Литература:
1.Козыбаев М.К. Проблемы методологии, историографии
и источниковедения Истории Казахстана (Избранные труды).-
Алматы, 2006 . – 272 с.
2. Плеханов Г.В. К вопросу о роли личности в истории //
Избранные философские произведения в 5 тт. Т. 2. М., 1956. -
С.300-334.
3.
Кляшторный С.Г. Султанов Т.И.
Казахстан. Летопись
трех тысячелетий –Издательство Рауан,1992.
ТАРИХИ ӨЛЕҢДЕРДЕГІ ҰЛТТЫҚ ТРАГЕДИЯ ТАБИҒАТЫ
Ахметжанова Ж.Б.
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті,
Қарағанды қ.
zhanar-ahmetzhan@mail.ru
Тақырыптық жағынан тарихи өлеңдер ерте дәуірдің
белгілерін бойына мол сіңіріп, түрлі ел тарихындағы елеулі
оқиғалардан
мәліметтер
береді.
Айталық
«Ақтабан
шұбырынды, Алқа көл сұлама...», «XIX ғасырдағы қозғалыс»,
1916 жылғы туған қиын күндерді танып білу қиын емес.
Сондықтан да болар, профессор Н.С.Смирнова «Тек нағыз
шығармаларға тән негізгі сипаттар тарихи өлеңдердің ең
кішігірім түрлерінде ғана сақталады» [1, 275-б.], - дейді. Бұның
нақты дәлелі бізге белгілі тарихи өлеңдер екендігі мәлім. Бұл
тұжырымның бір қисынын –
1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісіне қатысты туған тарихи өлеңдерден іздеуді жөн
санадық. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс қазақ халқына
орасан зор қиындықтарды бастан кешірген кезең болғандығы
тарихи еңбектерде бағасы берілген. «Еңбекші қазақтардың
жері
әсіресе
көбірек
тартылып
алынып,
патшаның
чиновниктеріне, офицерлеріне, атты казак әскеріне бөлініп
берілді. Тек Жетісу облысынан 1913-1915 жылдары 1800 мың
десятина жер алынып бөлініске түсті, соның ішінде Верный
[Алматы] қаласының полицмейстері Протиковке 10 мың
десятина жер берілген». «Патша өкіметі жергілікті халықтың
бұрыннан
игерген суару системалары бар отырғызған
ағаштарын, салынған үй, қора-қопсылары бар жерлерін
зорлықпен тартып алды». «Осыдан қоныс аудару фондысы
296
жасалды. Ал, 1916 жылғы көтеріліс қарсаңында қазақ
даласынан алынған жер 20 мил. десятинадан асты». Бұған
1916 жылғы 25 июньде Орта Азиядағы байырғы халықтардан
майданның қара жұмысына адам алу туралы шығарған
Николай патшаның бұйрығын қосыңыз. Онсыз да өз құқығын
қорғаудың сандаған азабын бастан кешірген халықтың ыза-
кегін, күш-жігерін тұтатуға бұл басты себеп болды. Қарсылық
білдірген ереуілдер мен бас көтерулер әр жерде көрініп,
ақырында жалпы халықтық көтеріліске ұласты. Осы тарихи
жағдайлардың көрінісі тарихи өлеңдерде айрықша орын алды.
Дәуір шындығын суырыпсалма ақындар барынша қамтып, әділ
таразыға салды. Өмірдің сандаған ауыртпалықтары мен сын
сағаттары халық поэзиясында өз өрнегін тапты. Сондай бір
кезең – ғасыр шежіресіне «Үйен жарлығы» боп қарғыбаудай
байланып, бір атаның әулетінде бір-бірімен қырқыстырып
қойған, қынаптан суырылған қанжар қараулық бедерінде жүзі
қайырылып, бірақ бәрібір аяққа тапталар ар-намысты қорғап
қалған, ізгілік үміт шырағын елдік ұлы жорыққа ұластырған жан
қияр перзенттерімен ғана мағыналы сонау он алтыншы жыл
шырғалаңы. Содан бері талай ұрпақ ауысып, қазақтың талай
ұландары өсті. Бірақ сол бір кезеңдегі қазақтан қара жұмысқа
он тоғыз бен отыз бір арасындағы қазақ жастарынан құлақ кесті
құлдар
даярлау
туралы
патша
жарлығын
ел
қалай
ұмытсын.Сар даланың сазы мен жетім-жесірдің зарын
жеткізген жыр толғаулар соның бір белгісі, сұрапыл заманның
жай-жапсарын көз алдыңа алып келтірерліктей естелігімен
қымбат. Мысалы:
Жаз күні, үйел айы он бесінде,
Күні ашық жарқыраған дәл бесінде
«Он тоғыз бен отыз бірді» алад деген
Шошыған суық хабар әлі есімде.
Сұрадық ағайын боп болысынан,
Сөз тартып қасындағы орысынан
«Бір айла қалуға аман себеп болар»,
Деп ойлап көп халықтың жорасынан
Болыс та өң бермеді түсі суық,
Маңынан барған жанды жатыр қуып.
Ақ үйден шығып жатыр көңілі суып.
Бүлінді елдің іші – улау-шулау,
Бұл істің түбі не?, - деп болды жылау.
Белдеуде бір-бір атты байлап қойдық,
Ақыры не болар деп, япырм-ау [2].
Иә, бұл ел басына түскен күйзелістің бір ғана сәті.
297
Суырып салма ақындар Баттал, Жамбыл, Омар Шипин, Күдері,
Ақмолда, Иса Дәркембайұлы, Нармамбет, Сәт, Төлеу,
Есқайыр, Бөлтірік т.б. көптеген ақындар елдің зары мен ашу-
ызасын жеткізуге тырысты. Негізінен 1916 жылғы оқиғаларға
қатысты туған тарихи өлеңдер жоқтау, қоштасу, сәлем түрінде
айтылып,
дәуірдің
шындығын
барынша
әсерлі
бере
алатындығымен ерекшеленбек. Төмендегі қоштасу өлеңі де
сөзіміздің бір дәлелі іспетті.
Мысалы:
Қаласың-ау, сорлы анам, сүйген жарым,
Күйдіреді ішімді от пен жалын.
Он тоғыз – отыз бірді жинап алып,
Мына патша кетірді-ау елдің сәнін.
Қайран елім,
Қалдың кейін,
Енді айналып келгенше
Кетер жайың ...
Қаласың-ау артымда, қайран елім,
Кір жуып, кіндігімді кескен жерім.
Шыдай алмай патшаның қорлығына,
Көкіректе қайнайды қайғы-шерім [3].
Бұл сол тұстағы халық арасына ән болып тарап кеткен
өлеңнің бірі десек, мұндай ел жұртына арналған қоштасулар
сол дәуір поэзиясына тән құбылыс екендігін байқаймыз.
Суырып салма ақындардың «Сарыарқамен қоштасу», «Ел
жұртымен қоштасу», «Ауылдан аттанғанда» деп аталатын
туындылары ғалымдар тарапынан орынды аталып жүр.
Тарихи өмір шындығын елестетуі тұрғысынан бұл
өлеңдердің мән-мағынасы қашанда салмақты. Жоғардағы
аталған тарихи кезеңнің жай-жапсарын баяндайтын өлеңдер әр
түрлі болып келеді екен. Бұл орайда, ең алдымен, көтеріліске
қатысты өлеңдерді екшеп, зерделеу жұмысы басты орынға
шығу керек. Екінші, 1916 жылға қатысты өлеңдер тарихи
уақиғалардың дамуына байланысты әр түрлі жанрда көрінеді
екен. Сонымен қоса, өлеңдердің жасалу формалары көбіне
қара өлең табиғатын бойына мол сіңірген. Бұл орайда, кезең
тақырыбына қатысты зерттеулер жүргізген М.Жармұхамедовтің
мына пікірі орынды айтылған: «Сонымен 1916 жылғы көтеріліс
поэзиясы бұрынғы ауыз әдебиетінің бай дәстүрлі негізінде туып
дамыды. Сондықтан бұл жырлар өлеңдік түр-құрылысы,
суреттеу-көркемдік тәсілі жағынан ауыз әдебиетінің қалыпты
үлгісін толық сақтап отырды. Алайда 1916 жылғы күрес
поэзиясының өзіне тән ерекшеліктері мен жаңалық сипаттары
298
Достарыңызбен бөлісу: | 
