іске
асыруға
болатындығын
дәлелдеуге
ұмтылған
Е.А.Алекторовтың еңбектері ХІХ ғасырдағы қазақ мектептері
мен медреселерінің жандануына кері әсер етті. Осы
ғалымдардың еңбектері нәтижесінде Патша үкіметі қазақ
даласындағы мектептерді қадағалауға алды және мұсылманша
оқытуға тиым салып, 1870 жылы реформа қабылдады.
Жалпы Қазақстандағы қоныстандыру саласында қызмет
атқарған
жылдарында
алған
тәжірибесі
нәтижесінде
қазақтарды қалай шоқындыру жайында ғылыми еңбектер
жазған Е.Елисеев [3] миссионерлік жұмысты дамытудың
бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынды. Бұл тәжірибелік жұмыстар
негізінен мордва, шуваш, халықтарының шоқыну тарихынан
ұқсастық іздейді және миссионерлік қызмет арқылы осы іске
асыруға болатындығын орыс миссионерлері жақсы түсінді.
Негізінен қазақ даласында шоқындыру саясаты 1862-1917
жылдар аралығында жүргізілді.
Патша
үкіметі
өзінің
қоластындағы
түркі
тілдес
халықтардың ең бірінші тілі мен дінін жоя отырып, оларды
мүлдем этнос ретінде келешекте тарихтағы орнын жоқ етуді
көздеді. Қазақстанның даму тарихын 70 жыл бойы Кеңестік
идеология негізінде бұрмалап, оның ішінде мұсылман
халықтарының діні мен өзара байланысын ұмыттыруға
тырысса да, тарихи жағынан тағдырлас әрі көршілес мұсылман
халықтарының
қоғамдық-саяси,
әлеуметтік-экономикалық,
олардың мәдени байланыстарымен өзара ықпалдасуын жоққа
шығару мүмкін емес еді.
Мұсылмандық қозғалыс Қазан төңкерісінің бұрынғы
кезеңде орыс авторларының тарапынан белгілі деңгейде
зерттеле басталғанымен, көбінесе субъективтік тұрғыдан
қаралып, ал империялық саясатты қолдап отырған зерттеуші
өлкетанушылар оны өрескел бұрмалауға ұшыратты. Мысалы,
Н.Остроумов,
Н.Ильминский
сынды
орыс
қаламгерлері
жәдидизмді орыс билігіне аса қауіпті құбылыс екенін дұрыс
пайымдау арқылы оны «фанатизм», «кертартпалық» деп
көрсетуге тырысып бақты. Башқұрт ғалымдары А.Вильданов
пен
М.Фархшатовтың
[4:93]
еңбектерінде
мұсылман
халықтарының
мәдени
өресіне
өкіметке
арқа
сүйеген
қадымшылдар шұғыл әрі табанды қарсы тұрғандығы айтылған.
Ал, патша өкіметі болса түрік халықтарының ұлттық таңдауға
деген талабына саяси сепаратизм ретінде қарады. Бірақ
самодержавияның
репрессиялық
шаралары
мұсылман
халықтарындағы
жаңаруға
бағытталған
табиғи
процесті
тоқтатуға
мұршасы
жетпегендігін
нақты
деректермен
237
дәйектеген. Бұл тұжырымдар ХІХ ғасырдың екінші жартысында
барлық мұсылман халықтарының арасындағы байланысын өз
мемлекеттілігін алуға ұмтылыс жасау әрекеті болғандығын
дәлелдей түседі.
Сол сияқты мұсылмандық қозғалыс жайлы айтқанда
ресми тарихнамада бірге айтылып келген «панисламизм» мен
«пантүркизм» мәселесін айтпай кету мүмкін емес. Әсіресе
кеңестік тарихнаманың 1920-1930 жж. жазылған еңбектерде
мұсылмандардың саяси азаттық жолындағы барлық тарихи
әрекеттерін айыптау, оларды кертартпалық «буржуазиялық
ұлтшылдық», сол сияқты панисламизм және пантүркизм
айдарларын тағу арқылы «әшкерелеу» кеңінен орын алды. Осы
тұрғыдан алғанда Л.Климовичтің «Ислам в царской России»,
А.Аршаруни мен Х.Габидуллинның «Очерки панисламизма и
пантюркизма в России» [5] сынды еңбектері осы сарында
жазылған. Кеңестік философтардың кейінгі буындары да
жалпы мұсылмандық қозғалыс пен Алаш зиялыларының
көксеген мақсаттарын бұрмалап келді [6]. Ағарту саласының
бір ағымы болып қалыптасқан мұсылмандық, ұлттық идеялар
ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының еңбектерінде ашық
айтылды. 1956 ж. Кеңес орталық коммунистік партияның «Жеке
басқа табыну мен оның зардаптарын жою туралы» қаулысы
шыққанымен,
Алаш
зиялыларының
қызметі
мен
мұраларындағы ұлттық идея мен қазақ халқының тағдырын
ақтау жөнінде еш нәтиже бермеді. 1989 жылы Кеңес үкіметінің
ресми түрде ыдырауы ғана Алаш қозғалысы тарихын жаңа
сапалық деңгейде, объективті тұрғыда жаңаша зерделеуге
мүмкіндік
берді.
Осы
жылдың
шілдесінде
Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің жанындағы Партия
тарихы институтында «Алашорда: пайда болуының, қызметі
мен күйреуінің тарихы» деген тақырыпта пікір алысу
ұйымдастырылып, тарихшы ғалымдар өз ойларын ортаға
салды [7]. Осындай жүйелі ғылыми жұмыстардың нәтижесінде
Алаш қозғалысына қатысты түпнұсқа деректері, жаңа көзқарас
негізінде ғылыми айналымға енгізілді. Әсіресе, Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметінің, оның жетекшілерінің қызметіне
тұжырымдар мен қорытындыларды алғашқылар болып енгізген
тарихшы-ғалымдар М.Қозыбаев, Д.Аманжолова, К.Нұрпейіс,
М.Қойгелдиев,
Т.Омарбеков
[8]
болып
табылады. Бұл
авторлардың еңбектері алаштану мәселелерін талдауда бірін-
бірі толықтырып тұрған зерттеулер.
Бүгінгі
таңда
аталған
тарихшы-ғалымдардың
еңбектеріндегі бұрын-соңды айтылмаған тың деректері құнды
238
