкер  мен  жұмыс 

берушінің  еңбек  үрдісіндегі  қатынастарын  реттесе,  əкімшілік 

құқық  тиісті  лауазымды  тұлғалардың  құзыретіне  қатысты, 

қызметке  алу  мен  босатумен,  тəртіптік  жазалар  тағайындаумен 

жəне т.б. байланысты қатынастарды реттейді. 

Енді  еңбек  құқығының  əлеуметтік  қамтамасыз  ету  құқығымен 

арақатынасын  қарастырып  өтелік.  Əлеуметтік  қамтамасыз  ету 

құқығы  дербес  құрылым  ретінде,  құқық  саласы  ретінде 

салыстырмалы  түрде  жақында,  өткен  ғасырдың 60-70 жылдары 

қалыптасты.  Бұған  дейін  əлеуметтік  қорғау  нормаларының  басым 

көпшілігі  еңбек  құқығы  саласына  кіретін.  Осылай,  бұл  екі  құқық 

саласын  тарихи  түп-тамыр  байланыстырады.  Сонымен  қатар, 

оларды  құқықтық  реттеудің  пəні  мен  əдістерінің  ортақ  сипаттары 

да байланыстырады. 

Егер еңбек құқығының басты пəні болып қызметкер мен жұмыс 

берушінің  арасындағы  еңбек  қатынастары  табылса,  əлеуметтік 

қамтамасыз  ету  құқығы  азаматта  қандай  да  бір  себептермен 

жұмысқа  қабілеттігін  уақытша  не  тұрақты  жоғалтқан  немесе 

зейнеткерлік  жасына  жеткен  жағдайда,  оларды  материалдық 

қамтамасыз  ету  үрдісінде  қалыптасатын  қоғамдық  қатынастарды 

реттейді.  Əдетте  бұл  қатынастар  еңбек  қатынастарымен  тығыз 

байланыста  болады.  Мұндай  жағдайда  азаматтарды  материалдық 

қамтамасыз  етудің  мөлшері  олардың  еңбек  қатынастары  үрдісінде 

алған жалақысына жəне еңбек стажына сəйкес есептеледі. 

Сонымен  қатар  бірқатар  айырмашылықтар  да  бар.  Оларды 

мынадан байқауға болады. Азаматтар еңбек қатынастарында еңбек  

құқығын жүзеге асырады, ал əлеуметтік қорғау құқығының реттеу 

пəні  болып  материалдық  қамтамасыз  етуге  қатысты  құқықты 

жүзеге  асыру  болып  табылады.  Еңбек  қатынастары  үрдісінде 

жалақы  төлеу  қызметкер  жұмыс  істейтін  кəсіпорынның,  ұйымның 

немесе  мекеменің  қорынан  жүзеге  асырылады.  Ал  əлеуметтік 

қамтамасыз  ету  құқығы  жəрдемақылар  мен  зейнетақыларды 

орталықтандырылған  қорлардан  төлеуді  көздейді.  Сонымен 

қатар,  əлеуметтік  қамтамасыз  ету  құқығына  еңбек  құқығындағы 

материалдық төлемдердің шарттық əдісі тəн емес. Құзыретті органдар 

қабылдаған  құқық  нормаларының  негізінде  азаматтар  материалдық 

қамсыздандырылады,  сондықтан  мұндай  шараларды  өзгертуге  жəне 

тараптардың келісімімен нақтылауға болмайды. 

Еңбек  құқығы  саласының  жүйесі.  Əрбір  құқық  саласының, 

соның  ішінде,  еңбек  құқығының  да  өз  жүйесі  бар.  Еңбек  құқығы 

саласының  жүйесі – бұл  оның  нормаларының  құрылымы  жəне 

орналасу  тəртібі.  Бұл  кезектілік  еңбек  құқығы  қатынастарының 

туындау, даму жəне тоқтатылу барысына қарай құрылады. 

Еңбек  құқығы  қатынастары – бұл  еңбек  құқығының 

нормаларымен  реттелген  еңбек  қатынастары,  бұл  қызметкер  мен 

жұмыс  берушінің  арасындағы  қызметкердің  еңбегін  пайдалану 

жағдайлары жөніндегі заңды байланыс: қызметкер адал еңбек етуге