А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

150 
 
Әдебиет теориясы: Кейіптеу туралы»
1
. Бағдарламада кӛрсетілгеніндей 
осы  тақырып  аясында  ӛлең  тіліне  назар  аударту,  кейіптеу  ұғымын 
қалыптастыру міндеттелген.  
Әр  сынып  бойынша  оқылатын  кӛркем  шығармалардың  оқушы 
ұғымында терең із қалдыруы әдебиет теориясынан қалыптастырылатын білім 
мазмұнына  да  қатысты.    Әдебиет  пәні  адамтану  құралы    ретінде  оқушы-
нының  дүниетанымын  қалыптастырып,    ӛзіндік  пікірі  мен  танымын 
молайтуға  зор  үлес  қосады.  Сонымен  қатар  әдебиет    ӛнер  пәні  ретінде 
оқушының  эстетикалық  танымы  мен  талғамын  қалыптастырады,  сезімін 
тәрбиелейді. Осы міндетті жүзеге асыруда әдебиет пәнінің иек артар бірден-
бір  кӛмекшісі  —  әдебиет  теориясынан  берілетін  әдеби  жанр  ерекшелігін 
таныту.  
Жылпы  білім  беретін  қазақ  мектептерінде  жыр  жанрын  оқыту. 
Жалпы білім беретін мектептердің әдебиет пәні бағдарламасында қамтылған  
әдеби жанрлардың бірі – жыр. Жыр (кӛне түркі тілінде - иыр) кең мағынада, 
поэзиялық шығармалардың жалпы атауы. Кӛне түркі тіліндегі «иырә сӛзі де 
қазіргі  «поэзия»  терминінің  мағынасында  қолданылған.  Бұл  атау  дәл  осы 
мағынада  қазіргі  қарақалпақ,  қырғыз,  ноғай,  татар,  қарашай,  башқұрт,  тағы 
басқа түркі тілдерінде әлі күнге дейін қолданылады. 
Кез-келген жанрдың туып қалыптасуына  уақыт керек.  Сонымен қатар 
әдеби  жанрдың  халық  арасындағы  ӛміршеңдігі  сол  халықтың  әлеуметтік 
жағдайы  мен  этникалық  ерекшелігіне,  тұрмыс  жайына  икемді  келіп,  сол 
халықтың рухани дүниесіне біте қайнасып кету қасиетті де себепкер болады. 
Жыр қазақ халқының жанына жақын жанр. Поэтикалық тіл мен табиғаты әнге  
жақын қазақтай халық  дүние есігін ашқаннан бастап жырмен жетілген. Бесік 
жыры,  әңгіме-жырлар,  әдет-ғұрып  жырлары:  ау-жар,  беташар,  тойбастар, 
жоқтау  т.б.  ӛлең-жырлар  халық  ӛмірінің  туғаннан  жер  қойнына  енгенге 
дейінгі  бар  ғұмырындағы  рухани  серігі.  Ел  батырын  мадақтаса  батырлар 
жырын  жырлап,  махаббаттты  дәріптесе    ғашықтық  жырлардан  азық  алған  
ӛткен кезеңде жыр  жанрын ӛзінің айнымас серігі еткені де  жанрдың халық 
жадына жайлылығы мен қажеттілігінен туындаса керек. 
Жырдың    қазақ  халқындағы  жанрлық  табиғанын  тарата  айтар  болсақ, 
ол    –  қазақ  халық  поэзиясындағы  7  -  8  буынды  ӛлең  ӛлшемі,  поэзиялық 
шығарма.  Қазақ  ауыз  әдебиетіндегі  батырлар  жыры,  лиро-эпостық  жырлар, 
тарихи  жырлар,    жыраулар  поэзиясы,  толғаулар,  термелер,  т.б.  түгелдерлік 
поэзияның осы ӛлшемдегі үлгісіне құрылған. Қазақ жазба поэзиясында жыр  
үлгісі кеңінен қолданылады. Ӛлең ӛлшемінде жыр үлгісі қара ӛлеңмен қатар 
жарыса  жүреді.  Жыраулар  поэзиясынан  бастап  қазіргі    ақындар 
шығармаларында жыр үлгісі молынан ұшырасады. Абай да  жыр үлгісін еркін 
қолданған. Буын санын тұрақтандыра  қолданған. «Патша құдай сыйындым», 
«Интернатта  оқып  жүр»,    «Ғылым  таппай  мақтанба»,  «Жаздыкүн  шілде 
болғанда», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Бӛтен елде бар болса», «Ішім ӛлген, 
                                                           
1
 Қазақ әдебиеті пәні бойынша қазақ мектептеріне арналған бағдарлама. V – IX,  X – 
XI  сыныптар, - А., 2013. 

151 
 
сыртым  сау»,  «Болыс  болдым,  мінеки»,  «Сәулең  болса  кеудеңде»,    «Ӛзгеге 
кӛңілім  тоярсың»  т.б    шағын  ӛлеңдер  мен  аудармаларында  жыр  үлгісін 
қолданады.  Абайда  да  жыр  үлгісінің  ӛлшемі    түрленіп  қолданылады.  
Абайдан    бергі  жазба  әдебиетінде  де  жыр  үлгісінің    байырғы  ӛлшеміне 
ӛзгерістер енген.  Ауыз әдебиетіндегі жыр ӛлшеміне аралас буын тән болған. 
Мұндай  ӛлшем  қазақ  халқының  толғауларында,  ноғай  халқының 
йырларында,  башқұрт  халқының  қобайырларында,  қырғыз  халқының 
санатында  сақталған.  Тармақтарындағы  буын  саны  7-ден  15-ке  дейін 
ұшырайтын болған. Аралас буынды үлгілер батырлар жырында да кездеседі. 
Тыңдаушысына  ауызша    жететін    жырда  аралас  буын  санын  қолдану 
мақсатты  түрде  болатын  сыңайлы.  Бұл  да  бір  тыңдарманды  еліту,  жалық-
тырмау мүддесінен туындайтын болар.   
Поэзияда  ӛлең  жолдары  тұтасып  келіп,  шумақ  құрайды,  ал  жыр 
тармақтары  тирада  түрінде  шоғырланады.  Ғалымдардың  пікірінше  тарихи 
генетикалық тұрғыдан тирада үлгісі шумақтан бұрын қалыптасқан. Яғни жыр 
ӛрнегі  ӛзге  ӛлшемдерге  қарағанда  әлдеқайда  ерте  туған.  Жырдағы  тирада 
үлгісіндегі  тармақ  пен  ұйқас  мӛлшері  және  олардың  арақатынасы  қатаң 
сақталмай, жиі ӛзгеріп, құбылып отыратын болған.   
Мәселен, «Алпамыс батыр»  жырында: 
Кеуделері кепедей, 
Мұрындары тӛбедей, 
Күрек тісі кетпендей, 
Кеңірдегі перғауынның кӛріндей, 
Отырған орны алты қанат  үйдің тӛріндей, 
Құлақтары қалқандай 
Мұрындар сығымдалған талқандай, 
Кӛздері терең зындандай, 
Басқан ізі от орнындай, 
Аузы ошақтай, 
Мұрын тесігі үңгірдей, 
Иегі  сеңгірдей  болды.
1
    Бұл  мысалда  барлық  тармақтағы  ұйқас  теңеу 
бір  тәсілімен  жасалған,  ал  буын  саны  ӛзгеріп  келіп  отыр.  Тағы  бір  мысал 
Байсары байға Кӛкеманның айтқанынан: 
Лағлы маржан садақты, 
Дұшпанға еттік әдепті. 
Арада жаушы жүрмектік –  
Кет – құдалардан қалған әдеп-ті. 
 
Қарағайдан найза ту байлап, 
Тігіп бәйге келгенмін, 
Ақ кіреуке кӛз ойнап, 
Сәлемдікке келгенмін... 
 
                                                           
1
 Батырлар жыры.Алматы: Жазушы, 1986. 

152 
 
Сізде қыз бар, бізде – ұл, 
Қызыңа келген жаушымын. 
Біреуге  жалын ӛресің, 
Қоңыратттан шыққан тӛресің. 
Тайшадан келген  тоғызбыз... 
Патша десең – Тайшаға, 
Батыр десең – Қаражанға 
Ықтиярың Байсары, 
Баршыныңды бересің...
1
  Аталған тираданың ішінде ырғақ бірнеше рет 
құбылып  ӛзгертіліп  келіп  отыр.  Бұл  –  тирада  пішініне  тән  ӛзгешелік.  
«Жырдың  ұйқасы  дара  ұйқас  (монорифма)  және  аралас  ұйқас  (полирифма) 
болып  бӛлінеді.  Аралас  ұйқас  негізгі  ұйқас  пен  қосымша  ұйқастардан 
тұрады».
2
  
Жыр  жанрының  осындай  ӛзіндік  ерекшеліктері    аталған  жанрды 
оқытуда  да    басты  назарға  тұтатын  мәселелер.  Жалпы  білім  беретін  қазақ 
мектептерінің  6-сыныбынан  бастап    батырлар  жыры  оқытыла  бастайды.  5-
сыныпта ауыз әдебиетінің тұрмыс-салт жырлары, аңыз, ертегілерінен бастап 
әдебиетттің  барлық    дерлік  жанрын  қамтитын    жалпы  білім  бағдарламасы 
бойынша  лиро-эпостық  жырлар  7  сыныпта,  жыраулар  поэзиясы  8  сыныпта 
оқытылады.  Демек, жырды орта буын сыныптарда 10-14 жас аралығындағы 
оқушыларға  оқыту  жоспарланып  отыр.  Оқушының  таным  деңейінен  қара-
ғанда  да  физиологиялық  ерекшелігінен  де  аталған  сыныптар  дұрыс  таң-
далған.  Себебі  қазақтың құнарлы  тілін,  мол  сӛздік  қорын  қамтитын  жырлар 
оқушыларға  дер  кезінде  сіңіріліп,    тілдік  қоры  мен  таным  деңгейін,  рухани 
болмысын қалыптастырады деген  ізгі мүддеден туындайды. 
 Ата-бабамыздың дәстүрінде немесе аға буын ұрпақтың  тәжірибесінде 
жырды сағаттап  тыңдау,  жадында тұту, сол арқылы рухани жетілу  болған-
дығы  мәлім.  Бүгінгідей  арнаулы  мектеп,  оқулық  техникалық  құралдардың 
болмаған кезеңінің ӛзінде жырды меңгеру дәрежесі  бүгінгіден артық болған 
сияқтанады.  Оған  дәлел  ауыздан-ауызға  таралып  бүгінге  жетуі  әрі  бір  ғана 
жырдың ӛзінің бірнеше  нұсқаға түрленуі молаюы  деуге болады.  Мәселен, 
«Айман-Шолпан» жырындағы Айманның  Кӛтібарға айтқан уәждері, батыр-
лардың алдынан шыққан Теңгеге айтқан ұтқыр сӛздері шешендік пен шебер-
лік үлгісіндей. Сүйсіне  тыңдап, жадқа тұту қазақ қауымы үшін әдеттегі жай.  
Ал бүгінде жырды жаттаған оқушы, тіпті батырлар жырының сюжетін 
білетіндері  де  сирек.    Бұл  –  жырға  деген  қызығушылықтың  тӛмендеуі.  Ал, 
қызығушылықтың  тӛмендеуін  бірнеше    мәселе  тӛңірегінен  іздеуге  болады: 
Жалпы  кӛркем  әдебиетке  оқырмандықтың  тӛмендеуі,    ақпарат  ағымының 
молдығы, интернет желісінің дәстүрлі білім кӛзін ығыстыруы т.т.   
Дегенмен,  жырға  оқушы  қызығушылығының  тӛмендігін  тікелей  оқу 
үдерісінен  іздеген  абзал. Бүгінгі  мектепте жыр жанры  қалай  оқытылып жүр 
деген  заңды  сұрақ  туындайды.  Біріншіден,  мектеп  бағдарламасына  сәйкес 
                                                           
1
 
Батырлар жыры.Алматы: Жазушы, 1986.
 
2
 Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: Аруана,  ЖШС, 2010.