«адам қҰҚЫҒЫ» ПӘннін оқУ-Әдістімелік кешені

Жоспары:

Мемлекетте демократияның басты негізі жеке тұлғаның құқықтық жағдайы болып табылады. Барлық қазіргі заманға сай конституциялар, оның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциясы да бұл мәселеге ерекше назар аударады. Көпшілігінде адам мен азамат құқықтары мен бостандықтары алғашқы бөлімдерде келтірілген, бұл мемлекеттің жеке тұлғаның құқықтық жағдайына қаншалықты қарым-қатынаста болатындығын көрсетеді. Көпшілік мемлекеттер Конституциясымен қатар оның құрамдас бөлігі ретінде негізгі құқықтар мен бостандықтарды жеке құжаттарда көрсету орын алады. Бұған, атап айтқанда 1789 жылғы француздың Адам мен азамат құқығы Декларациясын, 1982 жылғы канадалық Құқық пен бостандық хартиясын, 1992 жылғы Негізгі құқықтар мен бостандықтар Хартиясын жатқызуға болады. Бұл қадам басқа да конституциялық жағдайлардан жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бөліп алып қарастыруға мүмкіндік береді.

Қазақстандық заңдық ғылымдарда конституциялық әділет органдарының қызметі, олардың жеке аспектілері, сонымен бірге адам құқықтарын қорғаудың жағдайлары зерттеушілердің назарын тек кейінгі уақытта ғана өзіне бұрды.

1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституция жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін реттеуде ірі қадамдардың бірі болды. Ол тек адам құқықтары облысында халықаралық құжаттардың ойларын ғана емес, сонымен қатар елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайлардың конституциялық дамуының бұрынғы тәжірибесін де есепке алды. Конституциялық құқықтар мен бостандықтарды қазіргі уақытта қорғау жүйесі көп деңгейлі сипатта көрінеді.

Қазақстан Республикасының Конституциясы ең жоғары құндылық ретінде адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекітті. Бұл қағида демократиялық мемлекеттің қызметі мен оның халықаралық- құқықтық міндеті. Конституцияда бекітілген жеке тұлғаның құқығы оны жүзеге асыру мен қорғаудың тиімді механизмін құруды болжайды. Адам құқығы, оны сақтау мен кепілдік беру бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердің бірі. Адам құқықтарын сақтаудың шындық жағдайы- демократияның маңызды көрсеткіші, оның кемеліне келуі мен руханилығының белгісі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы “Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық Өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты халыққа жолдаған жолдауында Стратегиялық жоспарын іске асырудың базалық шарттары экономиканы жаһандық қалпына келтіруге дайындау және оның сыртқы сынақтарға тұрақтылығын арттыру үшін біртұтас үш міндеттінің бірі: сенімді құқықтық орта қалыптастыруды жалғастыру екендігі айтылған.

Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты өмір сүріп, бай-рақатты тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру- әлемдік қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты.

Сонымен қатар конституциялық құқықтар, бостандықтар мен міндеттерді жүзеге асыру объективтік және субъективтік факторлардың бірлігіне де байланысты. Демократиялық қоғам құру жолындағы Қазақстан үшін аталған мәселені шетелдік тәжірибені қолдана отырып шешу тиімдірек екені сөзсіз. Қазақстан Республикасының халықаралық байланыстары, мемлекет азаматтарының шетел азаматтарымен арасындағы қарым-қатынасы бұл тәжірибеге әсерін тигізіп қана қоймайды, сонымен бірге оған ылғи да жол ашуды көздеп отырады.

Адам құқығы-қазіргі замандағы өзекті мәселелердің бірі. Мемлекет те, партия да, жеке лауазымды тұлға да емес, жеке қарапайым адам өзінің құқықтары мен бостандықтары арқылы кез келген қызмет ортасында болуы керек. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылмайды және ол адамның туған сәтінен бастап өзіне тиесілі.

Кез келген адам мен азамат негізгі құқықтар мен бостандықтарды пайдалана алады. Демократиялық құқықтық мемлекеттің заңдылықтары адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығының теңдігіне, яғни оның ұлтына, нәсіліне, жынысына, тіліне, мүліктік және қызметтік жағдайына қарамастан кепілдік береді, тілдік, діндік, ұлттық, нәсілдік, әлеуметтік белгілеріне қарамастан оның құқықтарына шек қоюға тыйым салынады.

Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы-сонау көне дәуірден қазіргі заманға дейін әлеуметтік нормалар арқылы басқарылып келді. Сондықтан жеке адамның құқығы мен бостандығы туралы теорияның мыңдаған жылға созылған тарихы және мол тәжирибесі бар.

Адам құқығы - тарихи, табиғи, объективтік құбылыс. Сондықтан әлеуметтік норма әр уақытта даму процесінде болады. Әлеуметтік норма адам қоғамымен бірге дамып, бірге өзгеріп, бірге өмір сүріп келеді. Қоғам дамып, нығайып, жақсарған сайын әлеуметтік норма да дамып, нығайып жақсарады, оның әділеттік, бостандық, демократиялық шеңбері де, кеңістігі де молаяды, күрделенеді.

Жалпы, адам құқығын қорғап, бостандығын ардақтау азаматтардың лайықты өмір сүріп, бай-рақатты тұрмыс кешуіне ахуал қалыптастыру- әлемдік қауымдастыққа көшін ұластырған Қазақстанның алдына қойған асыл мұраты. Қазақстан Республикасы адам құқықтарын қорғау саласында оң қадамдар жасауда. Біздің республикамыз келешекте де адам құқығы жөніндегі айтулы халықаралық, экономикалық, әлеуметтік және саяси пактілерге қосуға бет бұрып, үнемі басты назарда ұстауға кепілдік береді.

1. 
   Адамның құқықтық мәртебесі ұғымы.
   
2. 
   Адам және азаматтың конституциялық принциптері: мазмұны және жіктелуі
   

1. 
   Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с
   
2. 
   Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.
   
3. 
   Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.
   

Жоспары:

Қазақстан Республикасының азаматтығы Қазақстан Республикасының  Конституциясымен, «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңымен және осыларға сәйкес басқада ҚР заңнамаларымен реттеледі.

Қазақстан Республикасының азаматтығына ие болады:

Туғанынан

Қазақстан Республикасы азаматтығын қабылдау арқылы

Қазақстан Республикасының мемлекеттер арасындағы келісімдермен белгіленген тәртібі немесе негізі арқылы Заңмен белгіленген басқа негіздер арқылы.«Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңының 16 б. сәйкес ҚР азаматтығына қабылдана алады:

- Қазақстан Республикасының аумағында заңды негізде бес жылдан кем емес тұрған немесе Казақстан Республикасының азаматымен 3 жылдан кем емес некеде тұрған адамдар;

- Қазақстан Республикасында тұру мерзіміне қарамастан Қазақстан Республикасы азаматтары арасынан жақын туыстарынан біреуі бар бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары: -балалары (оның ішінде асырап алған балалары), жұбайы (зайыбы), ата–анасының біреуі (асырап алушысы), апа-қарындастары, аға-інісі, атасы немесе әжесі.

  - Ресей Федерациясымен

  - Беларусь Республикасымен

- Қырғызстан Республикасымен.

 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың көші-қоны мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы» 2011 жылғы 22 шілдедегі № 478 Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес  (бұдан әрі – 22.07.2011 жылғы № 478 ҚР Заңы) «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Қазақстан Республикасының Заңына «Жеңілдетілген (тіркелген) тәртіппен Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау шарты деген жаңа 16-1-бап енгізілді, оған сәйкес:

      Жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) Қазақстан Республикасының азаматтығына тұратын мерзіміне қарамастан Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын:

1) тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында Қазақстан Республикасына келген ұлты қазақ адамдар;

2) өз еркінен тыс азаматтығынан айырылған немесе азаматтығын жоғалтқан жаппай саяси қуғын-сүргіннің ақталған құрбандары, сондай-ақ олардың ұрпақтары қабылдануы мүмкін.

  2011 жылдың 16 тамызынан кейін (22.07.2011 жылғы № 478 ҚР Заңы күшіне енгеннен кейін) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау бойынша ниет білдірген оралмандардың өтінімі жеңілдетілген тәртіппен қабылданады, келген елінің уәкілетті органымен берілген бұрынғы азаматтықтың аяқталуы немесе азаматтықтан шығу туралы анықтама ұлты қазақ адамдардан талап етілмейді (27.04.2012 жылдан бастап).

  Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудан

адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;

Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса;

мемлекет қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін құқыққа қарсы әрекетті жүзеге асырса;

ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса, Қазақстан Республикасы мемлектеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса;

террористік және экстремистік ұйымдарға кірген немесе террористік әрекеті үшін сотталған болса;

халықаралық іздеуде болса, соттың күшіне енген үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе не сот оның әрекетін ерекше қауіпті баукеспелік деп таныса;

басқа мемлекеттің азаматы болса;

1. 
   Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдірген кезде өзі туралы жалған мәліметтер хабарласа немесе Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімдерде қажетті құжаттарды дәлелсіз себептермен тапсырмаса;
   
2. 
   Қазақстан Республикасының аумағында немесе оның шегінен тыс жерлерде қасақана қылмыс жасағаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамасымен солай деп танылған, соттылығы алынбаған немесе өтелмеген болса;
   
3. 
   Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдіргенге дейінгі бес жыл ішінде халықтың көші-қоны саласында Қазақстан Республикасының экономикасы және (немесе) заңнамасы саласында құқық бұзушылық жасаса;
   
4. 
   Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдіргенге дейінгі бес жыл ішінде осы Заңның 21-бабы 1),2) және 5) тармақшаларының негізінде Қазақстан Республикасының азаматтығынан айырылса, оның өтініші қабылданбайды.
   

 

Қазақстан Республикасының азаматы болуын айқындау

Қазақстан Республикасының азаматтығына қатыстылығын анықтауға мына адамдар:

1. 
   1974 жылғы үлгідегі КСРО-ның паспорттарымен немесе оларды жоғалтқандар, 1992 жылғы 1 наурызында Қазақстан Республикасында тұрақты тіркеуде тұрмағандар немесе Қазақстан Республикасында тіркеу есебінен шығып тоғыз ай ішінде Қазақстан Республикасының аумағындағы жаңа орны бойынша тіркеу есебіне тұрмағандар;
   
2. 
   жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ бас бостандығынан айыру жерлерінен босатылып шыққандар;
   
3. 
   мекенжай-анықтамалық бюросының мәліметтері бойынша тіркеуде жоқ және пәтер бойынша немесе шаруашылық кітаптар бойынша тұрақты тіркеуде тұратынын растай алмайтын Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігін алмаған 18 жастан асқандар;
   
4. 
   бұрын азаматтығы болмағандар немесе азаматтығы тоқтатылғаны туралы анықтамалары бар, Қазақстан Республикасының аумағында туған және шетелдік паспорттың жарамды мерзімі өтуіне байланысты бұрын азаматтығы жоқ тұлға ретінде танылғандар.
   

1. 
   Азаматтық ұғымы.
   
2. 
   Азаматтықты алу жолдары.
   
3. 
   Азаматтықтың негізгі белгілері.
   
4. 
   Азаматтықты тану.
   

1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с

2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.

3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.

Жоспары:

Құқық адамдар арасында, олар мен ұйымдар және т.б. арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Құқық адам мен заттың арасындағы қатынасты реттемейді, ал заттарға және материалдық емес игіліктерге қатысты қатынастарды реттейді. Осылайша барлық құқықтар мен міндеттер тек адамға, жеке тұлғаға немесе адамдар қауымдастықтарына тиесілі, сондықтан оларды жеке құқықтар деп атауға болады (кең мағына тұрғысынан). Бірақ азаматтар әртүрлі қоғам салаларына қатысып, әрбір саланың өзгешеліктеріне байланысты әртүрлі құқыққа ие болады. Заң әдебиеттерінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мынадай шартты түрдегі топтарға бөледі: саяси, жеке, әлеуметтік-экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтар. Демек, «жеке құқықтар» деп азаматтарға тиесілі барлық құқықтар емес, белгілі бір әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтардан айырмашылығы бар құқықтар жатады. Бұл топқа жеке тұлғаның өзінен ажырамайтын, жеке өмірінің әртүрлі салаларында қорғайтын азаматтардың осындай құқықтарын біріктіреді. Бұл құқық ар-ожданын, өмірін, денсаулығын, атын, әртүрлі жеке өмірі салаларының құпиялылығын, оның ішінде жанұя өміріндегі құпияларын және ҚР Конститутциясының ІІ бөлімінде кепілдік берілген басқа да нормаларды білдіреді. Дәл осы азаматтардың құқықтарын «жеке құқықтар» ретінде атайды (осы терминнің тар аясында). «Жеке құқықтар мен бостандықтар» ұғымы ғылыми әдебиетте ХХ-ғасырдың 40-жылдарының соңы мен 50-жылдарының басында қалыптасты.

Жеке құқықтардың маңызды ерекшеліктеріне мыналар жатады:

1) жеке адамның бостандығына кепілдік береді, яғни азаматтың адамгершілік қатынастарда, жеке тұрмыстық өмірінде әртүрлі іс-әрекет етуін кедергісіз таңдау мүмкіндігін білдіреді (әрине, егер мұндай іс-әрекеттер құқық нормаларына қайшы келмеген жағдайда);

2) жеке азаматтың тұлғасын оқшауландырып, оның рухани мүдделерінің, қабілеттерінің, жеке өмірдегі дағдылары мен жеке ерекшеліктерінің жан-жақты көрініс табуына көмектеседі.

Жеке құқықтарда жеке мүдде, тұрмыс саласы, жеке адам өмірі, адам қауіпсіздігі конститутциялық қорғау объектісі болып саналады; мұнда азамат жеке творчестволық тұлға ретінде алдыңғы сапта көрінеді. Сондықтан гуманизм идеясы көрсетілген құқықтарда өзінің айқын конституциялық-құқықтық мәнін көрсетеді.

Жеке құқықтардың ерекшеліктерінің бірі олардың адамның жеке игіліктерінен ажыратылмайтын ар-ожданы, жеке өмірі, жеке қауіпсіздігі тәрізді құқықтарды білдіреді. Ажырамайтын бұл құқықтар басқа адамдарға келісім немесе басқа жолмен берілуі мүмкін емес және олардың мүліктік сипаты жоқ. Олардың өзгешелігі рухани, олар қамтамасыз ететін ажырамайтын игіліктердің материалдық емес сипатында.

Адам құқықтары мен бостандықтарының заң табиғаты оларды қоршаған адамдардың бұзудан бойын аулақ ұстау міндеттігін көрсетеді. Бұл құқықтардың жария құқықтық қорғау тұрғысынан азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттерінен тыс шеңберде жатқан жеке құқықтары саласына мемлекеттің араласпауы мұнда алдыңғы қатарға шығады. Мемлекет сонымен бірге қажет болған жағдайда азаматтарды мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтардың тарапынан болған заңсыз әрекеттерінен қорғауды қамтамасыз етеді.

Жеке құқықтар мен бостандықтардың белгілі ішкі құрылымы болатын жеке жүйеге қатысты (дәлірек айтқанда, азаматтың құқықтың мәртебесінің шағын жүйесінде) қасиеттері бар. Жеке құқықтардың жіктелуінің негізіне жеке адам бостандығының ең маңызды атап айтқанда: азаматтың жеке қауіпсіздігі, оқшаулану мүмкіндігі мен жеке өмірі, оның ар-ожданы мен абыройының қорғалуы, жанұясы мен некесінің қорғалуы, рухани өмірінің құпия тараптары, ар-ожданының қорғалуы тәрізді құқық нысандарын алуға болады. Жеке бостандықтың мұндай нысандарының көрініс табуы маңызды әлеуметтік игіліктер болып табылады және Конститутцияның баптарында бекітілген заң нормаларының көмегімен қамтамасыз етіледі.

Қорытынды

Қазіргі кезде Қазақстанда экономикалық және саяси жағдай тұрақтанған кезде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру және олардың жүзеге асырылуы маңызды болып отыр. Құқықтар мен бостандықтар мәселесін қараған кезде құқықтар мен бостандықтардың барлығының толық көлемде жүзеге асуы нақты демократиялық құқықтық мемлекет болған жағдайда орын алатындығын атап өткен жөн.

Осы Конститутцияда азаматтардың барлық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік берілетіндігі бекітілген. Оларға экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұйымдастырушылық, құқықтық, педагогикалық, тәрбиелік және сыртқы экономикалық кепілдіктер жатады. Әдетте, ғылыми әдебиетте адам құқығының экономикалық, саяси және идеологикалық кепілдіктері аталады. Кейде жалпы кепілдіктердің басқа да түрлерін, атап айтқанда қоғамдық, әлеуметтік және рухани түрлерге бөледі.

Қазақстанда адам құқықтарының жүзеге асырылуының мынадай түрлері жатады:

1) адам құқығының жағдайына қатысты альтернативтік заңдарды әзірлеуі;

2) адам құқығын сақталуын бақылаушы мемлекеттік органдардың белсенділігін арттыруы;

3) сот, прокуратура қызметінің адам құқықтары мен бостандықтары саласындағы халықаралық нормаларға, атап айтқанда азаматтық (жеке) және саяси құқықтары мен бостандықтарын сәйкестендіруі;

4) Қазақстан Республикасының Парламентінің адам құқықтары мен бостандық мәселелері бойынша кәсіби деңгейін көтеруі;

5) адам құқығы саласындағы халықаралық шарттарға еліміздің қосылуы немесе оларды ратификациялауы.

Қазақ тіліне адам құқықтары жөніндегі негізгі әдебиеттің, халықаралық шарттардың мәтіндерінің, адам құқықтары бойынша басқа конвенциялар мен құжаттардың аударылуын қамтамасыз ету қоғамда бұл салада сауаттылықтың күрт көтерілуіне алып келер еді.

Біздің республикамызда азаматтың азаматтық (жеке) құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылу мәселесі ғылыми әзірлік тұрғысынан алғашқы сатысында болып отыр және осы салада кең ауқымда қызмет етуге болады. Бұл саладағы жұмыс құқықтық демократиялық демократиялық әлеуметтік мемлекеттің қалыптасыуына, Қазақстан халқының игілігіне қызмет етіп, ал түбінде жалпы адамзат құндылықтары болып табылатын жеке адамның абыройының нығайуына қызмет етер еді.

Қорыта келгенде Қазақстан Республикасының Конститутциясы адамның құқықтық мәртебесіне қатысты халықаралық-құқықтық актілердің барлық ережелерін бекітетінін атап өткен жөн
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Азаматтық (жеке) құқықтардың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Азаматтық құқықтардың жіктелуі.
   

1. Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с

2. Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.

3. Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.

Жоспары:

Саяси құқықтар тобына мемлекетті және қоғамдық өмірді басқаруда азаматтардың белсене қатысу мүмкіндігін анықтайтын және қамтамасыз ететін құқықтар жатады.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес ҚР азаматтары жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге,

пикетке шығуға құқығы бар; мемлекет істерін басқаруға қатысуға құқылы,

бірлесу бостандығына құқығы бар (сайлауға және сайлануға хақылы); мемлекеттік органдарға жүгінуге хақылы, мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуге хақылы.

Конституцияның 23-бабында Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына құқығы бар. Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен

реттеледі деп атап көрсетілген.

Қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең. Мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктер, ал қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің заңсыз араласуына,

қоғамдық бірлестіктердегі мемлекеттік органдардың функциясын жүктеуге,

қоғамдық бірлестіктері мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді. ҚР қолданыстағы заңнамалық актілері: ҚР Азаматтық кодексі, «Қоғамдық бірлестіктер туралы», «Саяси партиялар туралы», «Коммерциялық емес ұйымдар туралы», «Кәсіподақ ұйымдары туралы» ҚР Заңдары, басқа да нормативтік-құқықтық актілер азаматтардың бірлесу бостандығына хақылы

екеніне кепілдік береді. Қазақстан Республикасы азаматтарының қоғамдық

ұйымдарды бірлестіру құқығы тұтастай алғанда сақталады. Қазақстан Республикасында нақты көп партиялықты қалыптастыру үшін құқықтық және саяси жағдайлар құрылды, көптеген қоғамдық және қоғамдық-саяси ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан азаматтары бейбіт түрде және қарусыз жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге, пикетке шығуға құқығы бар. Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығының 1-бабына сәйкес, 1995 жылғы 17 наурыздағы № 2126 «Қазақстан Республикасындағы бейбіт жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізуге, пикетке шығу және ұйымдастыру туралы» Заңына сәйкес қоғамдардың және топтардың жеке мүдделері мен қарсылықтарын жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізу, пикетке шығу, сондай-ақ 30

қоғамдық орындарда, киіз үйлер құру, шатырлар құру, басқа нысандарда аштық жариялау және пикетке шығу түрінде білдіреді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 1 тармағында:

Қазақстан Республикасы азаматтарының тiкелей және өз өкiлдерi арқылы

мемлекет iсiн басқаруға қатысуға, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-

өзi басқару органдарына тiкелей өзi жүгiнуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық

өтiнiштер жолдауға құқығы бар.деп атап көрсетілген. Мемлекеттік органдар

мен лауазымды тұлғалардың заңсыз әрекеттері үшін шағым арыз беріп, сотқа

жүгіне алады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабы азаматтардың тiкелей және өз өкiлдерi арқылы мемлекет iсiн басқаруға қатысу мүмкіндігін анықтайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 2-тармағына сәйкес республика азаматтарының мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға (дауыс беруге) қатысуға құқығы бар деп атап

көрсетілген. Сот iс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот өкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабының 4-тармағына сәйкес мемлекеттік билік органдарына сайлануға жасы 18-ге толған ҚР азаматтары қатысу құқығына ие болады. Қазақстан Республикасы

Конституциясының 51-бабының 4 тармағына сәйкес Жасы 25-ке толған адам

Мәжіліс депутаты бола алады. Қазақстан Республикасының азаматтығында

тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам

Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және

кемінде бес жыл жұмыс өтілі бар, тиісті облыстық, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты

тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады деп атап көрсетілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 2-тармағына сәйкес Республика Президентi болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, мемлекеттiк тiлдi еркiн меңгерген әрi Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады.

Маңызды саяси құқық Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу құқығы болып табылады.

Мемлекеттік қызметкер лауазымына үміткерге қойылатын талаптар тек лауазымды міндеттемелер сипатымен және заңмен ғана белгіленеді. Ұлты,

жынысы, нәсілі мемлекеттік қызметке қабылдаудан бас тартуға негіздеме бола алмайды.

ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңының 12-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарының әкімшілік мемлекеттік лауазымын иелену құқығы бар. Әкімшілік мемлекеттік лауазымды иелену

конкурстық негізде жүзеге асырылады. Жоғары оқу орындарының түлектерін мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында Елбасы жанындағы Адам құқықтары 31 жөніндегі комиссия Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Агенттігіне мемлекеттік қызметтің нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру, бос әкімшілік мемлекеттік лауазым орындарына конкурс өткізу ережесіне қатысты Агенттіктің кейбір нормативтік-құқықтық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ әкімшілік мемлекеттік лауазым категорияларына қойылатын типтік біліктілік талаптарын ұсынады.

Ақпарат таратуда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда маңызды құралдардың бірі бұқаралық медиа құралдары болып табылады.

Қазақстанда соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі

саласында өте маңызды түрлендірулер жүргізілді. БАҚ секторын мемлекет

иелігінен алынды, ал нәтижесінде БАҚ 80% мемлекеттік емес болып табыалды.

Қазіргі кезде қолданыстағы БАҚ саны 2000-нан асып кетті. Қолдағы бар

деректерді салыстыру үшін: Қырғызстанда – 700, Тәжікстанда - 202,

Өзбекстанда – 719 жұмыс істейді, Белоруссияда ақпараттық агенттіктер (6)

және басылым БАҚ (1500) саны бойынша екі аз. Медиалық инфрақұрылымды дамыту бойынша Қазақстанның көш басында келуі еліміздегі жыл сайын өететін Еуразиялық медиа-форум дәлел бола алады.

Журналисттер Конгресі мен Одағы, Қазақстан телерадио хабарларын

тарату Ассоциациясы, Ұлттық телерадио хабарларын тарату Ассоциациясы,

журналистер кәсіподағы, «Әділ сөз» халықаралық қоры, «Internews Network

Kazakhstan» өкілділігі, жастар медиа одағы және т.б. жұмыс істейді.

Қазіргі кезде елімізде отандық 2120 БАҚ жұмыс істеп тұр. Оның ішінде

1332 газет, 590 журнал, 187 теле- және радиокомпаниялар, 11 ақпараттық

агенттіктер жұмыс істейді.

Бұл аталған көрсеткіш 1991 жылы тәуелсіз Қазақстанда бар болғаны 185

БАҚ болған кезге қарағанда 11 есеге артқанын көрсетеді.Бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі бөлігі республикалық масштабта тарайды. Олардың үлесі барлық қолданыстағы БАҚ жалпы санының 48% құрайды. Облыстық маңыздағы БАҚ 16,5%, жергілікті (қала, аудан) - 23 %, өңірлік (облыс аралық) - 2,5%, еліміз аумағында, алыс және жақын шетелдерге таралатын БАҚ - 9% құрайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары бейбіт түрде және қарусыз жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер өткізуге, пикетке шығуға құқығы бар.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 наурыздағы № 2126

«Қазақстан Республикасында бейбіт түрде жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер өткізуді, пикетке шығуды ұйымдастыру тәртібі туралы» Жарлығына сәйкес қоғамдардың және топтардың жеке мүдделері мен қарсылықтарын жиналыстар, митингтер, демонстрациялар, салтанатты шерулер жүргізу, пикетке шығу, сондай-ақ қоғамдық орындарда,киіз үйлер құру, шатырлар құру, басқа нысандарда аштық жариялау және пикетке шығу түрінде білдіреді. Қазақстан Республикасының азаматтарының саяси құқықтары және оларды мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың сақтауы 32 Конституциямен және Қазақстанның басқа заңнамалық актілерімен кепілдік

берілген. Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясы шеңберінде

мемлекет азаматтарына қазіргі заманғы демократияның негізгі құндылықтарына сәйкес барлық негізгі саяси құқықтарды ұсынады. Бұл оларды өздерінің мүдделерін қорғау мен ұсыну мақсатында саяси партияларға және қоғамдық-саяси қозғалыстарға біріктіруге, мемлекет ісіне, мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға белсене қатысуға мүмкіндік береді.