Бөкейханов былай деп жазды: «Егер үкіметтің саналы түрде
қазақ халқын орыс оқу-ағартуынан қасақана бөліп тастап,
панисламизм құшағына құлата салғысы келсе, есімі елге
мәшһүр Науан Хазіретті қудалаудан артық ештеңе де ойлап
таппас еді». Аталмыш дін қайраткерлерінің пиғылында не орыс
халқына, не христан дініне деген қарсы көзқарас болған жоқ.
Патша
үкіметінің
христиан
дінін,
шіркеуді
өздерінің
отаршылдық саясатында кең пайдаланғанын да атап өткен
жөн. Айталық, ғасырдың басында, эсерлік саяси бағыт ұстаған
священник
В.Рюминский
«орыс
шіркеуі
Ұлы
Петрдің
өзгерістерінен кейін өзінің алғашқы парызы – Христостың
өсиетіне сәйкес діншілдердің қауымы атағынан мүлдем
айырылып қалды. Ол рухани полицияның министрлігі мен
полиция чиновнигінің дініне айналды»,-деген еді.
Наурызбай Таласов пен Шәймерден Қосшығұловты азат
ету туралы министрлікке дейін өтініш жазған қазақ қауымы
өкілдерінің петицияларын дәлелдейтін куәліктер мұрағатта бар.
Осы қозғалысқа белсене ат салушының бірі - кезінде Әлихан
Бөкейханұлымен Омбы техникалық училищесінде бірге оқыған
Мәмбетәлі Сердалин болатын. Жер аударылған жерлес
ағаларын қамаудан босатуды көздеген Мәмбетәлі мыңдаған
адамдардың қолдарын қойдырып, Петербург қаласына өзі
аттанады. Петербургте Мәмбетәлі арқылы бүкіл жайға толық
қаныққан Әлихан барлық байланыстары мен таныстары
арқылы министрліктің табалдырығын тоздырып, Науан Хазірет
пен Шәймерден Қосшығұловтың мерзімінен бұрын бостандыққа
шығуына қол жеткізеді.
Айдаудан
келген
соң
Науан
Хазірет
Көкшетау
қаласындағы мешіттің имамы қызметін жалғастыра отырып,
жастарға білім-тәрбие беру жұмысын да қайра қолға алады.
Сол тұста Науан Хазіреттің бастауымен халық қаражатына
жаңа мешіт тұрғызылады. Бірақ та ол кейін кеңес үкіметі
орнағасын тәркіленіп, әр түрлі қажетікке пайдаланады да, 30-
шы
жылдары
мұнда
тарихи-өлкетану
мұражайы
жайғастырылады. Тек еліміздің тәуелсіздікке қолы жетіп,
имандылыққа бет бұрғаннан кейін ол ғимарат қайра өзінің
ерекше міндетінде пайдалануға беріледі. Бүгінде ол –
Көкшетау қаласы мен Ақмола облысының Науан Хазірет
атындағы орталық мешіті.
Ал Науан Хазіретпен айдауда бірге болған оның шәкірті
Шәймерден Қосшығұлов болса саясатпен айналысуға кірісті.
1905-1907
жылдарда
Ресейде
тұңғыш
демократиялық
революция жүріп жатқан болатын. Оның жеңіліспен аяқталғаны
291
белгілі, алайда революция Ресейдің қоғамдық-саяси өміріне
елеулі өзгерістер әкелді. Соның бірі - Мемлекеттік Думаның
шақырылуы еді. Оған депутат сайлауға басқа «бұртана»
халықтармен қатар қазақтардың да қолы жетті.
1906-1907 жылдарда шақырылған Мемлекеттік І-ші және
ІІ-ші Думаға депутат болып бес дуан Ақмола облысынан
Шәймерден Қосшығұловтың сайлануына Науан Хазірет те
ықпал етті. Думада Ш.Қосшығұлов мұсылман фракциясының
жұмысына белсене қатысумен қатар қазақ тілінде тұңғыш газет
шығаруды ұйымдастыруға кірісті. Газет «Серке» деген атпен
1907 жылы наурызда Петербургте жарық көрді. Оның
редакторы көрнекті қоғам қайраткері ақын Мыржақып Дулатов
болды. Газет қазақ халқының мүддесін қорғап, көптеген
әлеуметтік-саяси мәселелерді өткір қойып отырды. Соған
байланысты патша үкіметі қазақ тілінде шығатын газетті қауіп
тұтып, оны жаптыртты.
ХХ ғ. басында қазақ елінде озық ойлы, халқының
болашағы үшін еңбек сіңірген, ел мүддесін қорғаған зиялы
қауым қалыптасқаны белгілі. Санының аздығына қарамастан
қазақтың
ұлттық-демократиялық
интеллигенциясы
зор
әлеуметтік,
қоғамдық-саяси
мәні
бар
мәселелермен
айналысты.
Атап
айтқанда,
олар
Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов,
М.Тынышпаев,
М.Дулатов,
М.Жұмабаев,
Ж.Досмұхаметов,
Ж.Аймауытов
сынды
қайраткерлер.
Солардың қатарында біз сөз етіп отырған көкшетаулық Науан
Хазірет,
Мәмбетәлі
Сердалин,
Айдархан
Тұрлыбаев,
Шәймерден Қосшығұлов та болды.
Отаршылдар қазақ халқының жері мен оның табиғи
байлығының айтарлықтай бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ,
олар қазақтарды рухани жағынан да отарлады: халықты
тілінен, дінінен айыру бағытында қатыгездікпен ойластырылған
шаралар жүйесін жүзеге асырды. Бұл жөнінде М.Дулатов 1907
жылы «Қазағым менің, елім менің!» атты «Серке» газетінде
басылған мақаласында былай деп ашына жазған еді: «…Ең
алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық… Оның
ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады.
Халықтан жиналатын қаражаттың көп бөлігі халыққа тіпті де
керек емес нәрселерге жұмсалады… Енді чиновниктер біздің
дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрпымызға,
біздің моллаларға ғана тиісті неке мәселелеріне араласа
бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды…»
Науан Хазірет есімімен байланысты тағы да бір жайт – ол
ел ішінде әділдігімен де аты шыққан адам екендігі. Ел
292
