болып, Отандық тарихнамада осы тақырыптағы зерттеулердің
алды
болып
табылады.
Сонымен
қатар,
онда
қазақ
қоғамындағы мұсылмандық қозғалыстың түрікшілдік идеясы
ХІХ ғ. аяғында патша өкіметінің отарлау саясаты мен ХХ ғ.
басында Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнатылуы кезеңіндегі
қазақ елінің келешек өмір сүру жолдарын нұсқауының саяси -
әкімшілік, қоғамдық - мәдени, әлеуметтік - экономикалық
жағдайын дамытудағы барысы болып табылады. Ондағы негізгі
мәселе
мұсылмандық
қозғалыстың
Қазақстандағы
ерекшеліктеріне байланысты өз алдына дербес мемлекет құру
жолында күрескен қазақ зиялыларының ортақ мүдделеріндегі
ұлттық идея және осы мақсаттағы Алаш партиясы мен оның
үкіметінің қоғамда атқарған қызметі мен алатын орны туралы
айтылған.
Мұсылмандық қозғалыстың проблемаларын бұрынғы
Кеңес Одағы кеңістігінде әсіресе татар, башқұрт, әзірбайжан,
өзбек,
тәжік
халықтарының
өкілдері
батыл
көтеріп,
«буржуазиялық
ұлтшылдық»
айдарынан
тазартып,
оны
ағартушылықтың белгілі бір сатысы деп бағалауға қол жеткізді.
Арнайы мұсылмандық қозғалысты терең зерттеген
қазақтандық
ғалым
С.Рүстемов
[9].
Жалпыресейлік
мұсылмандық қозғалысқа қазақ қоғамының тартылу себептерін
анықтауда
мұсылмандық
қозғалыстың
сипатына,
ерекшеліктеріне талдау жасаған кезде қазақ зиялыларының
оған
атсалысуын
дәйекті
көрсеткен.
Сонымен
қатар,
мұсылмандық қозғалысты Мемлекеттік думалардағы мұсылман
фракциясының қызметіндегі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік
мәселелерімен байланыстырған. Автор өз еңбектерінде ғасыр
басындағы қазақ қоғамының азаттық жолында қызмет атқарған
мұсылмандық
қозғалыс
тарихта
ерекше
орынға
ие
болғандығын айта келіп: «Түркі тілдес туыстас мұсылман
халықтарының әлеуметтік – экономикалық мәдени дамуын
барынша тежеп, пәрменді орыстандыру, сондай-ақ, шоқындыру
әрекеттеріне жол ашқан патшалық Ресейдің ХІХ ғасыр соңы
мен ХХ ғасырдың басында үдете түскен керітартпа, озбыр
отаршылдық саясаты мұсылмандық қозғалыстың шығуына
басты себеп болды», - деп тұжырымдалған.
Қазақ қоғамындағы мұсылмандық қозғалыс идеясының
пайда болуы және оның Қазақстан тарихындағы ерекшеліктері,
бірінші орыс революция жылдарында азаттық күреспен
ұштастырылды.
Бүкілресейлік
мұсылмандар
одағының
құрылуының тарихи кезеңдері ХІХғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы
қазақ халқының ағарту саласында орын алған мұсылмандық
239
қозғалыстың Қазақстандағы даму тарихы қазақ халқының
әлеуметтік-экономикалық
өмірін
тұрақтандыруға,
халық
шаруашылығының дәрежесін көтеруге бағытталды. Бұл тарихи
факторлар бір-бірінің туындауына себеп болғандығын түсіне
отырып, оларды ажыратпай тұтас алып қарастырсақ, одан
тәуелсіздік алу жолындағы қазақ халқының бірнеше тұрғыдағы
ұлттық идеясының бірігу мақсат-мүддесін көруге болады. Бұл
қазақ халқының қазіргі таңдағы елдік, тілдік, қазақилық,
патриоттық проблемаларын ашық жариялаудың шешімін табу
жолдарын қарастырудағы ескі үлгідегі көзқарастарға назар
аудартатындығы сөзсіз.
Әдебиеттер:
Терентьев В.И. История завоевания Средней Азии. –
Т. І-З. – СПБ., 1906., Катанаев Г.Е. Воспоминания за
шестьдесят пять лет моей сознательной жизни и наблюдении в
Сибири. Очерк ІХ.; Семенов-Тян-Шанский П.П. История
полувековой деятельности императорского общества. – Ч. – І-
З. – СПБ. 1896., Мушкетов И.В. Туркестан. – Т. І. – СПБ. 1915.,
Берг Л.С. Аральское море. Опыт физико-географической
монографии. – Изд. Туркестанскии отдел. РГО. – 1908., Он же.
Всесоюзное Географическое Общество за сто лет. – М. – Л.,
1946., Пыпин А.И. История русской этнографии. Т. 1 – 4. СПБ. –
1891.
Ильминский Н.И. Опыт переложения христианских
вероучительных книг на татарский и др. инородческие языки в
начале текущего столетия. // Православный собеседник. 1885.
№5. Казань., Он же. О переводе православных христианских
книг на инородческие языки. – Казань. 1875. Он же. Из
переписки по вопросу об применении русского алфабита к
инородческим языкам. – Казань. 1867. Он же. Программа
школы для крещенных инородцев восточной России. Казань.
1868. Остроумов Н.И. Памяти моего незабвенного учителя
Н.И.Ильминского. // Туркестанские ведомости. 27 декабря.
1910. Он же. Кочевники Средней Азии. // Православный
собеседник. 1884. №3. Казань. Он же. Историческое и
современное значение христианского миссионерства среди
мусульман. – Казань. 1894. Он же. Воспоминания о
миссионерском отделении при Казанской духовной академии. –
Казань. 1899. Он же. Отчет Туркестанской учительской
семинарии за ХХ лет существования. – 30 августа. 1879.
Ташкент. 1904. Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и
240
