А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

141 
 
ІІІ БӚЛІМ 
МЕКТЕПТЕГІ ӘДЕБИЕТ КУРСЫНЫҢ НЕГІЗІ – КӚРКЕМ 
ШЫҒАРМАНЫ ОҚЫТУ 
 
ІІІ. 1. КӚРКЕМ ШЫҒАРМАНЫ ЖАНРЛЫҚ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ  БАЙЛАНЫСТЫ ОҚЫП-ҤЙРЕНУ 
 
1. Әдеби жанр ұғымын қалыптастырудың дидактикалық  мақсат, міндеттері. 
2.Әдебиеттің тектері мен түрлері, оның мектептегі әдеби білім мазмұнына 
қатысы. 
3.Жалпы білім беретін мектептердегі әдеби-теориялық білім мазмұны. 
4.Әдеби-теориялық білімнің сыныптар бойынша жіктелісі. 
5.Жылпы білім беретін қазақ мектептерінде жыр жанрын оқыту. 
Әдеби  жанр  ұғымын  қалыптастырудың  дидактикалық    мақсат, 
міндеттері.  Жалпы  білім  беретін  мектептерде  әдебиетті  оқытудың  ең 
маңызды  мәселелерінің  бірі  –  кӛркем  туындының  тегі  мен  жанрлық 
ерекшелігін  таныта  оқыту.  Әдебиеттану  саласындағы  зерттеулердің 
біразында  кӛркем  шығарманың  эстетикалық  қызметін  таныту  мәселесін 
мейлінше жетілдіру қажеттілігі кӛтерілген.  
Әдебиетті  оқыту  әдістемесінде  әдебиетті  жанрлық  ерекшеліктеріне 
қатысты  оқыту  мәселесі  жан-жақты  зерттеуді  қажет  етеді.  Себебі  мектепте 
әдеби-теориялық  білім  қалыптастыру  мәселесі  арнайы  зерттеу  нысанына 
алынбаған.  Дегенмен  әдіскер-ғалымдар    тарапынан  аталған  мәселе 
әдістемелік  еңбектерде  сӛз  етіледі.  Ә.Қоңыратбаев  «Жоғары  кластарда 
оқушылардың әдеби-теориялық ұғымдарын қалыптастыру» жӛнінде жазған.
1
 
Шығарманың  кӛркем  компоненттерін  таныту  мәселесінен  әдістемелік 
нұсқаулық  жазған  әдіскер  –  Т.Ақшолақов.
2
  Әдіскердің  еңбегінде  мектеп 
оқулығында қамтылған поэзиялық, прозалық шығармаларға талдау жасалған. 
Кӛркем  шығарманың  эстетикалық    табиғатын  таныту  –  жазушы  стилін 
таныту  мәселелері  қарастырылған.  Ал  Қ.Мырзағалиев  әдебиеттік  оқу 
сыныптарында  әдеби-теориялық  ұғымдарды  оқытуға  қатысты  мұғалімдерге 
әдістемелік  кӛмекші  құрал  жазды. 
3
  Әдіскер  орта  буын  сыныптарда 
шығарманың    композициясы  мен  сюжетін,  жанр  түрлерін  таныту,  кӛркем 
бейнелеуші  сӛздер  туралы  ұғымды  қалыптастыру  жолдарын    сол  тұстағы 
мектептегі  әдеби  білім  мазмұнына,  бағдарламада  ұсынылған  шығармалар 
мысалында  талдайды.  Одан  беріде    мектеп  бағдарламасы  әлденеше  ӛзгеріп, 
әдеби-теориялық  білім  мазмұны  да  толыға  түскені  белгілі.  Бүгінгі  мектеп 
бағдарламаларында  қамтылған  әдеби  білім  мен  оқу  материалдары  бойынша 
                                                           
1
 Қоңыратбаев Ә.  Әдебиетті оқыту методикасы А., Мектеп, 1966. -94. 
2
 Ақшолақов Т. Шығарманың кӛркем ашықтарын таныту. А., Рауан, 1998. - 283 б.  
3
 Мырзағалиев. Қ. Әдебиет сабағында әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту. А., 
Мектеп, 1973. -115 б. 

142 
 
әдеби-ториялық білім мазмұнын игерту жолдарын қарастыру әдебиетті оқыту 
әдістемесі саласындағы ӛзекті мәселенің бірі.  
Шығарманың  кӛркемдік  қуатын  тану,  одан  эстетикалық  ләззат  алу 
белгілі бір дәрежеде оқушының әдеби теориялық біліміне, шығарманың тегі 
мен  түрін  тани  білу  қабілетіне  де  қатысты  екендігі  даусыз.  Жалпы  білім 
беретін  мектептердің  алдына  оқушыларды  бәсекеге  қабілетті  тұлға  етумен 
қатар,  оларды  құзыретті  азамат  болуға  бейімдеу  талабы  бар.  Оған  қол 
жеткізуде әдеби туындыны талдап-оқытудың бала ӛміріне тигізетін пайдасы 
мен  баға  жетпес  маңызын  зерттеуші  ғалымдар,  әдіскерлер  ӛз  еңбектерінде 
жан-жақты дәлелдеген. Бүгінгі таңдағы білім беру саласының басты міндеті – 
оқытудың  сапасын  арттыру,  сабақтың  тиімділігін  кӛтеру.  Осы  ретте  орта 
мектепте  кӛркем  шығарманы  оқыту  арқылы  әдеби-теориялық  білім  берудің 
әдістемелік  жолдарын,  оқытудың  дәстүрлі  әдістері  мен  тәсілдері,  жаңа 
технологияларды ұтымды пайдалану жақсы нәтиже беретіндігі айқын.  
Орта мектепте кӛркем шығарманы түр мен мазмұн бірлігінде оқытудың 
тиімділігін  қамтамасыз  ететін  негізгі  шарттар,  оқушылардың  әдеби-
теориялық  білімі  мен  сол  білімді  іс  жүзінде  қолдана  білу  білігі  мен 
дағдыларын  қалыптастыру  аса  маңызды.  Кӛркем  туындыны  оқытуды 
тұтастықта  жүргізу,  әрбір  кӛркем  бейнені  шығарманың  бүкіл  кейіпкерлер 
жүйесімен, қоршаған ортамен, қоғаммен, жазушы ойы, авторлық ұстаныммен 
байланыстыра, шығарманың идеялық-саяси бағытымен қабыстыра қарастыру 
білім алудың нәтижесін қамтамасыз етеді. 
Мектепте  әдебиет  теориясынан  мәлімет  беруде  кӛзделетін  мақсат  пен 
кезекте  тұрған  міндет  –  оқушының  әдеби-теориялық  мәселелер  жайындағы 
ұғымдарын  қалыптастырып,  соның  нәтижесінде  оларға  әдебиеттану 
ғылымының негізінен білім беру. Бұл міндетті тек жалаң әдебиет теориясын 
оқыту  мен  орындап  шығу  мүмкін  емес.  Демек,    әдеби-теориялық  мәселелер 
кӛркем әдебиетті, соның ішінде әдеби шығармаларды оқып үйрену негізінде 
жүзеге  асады.  Нәтижесінде  әдеби  білім  мен  тәрбиелік  үдеріс    бірінен-бірі 
ажырамай,  оқшауланбай  ӛзара  жымдасып  бір  тұтас  жүйемен  жүргізіліп 
отырады. Мұның ӛзі әдебиет теориясы мектепте дербес пән ретінде оқылмай, 
бағдарламада қамтылған оқу материалы негізінде жүргізіледі. Әрине, кейбір 
күрделірек  әдеби-теориялық  ұғымдар  кейде,  ӛтілген  және  ӛтіліп  отырған 
әдеби  материалдың  негізінде  ӛз  алдына  дербес  сабақ  ретінде  оқылуы  да 
мүмкін. Бұдан әдебиет теориясын оқытудың негізгі принципіне келетін зиян 
жоқ,  қайта  оқушылардың  оқу  материалдарын  толық  түсінуіне  жағдай 
туғызады.  
Негізінде  мектеп  бағдарламасында  әдеби  жанрдың  барлық  түрі  дерлік 
оқытылады. Әйтсе де, бүгінде мектеп практикасында әдеби-теориялық білім 
жеңілдетіліп беріліп жүр. Оның бір себебі мектептегі әдеби білімнің мақсат-
міндеттерін жете түсінбеуден туындайды. Мәселен,  жалпы білім стандарты 
мен  оқу  бағдарламасында
1
  орта  білім  деңгейінің  ӛзінде  «...оқылған 
                                                           
1
 
Қазақ әдебиеті пәні бойынша қазақ мектептеріне арналған бағдарлама. V – IX,  X – 
XI  сыныптар, - А., 2013.