бар көрнекті ел болғаны. Ал бұлар – шынында скифтер болды.
Бұлардан басқа мисийлық, фракиялық және геттардан әрірек
өмір сүрген тайпалар - гиппомолгілер (бие сауушылар),
галактофагтер (ашыған сүт (қымыз) ішетіндер) және абийлер
(кедейлер, тіршілік құралдарынан жұрдай). Сонымен қатар,
ұлан байтақ қазақ жерінде күркелерді мекендейтіндер және
көшпенділер, мал бағумен және сүт ішумен, ірімшік және ең
бастысы қымыздан ірімшік жасаумен айналысатындар да
болған; олар тек затты – затқа айырбастаудан басқа қор
жинауды және сауда жасауды білмейтін.
Сақ елінде мәдениеттің дамығанын тарихи тұлғалардың
іс-әрекетінен, ой-пікірлерінен көруге болады. Мысалы, белгілі
жазушы Гесиодтың «Жерді айналып шығуы» еңбегінде
Гарнийді
Финея
күймеде
(арба
үстінде)
үйлері
бар
галактофагтардың жеріне алып кеткені туралы деректеме
жазылады: Содан кейін Эфор олардың неге қарапайым өмір
сүретінінің себебін келтіреді, олар бір-біріне сараңдық
көрсетпейді, жақсы дәстүрді сақтайды, (өйткені оларда бәрі
ортақ, тіпті әйелдері, балалары және бүкіл отбасы) және жат
жерліктерге оларды жеңу мүмкін емес, өйткені құлдыққа
айналдыруға тұрарлық дүние мүліктері жоқ. Біздің ойымызша,
ең құндысы Эфор сақ жерінен шыққан Анахарсис тұлғаны
данышпан деп атайды. Анахарсис өзінің шексіз адалдығымен,
тазалығымен және ақылдылығымен Жеті данышпанның бірі
болды дейді. Ол Анахарсис ұста көрігін, екі табаны бар зәкірді
және құмыра жасауға арналған дөңгелек жозыны ойлап тапқан
дегенді айтады. Осы пікірді қуаттай отырып, Анахарсис ежелгі
сақ мемлекетін сол заманның Грек, Рим сынды азуын айға
білеген
мемлекеттеріне
тағы
бір
қырынан
танытып,
таңдандырған аса шешен де ғұлама ғалым болғанын айтамыз.
Ғылыми зерттеу көрсеткендей, Скиф және сармат
тайпаларында жылқыларды күтіп-баптап қолға үйрету дәстүрі
арқылы ерекше тәрбие бағыттары қалыптасқан. Олар
салауатты
өмір
салты,
дене
тәрбиесі,
малға
деген
қызығушылық. Әрине, дәстүрдің еңбек пен ақыл тәрбиелеріне
де әсері көп. Шындығында олардың жылқылары аласа болса
да көнбіс емес, асау және жүрдек. Ал мұндай жылқыларды
күтіп баптау зор табандылық пен атбегілік өнерді терең білуді
қажет ететіні белгілі. Сақтарда мұндай қасиеттердің жеткілікті
болғаны айқын. Олар атпен мықты шабандоз және жаяу да
керемет жауынгерлер, садақпен, қылышпен, сауытпен және
қола әскери айбалтамен қаруланған, шайқас кезінде алтын
белбеу мен бас орамалдар тағады. Жылқының ауыздығы мен
302
әбзелдері алтыннан Олардың елінде күміс жоқ, темір аз,
керісінше мыс пен алтын молшылық.
Сақ елінде тәлім-тәрбиенің ерекше дамуына қоршаған
орта, айналадағы табиғатта әсер еткенін ескеру қажет. Бұл
бағыттағы зерттеулерге сүйенсек, скиф жерінде кенеп деген
зығырға ұқсас өсімдік денсаулыққа өте пайдалы болған.
Зығырдан ірі артық және жуан кенеп өсімдіктің пайдалану
технологиясын скифтер жақсы меңгерген. Кенеп дәнін алып,
скифтер киізге орап, қызған тасқа тастайды. Бұдан қатты түтін
мен бу шығады, сонымен ешқандай эллин бу моншасын
салыстыруға да келмейді. Скифтер бұған рахаттанып, нағыз
монша орнына пайдаланған. Скиф әйелдері бұлдыр тастың
үстіне сауырағаш, самырсын және қара майдан тастап, су
құйып, алынған қоспамен бүкіл денесі мен бетін сылайтын.
Бұдан дене қош иістенеді, келесі күні жуып тастағанда денесі
тазарып, жарқырап шығатын. Тазалық иманның жартысы деген
қанатты сөз бар. Сол ұстанымды көздеген тұлғалар өздерінің
ішкі және сыртқы дүниесінің тазалығы арқылы салауатты өмір
салтын насихаттап отырғаны анық. Ендеше ежелгі сақтар жан
тазалығымен бірге тән тазалығына да, жеке бастың
гигиенасына да зор мән берген. Ұрпақтарының дені сау,
таза, иманды да қайратты болып өсуіне ықпал етіп үлгі
өнеге көрсеткен.
Болашақ ұрпақты тәрбиелеп, өсіруде, скифтер ең
алдымен
дүниеге бала әкелетін
ананың
денсаулығына,
келбетіне
қатты
мән
берген.
Осы
тұрғыда
скифтер
амазонкалардан
батыл,
ержүрек
бала
көрмек
болып
ақсақалдарының ұйғаруымен оларға үйленген деген тарихшы
Геродоттың пікірі құнды болып келеді. Олар өзара түсінісе
бастағанда скифтер өздерінің ата-аналары бар екенін айтып,
солардың жанына барып тұруға ұсыныс жасайды. Әйтседе
амазонкалар әйелдік өмірге үйренбегендіктен онда барып
тұрудан бас тартады. Амазонкалар: одан да сендер бізбен
тұратын болсаңдар мұраларыңды алып келіңдер, жеке
тұрамыз дейді. Бізді әйелдікке алғыларың келсе Танайстің
арғы жағына барып тұрайық дейді, себебі біз бұл елден
шошимыз, сендер біз үшін ата-аналарыңнан айрылдыңдар ғой.
Бозбалалар бұған келіседі, олар Танаистен өтіп, үш күн
шығысқа қарай Меотид көлінен солтүстікке барып, қазіргі
орындарына орналасқан деген пікір бар. Бұл үзіндіден сақтар
(скифтер) ұрпақ қамын алдыңғы орынға қойғанын, тіпті ұлан-
ғайыр даланы қорғап қалу үшін және сол жерді батыл,
ержүрек, ақылды ұрпаққа аманат ету үшін өжет те тапқыр
303
