Абуева Кадыржана Кабиденулы 4 января Көкшетау, 2014 (5 к) с-23 с-23 сборник

атындағы  мешіт  ғимараты  мен  «Автогордок»  аталатын 

аудандағы  мешіт  ескі  қазақ  мешіті  сол  замандардан  сақталған 

ғимараттар.  Әрине  көптеген  ғимараттар  заман  ағымына  қарай 

бүгінгі күнге дейін сақталмаған. Қаладағы православ шіркеуі де 

ХІХ  ғасырдың  тарихи ескерткіші болып табылады. Бүгінгі күнге 

дейін  сақталған  ағаш  ғимараттар  қатарына:  бұрынғы  В. 

Куйбышев  музейі  болған  қала  мұражайы,  уезд  начальнигінің 

үйі.  Мәлік  Ғабдуллин  мұражайы  орналасқан  көпес  үйі.  1895  ж. 

Көкшетау  бекінісіне  қала  мәртебесі  берілді.  Қазақтың  жер-суы 

Ресей  мемлекетінің  меншігі  деп  жарияланып  (1891),  қоныс 

аудару  қозғалысы  салдарынан,  тек  1885-1893  ж.  Ақмола 

облысында  (Көушетау  аймағы  соның  құрамында)  қазақтардан 

252  мың  гектардан  астам  жер  тартып  алынып,  24  селоға  11 

мыңдай  ер  адамы  бар  отбасылар  қоныстандырылды.  1894  ж. 

орыс  ұлтының  саны  1868  жылға  қарағанда  75  мыңға  көбейді. 

Сондықтан  да  отарлық  езгінің  күллі  экономикалық,  әлеуметтік, 

рухани  қыспағын  Көкшетау  өңірінің  көзі  ашық  азаматтары 

бірден  сезінді.  Көкшетау  мешітінің  молдалары  Науан  хазірет 

пен  Ш.Қосшығұлов  1903  ж.  қазақ  елінің  беделді  азаматтарына 

(соның  ішінде  Абайға  да)  хаттар  жолдап,  ел  басына  түскен 

ахуалды талқылайтын кеңес өткізуге шақырды. 

Жергілікті өлкетанушы ғалым профессор Қ.Әбуовтің 2011 

жылы  Астана  қаласында  басылып  шыққан  «Науан  Хазірет» 

зерттеуінде  Науан  Хазіретті    қазақтың  жаңа  замандағы  ірі  дін 

реформаторы ағартушы ғұлама деп көрсеткен [4: 32].

Ал  профессор  Ө.  Озғанбайдың  «Ресей  Думасындағы 

қазақтар»  монографиясында  жерлесіміз  Ш.  Қосшығұлов 

алғашқы  қазақтан  сайланған  парламент  мүшесі  екендігі 

дәлелденген [5: 47].

Төңкеріске дейін  қалада кірпіштен салынған тұңғыш ғимарат 

1904  жылы  қала  орталығында  салынған  шарап  жасау 

зауытының  иесі  Смуровтың  үйі,  сондай  –  ақ  қазіргі  Әуезов 

кошесіндегі  Өнер  және  әдебиет  мұражайы  орналасқан 

ғимараттар  болып  табылады.  Смуров  салдырған  ғимаратта  

1920  жылы  тарихи-өлкетану  мұражайы  ұйымдастырылған.  Ол 

Қазақстандағы  көне  ағарту  мекемелердің  бірі.  1904  жылы 

салынған  ХІХ  ғасырдың  тарих  және  архитектура  ескерткішінің 

ғимаратына  жатады.  Тарихи-мәдени  мұраны  қорғау  және 

пайдалану  жөніндегі  орталық»  директоры  Ыбраев  Талғат 

Қайыркенұлының  айтуы  бойынша  облыс  аумағындағы  тарихи 

ескеркіштерді қорғау және пайдалану үшін арнайы мемлекеттік 

орталық құрылған.

Тарихи-мәдени  мұраны  қорғау  және  пайдалану  жөніндегі 

200

орталық» МКҚК облыс әкімінің 2001 жылғы 29 қарашадағы №а 

7/43  қаулысы  негізінде  құрылды.  Орталықтың  мемлекеттік 

меншіктік  құқықтық  субьекті  ретінде  міндеттерін  атқарушы 

құрылтайшысы  болып  Ақмола  облысының  әкімдігі  табылады. 

Ақмола  облысы  әкімінің  2005  жылғы  12  тамыздағы  №  А-8/264 

қаулысы  негізінде  «Тарихи-мәдени  мұраны  қорғау  және 

пайдалану 

орталығы» 

ММ-сі 

оперативтік 

мемлекеттік 

коммуналды  кәсіпорын  құқығы  бойынша  Ақмола  облысының 

мәдениет  басқармасы  жанындағы  «Тарихи-мәдени  мұраны 

қорғау және пайдалану орталығы» мемлекеттік мекемесі болып 

құрылды [6].

Қаламызда 

әртүрлі 

тарихи 

кезеңдерден 

сақталған 

ғимараттар  саусақпен  санарлықтай  ғана.  Ғимараттар  қандай 

заман  өтсе  де  оның  кенйбір  үлгілері  келесі  ұрпақтар  үшін 

сақталып отыруға міндетті.

Мәселен  1963  ж.  қазіргі  кезде  облыстық  филормония 

орналасқан 

ғимарат 

теміржолшылдар 

сарайы 

салынып 

пайдалануға  берілді.  Ол  ұзақ  уақыт  бойына  қаладағы  халық 

шығармашылығының  ірі орталығы болып келді. Нарыққа көшу, 

реформалардан  соң  тарихи  ғимарат  мемлекет  иелігіне  өтіп 

сақталып 

қалды. 

Ғимарат 

кеңестік 

дәуірдегі 

кеңестік 

архитектуралық  стилде  салынған.  Болашақта  ХХ  ғасырдың 

тарихи-монументальді  ескерткіші  ретінде  қорғауға  алынуға 

тиісті.  Әуезов  көшесіндегі  «Юнность»  кинотеатры,  «Истоки» 

славян  орталығы  орналасқан  ғимарат  та  кеңестік    дәуір 

тудырған тарихи ескерткіштер.

1965  жылы  Бұқпа  тауда  қаламыздың  эмблемасы  тәрізді 

болған  180  метрлік  телемұнара  да  бір  дәуірдің  қайталанбас 

ескеркіші  болып  табылады,  назар  аударатын  нәрсе  шынында 

телехабарларды  қабылдау  үшін  биік  нүкте  керек  болды  соған 

қарамастан 

құрылыс 

жүргізгендер 

табиғатқа 

мейлінше 

жанашарлықпен зиян келтірмей осы аса күрделі жалпы қоғамға 

керек құрылысты сәтті жүзеге асырған.

1971  ж.  қаламызда  қазақ  халқының  ұлы  перзенті  Шоқан 

Уәлихановтың  ескерткіші  Копа  көліне  таяу  қазіргі  қалалық 

әкімдік  алаңында  бой  көтерді  .  Ескерткіш  авторлары 

көкшетаулық мүсінші Төлеген Досмағамбетов пен архитектор Қ. 

Абдалиевтер  болды.  Елімізде  Ш.  Уәлихановқа  Алматыда, 

Алтын  Емелде  қойылған  ескерткіштер  бар,  көп  адамдардың 

айтуынша  соның  ішіндегі  ең  сәтті  шыққаны  осы  Көкшетау 

қаласындағы ескерткіш болып табылады. 

Ол кезеңдегі қала халқының құрамында қазақтардың үлес 

салмағы өте төмен болып қалада бір ғана толық қазақ мектебі 

201

облыстық  қазақ  мектеп  –  интернаты  жұмыс  істеді.  Оның 

ғимараты  да  1960-шы  жылдардың  құрылыс  нысаны  болып 

саналады.  Бұрынғы  қалалық  қазақ  мектебінің  тек  жоғары 

сыныптары қалдырылып қазақ кластары жабылды.

Осы  жылдары  Көкшетау  қаласының  Орталық  бөлегінің 

архитектуралық 

жобалануы 

аяқталып 

қазіргі 

бейнесіне 

сәйкестендірілді. 1977 жылы Қазіргі Көкшетау мәдениет сарайы 

салынып  онда  орыс  драма  театры  ашылды.  Архитектор 

Земляковтың  жобасымен  Бас  пошта  үйі  салынды,  сол  жылы 

алматылық  архитекторлар  Т.Жәнібеков  пен  қарағандылық 

мүсінші  А.Билыктың  авторлығымен  «Мәңгі  алау  мен  белгісіз 

қазақ жауынгерінің» ескерткіші ашылды. Бұл ескерткіште басқа 

емес,  қазақ  жауынгерінің  бейнесінің  бейнеленуі  де  сол  кездегі 

облыс басшысының тікелей ұсынысымен жасалынған. 

1981  ж.  сол  кездегі  Қазақ  Республикасының  бірінші 

хатшысы  Д.  Қонаевтың  қатысумен  Республикамыздағы  ең 

тамаша  өз  заманы  үшін  керемет  құрылыс  болған  теміржол 

вокзалы  ашылды.1982  жылы  Орталық  универмаг  ғимараты 

салынып  ол  туралы  хабар  КСРО-ның  орталық  теледидары 

арқылы берілді [7:5 ].

Егер  1970  жылдың  ортасында  қонақтар  үшін  Көкшетауда 

лайықты  қонақ  үй  болмаған  болса  енді  интуристік  деңгейдегі 

«Достық» және 1987 жылы «Көкшетау»  қонақ үйі дүниеге келді. 

Ал  келесі  жылы  арнайы  жобамен  тұңғыш  рет  бүкіл  Солтүстік 

Қазақстан  өңіріндегі  жалғыз  жабық  базар  салынды.  Мұның 

сыртында 

осы 

жылдары 

Көкшетау 

пединституты 

мен 

ауылшаруашылық  институттарының  ғимараттары  бой  көтерді 

[8: 328].                 

Қорытындылай айтқанда Көкшетау қаласы бұған дейін де 

кейін  мұндай  архитектуралық  «бумды»  басынан  өткермеген 

болатын

Кеңес 

дәуірінің 

архитектуралық 

монументалдық 

құрылыстары  сөзсіз  өткен  тарихымыздың  бір  бөлшегі,  қазіргі 

қаламыздың  қазіргі  ажар  келбеті  де  негізінен  сол  заманда 

қалыптасқаны шындық. Қаламызды жаңарта отыра, жаңғыртып 

қайта  салумен  қатар  оның  біртіндеп  қалыптасқан  тарихи 

бөлегін,  айшықты  ескерткіштерін  өте  ұқыптылықпен  сақтай 

білуіміз қажет.

Өткенге  осындай  көзқарас  барлық  дамыған  өзін-өзі  мен 

өткен  тарихын,  халқын  құрметтейтін  барлық  халықтарға  тән 

қасиет 

көрінеді.  Тек  сондай  халық  қана  болашағына 

жасмпаздықпен, сеніммен қарай алады.

202