Бейнелеу объектісіне байланысты қабылдау түрлері

Бинокулиярлық қарауда екі көзге түсетін кескін қосылып кетеді де, нәрсенің бедері айқын сезіліп, бір ғана кескінге айналады. Нәрсенің көлемдік қарамын қабылдау үшін оның бірігіп, қосылып көрінуі маңызды рөл атқарады. Екі көзбен көруде түрлі заттардың тұтасып көрінуі, оның қашықтығы мен қоршауын, шамасы мен түсін, рельефін жан-жақты қабылдауға мүмкіндік туғызады.

Қашықтық пен заттардың көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы яғни екі көздің көрілетін затқа бір көздей болып әрекет етуі қажет болады. Бұл құбылыс жақындағы нәрсені ажыратуда байқалады. Көз тіккен нәрсе неғұрлым жақын тұрса, конвергенция да сонша күшті болады да, көз ішке бұрыла береді. Көздің түрлі қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомодация деп атайды. Көздің аккомодациясы хрусталь дөңестігінің өзгеруіне байланысты жақын заттарды көргенде жиырылады да, алыстағы заттарға қарағанда ашыла түседі.

Кеңістіктегі заттарды қабылдауда көру-қозғалыс анализаторының мәні ерекше. Бір эксперименттік зерттеуде көру қозғалыс қабылдауы қатыспайтын бірде-бір мектептік пән жоқ екендігі, шәкірттердің оқу материалдарын тиянақты ұғынуы, жіберген қателерін кезінде көре біліп, түзетуі, әр пәннің (сызу, сурет, еңбек, т.б.) өзіндік ерекшелігі түрлі аспаптармен жұмыс істеуге ықпал ететіндігі жақсы байқалған.

Уақыттың шақтарын қабылдауда субъективтік моменттер де орын алады. Мәселен, өткен шақ адамға өте кысқа мерзімді болып көрінеді. Өткен шақты, әсіресе, біздсн алыс дәуірді минуттап, сағаттап санап отырмай айлап, жылдап, ғасырлап, дөуірлеп есептейміз. Халқымызда ежелден келе жатқан уақыт өлшемдері, атаулары аз емес. Олар: азан, түс, намаздігер, бесін, сәске т. б. Осы секілді атаулардың шәкірт танымына ұлттық бояу, реңк беретіні белгілі. Өткен оқиғалар адамға көмескілеу болып та көрінеді. Уақыттың өтуінің түрліше қабылдануы сол кезеңде өткен оқиғаларға байланысты.

Осы шақтың (үстіміздегі дәуір) бізден алысырақ мерзімдері ғасыр, жыл, ай ұғымдарымен белгіленсе, оның бізге жақынырақ кезеңдері: күн, сағат, минут, секундпен есептелінеді. Осы шак әркез объективтірек болып қабылданады, өйткені бұл кезең нактылы ісімізбен, тікелей кабылдауымызбен ұштасып жатады.

Өткен шақ ең тез өткеніндей, келер шақтың өте ұзақ тәрізденіп көрінуі субъективтік жағдайлардың нәтижесі. Егер адамның уақыты мағыналы, қызықты істермен толы болса, ол уақытгың қалай өткенін байқамай да қалады. Адамның көңілі қаншалык шат болса, соншалықты уақыт та тез өткендей болып қабылданады. Мәселен, қызық ойын үстінде уақыт тез өтеді. Ал, керісінше, адамның уақыты мәнсіз өтсе, ол кезең бітпейтіндей болып көрінеді. Сол сияқты, поезды күтіп отырған адамға да уақыт өтпейтіндей болады.

Уақыттың кабылдануы оның қандай мазмұнда болуымен де шарттасып жатады. Егер ұсақ-туйек әрекетпен өткен уакыт ұзақ болып көрінсе, пайдалы әрекетке толы уақыт тез өтеді. Көбінесе, уақытты субъективтік болжау дұрыс болмай шығатындықтан, оны объективтік өлшемдермен (минут, сағат тәулік, апта т, б.) өлшеген дұрыс болады.