Дуан ашылғаннан кейін үйлердің барлығы да ағаштан
қиылып салынатын болған. Соған байланысты Көкшетауды
кезінде «ағаш қала» деп те атаған. Егер де қазіргі күнде қалада
құрылыс жүргізгендер қаланың оңтістігі мен солтүстігіндегі
қыраттарды үңгіп бүлдіріп жатқан болса, сол кездегі патша
өкіметінің адамдары аяусыз тегін қарағайлы орманды қирата
қырып ағаш үйлерді тұрғызған. Көкшетаудың табиғатының
азып-тозуы сол уақыттан бастау алған.
Көкшетау қаласы екі жүз жылға жуық тарихында кішігірім
бекініс – қоныс, сонан соң уезд орталығы қаладан, кеңес
кезеңінде облыстық дәрежедегі қалаға айналды, қаланың
қазіргі жобасы мен негізгі инфрақұрлымы әйгілі жерлесіміз
Көкшетаудың тумасы, мемлекет қайраткері Еркін Нұржанұлы
Әуелбековтің хатшы болып тұрған 1969-1979 жж. қалыптасқан.
Көкшетау қаласында сол жылдары аэропорт, теміржол
вокзалы, пед институттың бас ғимараты, ауылшаруашылық
институтының ғимараттары тағы басқа нысандар бой көтеріп,
белгісіз сарбаз ескерткіші ашылды.
Көкшетау 1989 жылғы санақ бойынша 157 мыңнан астам
тұрғыны бар ірі қалаға айналды. Кеңес Одағы ыдырағаннан соң
қала 1990- шы жылдардың ортасында әлеуметтік-эконмикалық
қыйындықтарды басынан кешірді 1997 жылы облыстық
орталық статусынан айырылып біршама құлдырауға ұшырады
халқының саны 132,9 мың адамға дейін азайып кетті. 1993
жылы Қала мен тарихи аймақтың отарлық кезеңде бұрмаланып
келген атау транскрипциясы өзгертіліп ол енді (Кокчетав)
Көкшетау қаласы, Көкшетау облысы деп түзетілді. Қаламыздың
қайта қалпына келіп, көркеюіне зор серпін берген оқиға ол 1999
жылы Кокшетау қаласы Президент жарлығымен астаналық
облыстың орталығына айналуы болды. Қаланың орталық
көшелері қайта реконструкциядан өтіп, қазақ елінің ел иесі, жер
киесі болған алаштың ардақты ханы Абылай ханға арналған
тамаша ескеркіш ашылды, 2000 жылы жеңіс аллеясында
Талғат Бигельдиновке бюст орнатылды. Қала орталығына
қаланың негізі қаланған дата жазылған белгі тасқа зер жазу
жазылды.
Содан бергі уақытта Орталық алаңнан Ленин ескерткіші
алынып ол алаң Абылай хан алаңы деген жаңа атауға ие
болды. Ленин ескерткіші қалалық саябаққа ауыстырылып
орнатылды. 2012 жылы Лениннің серіктерінің бірі төңкерісшіл
В. Куйбышевтің ескерткіші Бұқпа таудың етегендегі орнынан
түсіріліп, қала музейінің жанына жайғастырылды.
Қаламызда патша дәуірінен сақталған қарағайдан қыйып
198
салынған: уезд бастығының үйі, саудагер Балтыққан сарттың үі,
Науан Хазірет мешіті, Михаил – Архангель православ шіркеуі,
өлкетану мұражайы орналасқан көпес Смуровтың үйлері
сақталған. Сондай – ақ қалада Сталиндік дәуір мен Хрущевтік
кезеңде салынған тұрғын үйлер көптеп сақталған. 2011 жылы
облыстық сот ғимараты алдында қазақтың үш биіне арналған
ескерткіш тұрғызылған. Қаламызда тәуелсіздік жылдары басқа
да әсем ғимараттар мен ескуерткіштер тұрғызылды. Қазақ
жерін отарлай бастаған Ресей империясы 19 ғ-дан бастап
Көкшетау жеріне орыс шаруаларын біртіндеп қоныстандыруға
кірісті. Сібір генерал-губернаторы болып қызмет істеген (1819-
1821), Ресей империясының Мемлекеттік кеңесі және Сібір
комитетінің
мүшесі
М.М.Сперанскийдің
(1772-1839)
басшылығымен 1822 ж. «Сібір қазақтары туралы жарғы»
жасалып, Орта жүзде хандық билік жойылды. 1824 ж. 29
сәуірде Көкшетау сыртқы округі құрылды, аға сұлтандыққа
Уәлидің үлкен ұлы Ғұбайдолла тағайындалды. Оcы жылы
күзден бастап округтің орталығы ретінде бұрынғы Көкшетау
қонысының орнына Көкшетау бекінісі салына бастады. [2:303].
Абылай ханның немересі Кенесары Қасымұлы бастаған, Қазақ
хандығын
қайтадан
қалпына келтіруге ұмтылған қазақ
халқының ұлт-азаттық қозғалысы алғаш осы Көкшетау өңірінде
бастау алды. 1824 жылы тұңғыш аға сұлтандыққа Ғұбайдолла
сайланды. 1853 ж. Көкшетау сыртқы округінің аға сұлтаны
болып Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханов тағайындалды.
Көкшетау қаласының тарихына арналған тұрақты экспозиция
Көкшету
қалалық
әкімдігі
ғимаратының
фойесінде
орналастырылған онда Көкшетау дуаны мен қаланың алғаш
басқарған азаматтардың тізімдері берілген.
Көкшетауда қазақтың белгілі өнерпаздары (Орынбай,
Зілғара, Шөже, Ақан сері, Біржан сал, Балуан Шолақ, Үкілі
Ыбырай, т.б.) өмірге келді. 1868 ж. Көкшетау сыртқы округі
таратылып, оның орнына Ақмола облысына бағынатын
Көкшетау уезі құрылды. 1882 жылы жарық көрген «Сібірдегі
қалалар мен кенттердің экономикалық жағдайы» деген
басылымда жарияланған мынадай мәліметтер бір сәт үңілсек.
Онда былай деп жазылыпты: «Көкшетау үлкен станица мен
соған жалғасқан кенттен тұрады. Станицадағы тұрғындар саны
қаладағыдан төрт есе көп. Сондай-ақ онда шіркеу, көпшілік
орындар, училище, жәрмеңкелер мен базар бар. Станицада
300-ге жуық үй, 1800-ден астам адам тұрады. Қалада небәрі
60-70 үй және 450 мещан мекен етеді. Қалада екі көше ғана
болса, станицада жетеу…» [3:36]. Қаладағы Науан Хазірет
199
