А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

132 
 
Синтез  шығармашылық  үдерістің  бірі.  Мұндағы  зерттеу  жұмыстары 
«Қолдану»  деңгейінен  де,  синтезге  де  жатуы  мүмкін.  Бірақ  «қолдану»  жаңа 
ұғымды құрастыруды  талап  етпейді,  ал  синтез оқушылардың  жеке  тәжірибе 
негізінде  жаңалық  енгізеді,  жаңа  шешім  шығарады.  Синтез  -  болжау, 
шарттылық,  мүмкіндік  ұғымдарында  қолданылып,  құрамдас  бӛліктердің 
қалайша бірігіп, жаңа мазмұн, құрылым, модель құрайтындығын кӛрсетеді. 
Синтездің мынадай түрлері болады: 
– Шығармашылық  жанрлар  –  эссе,  ӛлең,  жоба,  баяндама,  шығарма, 
шешендік сӛз, сценарий, компьютерлік бағдарлама, т.б.  
–Жоспар  құрастыру,  кластер  түзу,  жады  картасын    түзу,  методоло-
гиялық карта жасау, әрекеттердің тәртібін келтіру немесе тәжірибе ӛткізу. 
– Абстрактылы қатынастармен кӛрсетілетін нәтижелер. 
Мәселен, әртүрлі құбылыстарды бақылау нәтижелерінің  негізінде жаңа 
модельдер құрастыру: бұл қандай да бір ғылыми болжам келтіретін гипотеза 
болады. 
6)  Б.Блум  таксономиясының  алтыншы  деңгейі  –  бағалау.  Бағалау  – 
күмәнді,  даулы  және  пікірталас  туғызатын  мәселелер  бойынша  шешім 
қабылдап,  оны  нанымды  дәлелдер  арқылы  айғақтау.  Мұнда  да  шығарма-
шылық әрекеттердің маңызы зор. 
Бұл деңгейде оқушылар ӛз жауаптарында дәлдік, нақтылық, логикалық 
жүйе, дәйектілік секілді талаптарды қолданады, сӛйтіп олар ӛздерінің таңдау 
жасап, шешім қабылдай алатындығын кӛрсетеді. 
Бағалауда  оқушылар  алдымен  ӛз  ойлары,  идеяларды  пайымдаулары 
қандай  талаптар  негізінде  құрастырылатындығын  анықтап,  содан  кейін  осы 
талаптарды  қолдана  отырып,  ӛз  ойларын  ортаға  салады.  Бұл  талаптар 
оқушылардың  біріншіден,  қандай  мәдени  және  әлеуметтік  құндылықтар 
таңдағанына,  екіншіден,  діни-рухани  және  тарихи  идеалдарына,  үшіншіден, 
жеке басының тұлғалық ерекшеліктері мен құндылықтарына негізделеді. 
Оқушы  «бағалау»  тапсырмаларын  орындауда  мынандай  әрекеттер 
атқарады: 
– Ӛз  ұстанымының  (идея,  пікір,  түсінік)  дұрыс-бұрыстығын  анықтап, 
оны жан-жақты пысықтайды. 
– Ӛзінің дербес кӛзқарасын қалыптастырып, тұжырым ретінде келтіреді. 
– Ӛз  пікірін  дәйектейді,  негіз  келтіреді,  жақтайды:  дәлел  келтіреді, 
сілтеме жасайды, қорғайды. 
Бағалау «Сіздің ойыңызша қалай?» деген пікірталас пен дау туғызатын 
сұрақтар  арқылы  жүзеге асады.
 
Оқылған  мәтінді түсіну  деңгейі  тӛрт  деңгей 
бойынша бағаланады:  
1) фрагментарлық түсіну;  
2) жалпы түсіну;  
3) толық түсіну;  
4) терең сыни түсіну.  
Бүгінде  білім  беру  жүйесінде  бағалаудың  формативті,  суммативті 
түрлері оқу үдерісіне енгізіле бастады. Бағалау оқу үдерісіндегі ең маңызды 
деңгей ретінде танылып келеді.  

133 
 
Жаңа  технологиямен  оқыту  үшін  бірінші  кезекте  жағымды  психо-
логиялық ахуал құрылады, яғни оқушылардың топ ішінде оқушылардың жан-
жақты  дамуы,  бірлескен  ӛнімді  әрі  тиімді  жұмыс  жасауына  қолайлы  тұлға 
аралық қатынастар мен жағдайлар жасалады. Тӛмендегі сызбадан оқытудың 
дәстүрлі,  белсенді  және  интербелсенді  түріндегі  оқушы  мен  мұғалім 
арасындағы  қарам-қатынасты кӛруге болады.  
 
18
- Оқыту 
мазмұны
Интербелсенді оқыту
Дәстүрлі оқыту
Белсенді оқыту
- оқушылар
- мұғалім
 
 
Әдебиет  пәнінде  «Оқу  мен  жазу  арқылы  сын  тұрғысынан  ойлауды 
дамыту» (RWCT) жобасын қолдану арқылы оқушылардың ой белсенділігін 
арттыру жолдары.  
Қазақстанда  сын  тұрғысынан  ойлауды  дамыту  жобасы  1997  жылдары 
енді.  RWCT жобасының мазмұны бірнеше әдістемелік құралдарда да жария-
ланды. Сыни ойлау (RWCT) жобасының басты ерекшелігінің бірі оқушының 
белсенділігін  арттыруға  бағытталған.    Әр  сабақтан  кейін  мұғалім  «Сабақта 
оқушыларым қандай белсенді іс-әрекеттер атқарды», «Бүгін мен кӛп сӛйледім 
бе, жоқ әлде оқушылар ма», «Әр оқушы бүгін ӛз мүмкіншілігін жүзеге асыра 
алды  ма  және  ол  қандай  дәрежеде  дамыды»  деген  сұрақтарды  қойып 
саралаған абзал. Сол себепті сабақтың деңгейі мен оқушыларды бағалау осы 
сұрақтарға тікелей байланысты. 
Интербелсенді  оқуда  оқушылардың  ауқымды  нәтижелерге  ӛзара 
қарым-қатынас  пен  әрекеттесу,  бірлесіп  әрекет  ету  арқылы  үйренудің 
нәтижесіне  деген  ӛз  жауапкершіліктерін  сезіну  басты  ұстанымның  бірі. 
Интербелсенді оқытуда мұғалімнің бұрынғыдай барлық күш-жігерін үйретуге 

134 
 
жұмсамай,  үйренушілер  бірлесе  отырып,  ӛздігімен  білім  алуына  тиімді 
жағдай жасайды. 
RWCT  жоба  үлгісінің  алғашқы  құрылымын  үйретудің  3  фазасы 
анықталды. Үлгінің 3 фазасы жоба қызметіне байланысты аталды. Олар:  

Қызығушылықты ояту;  

Мағынаны тану; 

Ой толғаныс немесе қызығушылық – мағына – ой. 
Бұл құрылым жұмыстың нұсқау бағыты ретінде қызмет атқарып, басқа 
оқыту  әдістеріне  түсінік  пен  толықтырулар  беретіндігі  кӛрсетілген.   
Алғашқы фазада – қызығушылықты ояту  кӛзделеді. Оқушылардың білімдері 
мен  әсерлеріне,  жаңа  білім  арқылы  мазмұн  қалап,  болашақта  зерттеу 
жүргізуге  ықпал    етеді.  Дербес  және  топтық  түсініктерді  қалыптастыруға 
кӛмектеседі.  Осы  алғашқы  фазада  оқушылар  болашаққа  кӛз  жүгіртіп, 
ұғынып,  жаңадан  таныстырылған  тақырыптарға  зерттеу  жүргізу  үшін   
мақсат қояды.  
Қызығушылықты ояту  –  оқушылар үшін сабаққа қатысудағы алғашқы 
қадам  болып  табылады.  Олар  ӛз  еркімен  саналы  түрде  тақырыпқа  енеді. 
Сонымен бірге оқушылардың жаңа идея мен мәліметтерді үйренуге және оны 
ӛзіндегі білім негізімен ұштастыруда іштей немесе сырттай белсенді болатын 
– болмайтындықтарын шешуі де алғашқы фазада іске қосылады. 
Дәстүрлі  оқытуда    қызығушылықты  ояту  фазасына  кӛп  кӛңіл  бӛлін-
бейтін,  сондықтан  оқушылардың  жаңа  білім  қалыптастыруға  деген 
мотивациясы  тӛмен  болатын.  Мұғалімдер  оқушылар  мектепке  дайындалып 
келеді деп ойлаулары мүмкін. Кейде солай болады, бірақ кӛп жағдайларда ең 
алдымен  не  күтілетінін  анықтап,  оқушылардың  қызығушылығын  оятып, 
бұрынғы құрылым мен білімді санасына сіңіріп, тек сосын ғана  үйренетіндей 
орта  құру  керек.  Тіпті  үйренуге  дайындықпен  келгендер  үшін  де  қызығу-
шылықты  ояту    фазасы  ұзақ,  әрі  мағыналы  оқудың  қажетті  психологиялық 
негізін  қалайды.  Қызығушылық  –  мағына  –  ой  құрылымының  алғашқы 
фазасы үйрену үдерісін алға жылжытуға бағытталған. 
Ал мағынаны тану фазасы болса, оқушылар жаңа мәліметпен, идеямен 
немесе  жаңа  мазмұнмен  ұшырасқанда  іске  асады.  Дәрісте  басқаратын 
талқылау,  кітап  оқу,  видеокассета,  ӛнер  қойылымдары  немесе  басқа  да 
әдістердің  қай-қайсысы  болсын,  осы  екінші  фазада  оқушыларды  ақпараттар 
мен  мазмұнмен  қауыштырады.  Бұл  фазада  оқушының  негізгі  міндеті  – 
мазмұнмен  айналысып,  жаңа  идеяның  бұрынғы  білім  мен  сенімдермен 
байланысқандығы  жӛнінде  хабардар  болады.  Тиімді  түрде  білім  алу  үшін 
оқушылардың сабаққа мақсатпен, ойлампаздықпен, ӛзінің түсінгенін бақылай 
алатын, жаңа ақпараттарға дұрыс жауап қайтара отырып және оны белсенді 
басқарумен қатысуы қажет.  
«Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» жобасының 
авторларының бірі ғалым С.Мирсеитова «Егер сыныптағы ортада оқушылар 
арасында  еркін  қарым-қатынас,  ӛзара  әрекеттесу  мен  ынтымақтастық 
қуатталып, оқушыларға ӛзіндік идеяларды ұсыну мүмкіншілігі берілсе, онда 
олар еш нәрседен қаймықпай, берілген тапсырмаларды ынтамен орындайды.