А. А. Какимова Қазақстан Республикасы тарихы

1. 
   Курс демографии. Под редакции А.Боярского. Учебное пособие. М., 1985.
   
2. 
   Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.
   
3. 
   Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.
   

1. 
   Абжанов Х. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. Алма-Ата, 1988.
   
2. 
   Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография. Семипалатинск, 1993.
   
3. 
   Аманжолова Д.А., Кулешов С.В. Исторические судьбы «национального нэпа» // Россия нэповская. М., 2002.
   
4. 
   Аманжолова Д.А., Рыскулов В.В. Председатель западного отделения Алаш-Орды Д. Досмухамедов и судьбы казахской интеллигенции в годы сталинских репрессий // www.kyrgyz.ru/.
   
5. 
   Астафьев Г.В. Казахи Синьцзяна (этногенез, история, заселение, родоплеменной состав, положение в период русско-китайского paзгpaничения и в 50-e годы ХХ века). - M., 1971.
   
6. 
   Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.
   
7. 
   Атушева С. Переселенческая политика царской России и кризис традиционного общества // Мысль.2000. № 4.
   
8. 
   Бекмаханов Е.– Казахстан в 20-40 годы 19 века. Алма-Ата, 1992.
   
9. 
   Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М.,1957.
   
10. 
    Бекмаханова Н. Е. Легенда о невидимке. Алма-Ата, 1968.
    
11. 
    Бекмаханова Н. Е. Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии. Последняя четверть XVIІІ - 60-е годы ХІХ в. Из-во «Наука», М.,1981.
    
12. 
    Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в. – 1917 г.). М.,1986.
    
13. 
    Бекмаханова Н.Е. Россия и Казахстан в освободительном движении: Последняя четверть XVIII – первая половина XIX  в. М., 1996.
    
14. 
    Бисенбаев А.К. К вопросу о характере событий 1916 года в Казахстане // Казахстан в начале XX века: методология, историография, источниковедение. Вып. 2. Алматы, 1994.
    
15. 
    Булдаков В.П. Указ. соч.; Национально-освободительное движение в Казахстане в 1916 году: характер, движущие силы, уроки. Алматы, 1996.
    
16. 
    Галузо П.Г. Аграрное отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг., Алма-Ата,1965.
    
17. 
    Жугенбаева Г. М. Тынышпаев о восстании 1916 г. в Семиречье // Вестник КазГУ. Серия ист. 1997. № 5.
    
18. 
    Изменения социальной структуры советского общества (1921 - середина 30-х годов). М., 1979.
    
19. 
    Исмагамбетов Т. Развитие казахского истеблишмента в конце XIX – середине XX веков // Центральная Азия. 1997. № 11;
    
20. 
    История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). Алматы, 1993.
    
21. 
    Исхаков С.М. Российские мусульмане и революция (весна 1917 – лето 1918 г.). М., 2003.
    
22. 
    Қыстаубаев З., Хабдина Б. Қызылдар қырғыны. Алматы: «Өнер»-1993.
    
23. 
    Казахская диаспора:проблемы этнического выживания. Алматы:Атамұра, 1997.-224 бет.
    
24. 
    Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. – Казахстан: Летопись трех тясячелетий. Алма-Ата, 1992.
    
25. 
    Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым ту байлап. Алматы, 1992.
    
26. 
    Мендикулова Г.М. Актуальные проблемы диаспорологии в Казахстане // Отан тарихы. - 2000. - 3-4.
    
27. 
    Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие. - Алматы, 1997.
    
28. 
    Мендикулова Г.М. Казахская ирредента в России (история и современность) // Евразийское сообщество, 1995. - N 8.
    
29. 
    Мятеж киргиз в Семиреченской области в 1916 году: Причины и подготовительная работа администрации к ликвидации мятежа. Алматы, 2000.
    
30. 
    Олкотт М.Б. Казахстан: непройденный путь. М., 2003.
    
31. 
    Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы: «Санат», 1994.-272 бет
    
32. 
    Пахмурный П., Григорьев В. Октябрь в Казахстане. Алма-Ата, 1978.
    
33. 
    Сегизбаев О.А. Традиции свободомыслия и атеизма в духовной культуре казахского народа. Алма-Ата, 1973 
    
34. 
    Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи: Киргизский земельный вопрос и колонизационная политика правительства/ Каз. респ. отд. советского фонда культуры. Алма-Ата, 1991.
    
35. 
    Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХҮІІІ – начале ХХ века. Алма-Ата: «Наука» КазССР, 1981-247 с.
    
36. 
    Сыроежкин К.Л. Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития. - Алматы, 1994.
    
37. 
    Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII-начале XX века. Политико-экономический анализ. Алма-Ата., Наука, 1971.
    
38. 
    Тынышпаев М. История казахского народа. Алма-Ата, 1993. С.40.
    
39. 
    Хрипунов Е.В. Сарепта и народы Поволжья в истории России // Научно-информационный бюллетень. Международный союз немецкой культуры. М., 1997.
    
40. 
    Шац Э. Роль государства в устойчивости родовых связей в Казахстане // Казахстан и Россия: общества и государства. М., 2004.
    
41. 
    Ю.В. Бромлея «Современные проблемы этнографии» М. «Наука», 1981.
    
42. 
    Шоинбаев Т.Ж. Добровольное вхождение казахских земель в состав России-Алма-Ата:Казахстан, 1982.-279 с.
    
43. 
    Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. 2-басылуы (Көмекші құралы) – Алматы: «Санат», 1995.-224 бет.
    
44. 
    Указ Президента Республики Казахстан «О Государственной программе поддержки соотечественников, проживающих за рубежом, на 2005-2007 годы» от 21 ноября 2005 года № 1673.
    

№ 1 дәріс

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.

2. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

Өзін-өзі тексеретін сұрақтар:

1. 
   Демография ұғымы нені білдіреді.
   
2. 
   Демография пәнінің зерттеу обьектісі.
   

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.

2. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

Өзін-өзі тексеретін сұрақтар:

1. 
   Демография пәні қандай ғылымдар мен байланысты.
   
2. 
   Демография ғылымының қалыптасуы.
   

Орта ғасырда демографиялық ой-пікірлер одан әрі дамып, идеологтар халықтың өсімі өндірістік көрсеткіштерді басып кеткен жағдайда, халықты әлеуметтік жағынан кедейшілікке әкеп тірейді,- дейді.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Дүниежүзі халықтарының өсу динмикасы.
   
2. 
   Дүниежүзі тұрғындарының тығыздығы.
   

V-XVII ғ.ғ. халық санақтары жайындағы мәліметтер әртүрлі:Франция, Италия, Германия, Византия князьдықтарына миграциялық тіркелу парақтары қалыптасқан. Онда жасы, жынысы, ұлты, әлеуметтік жағдайы, тұрағы, отбасының жағдайы, отбасындағы адам саны көрсетілген.

Еуропада демография ғылымының негізін салған ағылшын ғалымы Джон Ураунт (1620-1674жж). Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлім көрсеткішін, оның заңдылықтарын ашуға тырысқан, одан әрі ағылшын ғылымдары У. Петти және У. Кинг, француз ғалымы А. Депарье халықтың экономикалық хал - әуқатын зерттеп, XVIII ғасырда халық өсімін математикалық әдістерді қолдану арқылы голланд ғалымы В. Кергеб, швед ғалымы П.В. Варгентин , ресейлік Л. Эйлер жалғастырды. 1640 жылдан бастап Еуропада Орталық Статистикалық басқармалар құрыла бастады. Статистикалық есеп парақтарда халық санағы кезінде әр адам жөнінде төмендегідей мәлімет жинақталды: жасы, жынысы, әлеуметтік жағдайы, некелесуі, бала саны, тұрағы, қай жерден келгені, білімі, көшіп келу себебі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Дүниежүзіндегі халық санының өсуі.
   
2. 
   Батыс еуропадағы халық өсімі.
   

Біріккен Ұлттар Ұйымы 1949 ж. бері ағылшын және француз тілдерінде «Демографиялық жылнама» деп аталатын халықаралық анықтамалық басылымда тұрақты түрде шығарып тұрады. Онда БҰҰ-на мүше елдердегі демографиялық ахуалы туралы ақпараттар жарияланды. Сондай-ақ әлем халықтарының саны мен оның негізгі орналасу аймақтары жөнінде қорытындылар жасалады.

Қазақстандағы демографиялық процесстерді тарихи- әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер қатарына Ә.Бөкейхановтың, М:Шоқайдың, М:Тынышпаевтың деректерін айтуға болады. Ә.Бөкейханов 1897ж. басталған ауылшаруашылық санағына қатысып, Ф.Шербина бастаған экспедиция құрамында жұмыс істеген. М.Тынышпаевтың өзінің «Материалы к истории Киргиз-Кайсацкого народа» атты еңбегінде 1917ж. Қазақстан және Орта Азия елдеріндегі халық санын көрсетеді,

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Дүниежүзіндегі халық санының өсуі
   

№ 6 дәріс

Ғалымдардың пайымдауы бойынша, ежелгі дүние ғасырларында адамның тууы да, өлуі де жоғары сатыда болған. Адам өлімінің жоғары болуына түрлі эпидемиялар мен тайпалар қақтығысы, аштық әсер еткен. Әсіресе, бала өлімі жоғары болды, адамның орташа өмір сүру жасы 20 жаспен шектелді. Тұрмыстың ауырлығы, әйелдердің антисанитарлы жағдайда тууынан олар тез қартайды. Бір мыңжылдық бойында халық небәрі 10-20 пайыз ғана өсіп отырды.

Палеолит дәуірінің соңғы кезеңіне қарай шамамен 15-16 мың жыл бұрын жер шарында адам баласының саны 3 миллиондай болған. Адамдар территориясының 40 млн км ² жерін қоныстанған, халықтың тығыздығы шамамен 100 км² жерге 8-10 адамнан, 2-3 км² жерге 0,3-0,5 адамнан ғана келіп, 500 адаммға 1000км² жерден келген. Қалған территорияда адамдар кішігірім тобырмен ғана кезікті. Табиғи орта да алғашқы адамдардың өсіміне кедергі болды. Олардың негізгі өмірі балық аулау, аң аулау терімшілікпен байланысты болды. Неолит дәуірінде б.э.д. 7 мыңжылдықта жер шарында 10 млн-дай адам болған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   XV ғасырдағы Еуропадағы халық саны.
   
2. 
   Америкадағы халық саны.
   

Халықтың өсіміне отбасылық жағдай, ажырасу мен некелесу де тығыз байланысты. Некелесу мен ажырасу параметрі бала туу, адам өлімі, жастық және жыныстық құрылым сияқты демографиялық көрсеткіштерге бағынышты деседе болады.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Неке түрі.
   
2. 
   Некені бұзудың себептері.
   

Адамзаттың тарихында неке мен отбасының көптеген түрлері болған, олардың көп түрі жойылған, немесе бірте-бірте жоғалып келе жатыр. Некелесу арқылы ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтары мен міндеттері белгіленеді.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Моногамды неке түсінігі.
   
2. 
   Полигамды неке түрі.
   

Демографиялық статистика, халық статистикасы – белгілі бір ел, территория халықтарының санын, құрамын, орналасуын және қозғалысын немесе оның жекеленген тобын сипаттайтын деректерді жинауға, өңдеуге, баяндауға және талдауға статистикалық тәсілді қолданумен айналысатын статистика саласы. Демографиялық статистика халықтын тууын, өлуін, некеге отыруын, бір жерден екінші жерге қоныс аударуының сандық нәтижесін анықтайды. Халықтың саны, оның құрамы мен орналасуы жөніндегі ең дәл және егжей-тегжейлі деректерді халық санағы береді. Санақ аралығында халықтың саны, оның таптық және жастық, жыныстық құрамы арнайы есептеулер арқылы анықталады.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Туу түсінігі.
   
2. 
   Дүниежүзілік туу көрсеткіші.
   

XVIII ғ-да Батыс Еуропа елдерінде жеңілөнеркәсіп төңкерісінің болуына байланысты халық тез өскен. Ғылымда бұл кезеңдегі халық өсімін «демограиялық жарылыс» деп атайды. Деректерге қарағанда, XVII ғ. Англияда 5,5 млн. адам оның 4,1 млн-ы (74 %) –ауылда,1,4 млн.-ы (26 %) қалада тұрған. XIV ғ. Лондон қаласының халқы 40 мың болса, XVI ғ.ортасында -80 мың, XVII ғ.басында-150-200 мың, XVII ғ ортасында 500 мың болған. Нәтижесінде Лондон әлемдегі ең ірі қалалардың бірі саналды.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Жаңа дәуірдегі халық өсімінің динамикасы.
   
2. 
   Қазіргі замандағы халық өсімі.
   

Еуропада халық тығыздығы Франция, Италия, мемлекеттерінен байқалды, ал Азияда жоғарыда аталған мемлекеттерден басқа Түркия, Иран, Жапония, Африкада Египет пен Нигерия мемлекеттерінен байқалды. Батыс Еуропада 52 млн. адам болып, халық 45 %-ға өсті. Рейн мен Мааса өзеңдерінің төменгі ағысы бойындағы Нидерланды халқы 1,1 млн.-нан 2,1 млн.-ға, яғни 91%-ға өсіп, алдыңғы қатардан көрінді. 2-ші орынды Франция, халық өсімі 9 млн.-нан 17 млн.-ға, яғни 89 %-ға, одан кейін Германияда – 1,5 млн.-н 2 млн. -33%-ға өссе , керісінше Пиреней түбегінде халық саны 9 млн.-н 6 млн.-ға кеміді.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

№ 12 дәріс

Халықаралық миграциясы – адамдардың өмір сүру мекенін мәңгілікке немесе уақытша ауыстыруы. Ол эмиграция және иммиграциямен анықталады.

Қазақстан тарриториясынан тыс 4 миллион 500 мыңдай қазақтар бұрынғы КСРО-ның 14 мемлекеттерінде және әлемнің 25 елдерінде өмір сүріп жатыр. Оның тек 800 мыңдайы диаспора деп саналады, ал қалған 3 миллион 700 мыңы қазақ ирреденттері болып саналады, яғни Қазақстанмен шектес, одан Ресейге, Қытайға және Өзбекстанға тартып алынып қосылған жерлерде, яғни өз атамекендерінде өмір сүретіндер.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. 
   Миграция түсінігі.
   

1000 жылы халықтың негізі бөлігі Оңтүстік Азия субконтиненде (79 млн. адам) және Қытайда (66 млн адам) болды. Олардың үлесіне дүниежүзі халықтарының 55 % келді. Салыстырмалы түрде айтар болсақ, 1000жылы жер шарында 300 млн. адам болса, оның 35 млн.-дай адамы Еуропа жерінде тұрған. Қытайда 1000- жылдан кейін татар-моғолдарды ығыстығаннан кейін халық одан әрі өсіп, 1300 жылы 80 млн., 1600 жылы 150 млн. адам, 1700 жылы 175 млн., 1800 жылы 330млн. адам болып, 300 тіпті адам саны 2 есеге өсті.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

1. Халық ең тығыз орналасқан мемлекетті ата.

2. Халық сирек орналасқан материк.

№ 14 дәріс

Қазақ диаспорасының кешенді мәселелерін зерттеу барысында назар аударатын ерекше мәселе-алыс және жақын шет елдерде өмір сүріп отырған қандастарымыздың өзіндік ұлттық санасының әр түрлі деңгейдегі көріністері және оралман-репатриант қазақтардың этникалық дүниетанымындағы күрделі өзгерістерді зерделеу. Әрбір халықтың ғасырлар бойы қордаланатын рухани әлемі болады. Оның тарихи қалыптасуына, дамуына және келесі ұрпаққа сабақтастықпен жалғасып отыруына себепкер болатын көптеген факторлар мен жағдайлар жүйесі болуы тиіс. Яғни ол халықтың көптеген жылдар бойы бейімделген әлемді түсіну, түйсіну, сезіну, игеру әдеттері мен мүмкіндіктерінің жүйеленуі, бейнеленуі болып табылады.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

№ 15 дәріс

Жастық құрылым миграциялық процестерге байланысты және халық өсіміне байланысты өзгеріп отырады. Соғыстар мен түрлі саяси жағдайларда жастық құрылымына өз әсерін тигізбей қоймайды. Демография ғылымында жастық және жыныстық құрылым көрсеткіші пирамида кестесі арқылы көрсетіледі.

1. Основы демографии. В.М.Медков. Москва, 2003.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. 2. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). Алма-Ата, 1991.

Түркиядағы қазақ қауымы өмірінің алғашқы он жылдық тарихи туралы айтқанда, Халиф Алтайдың, Хасен Оралайдың және Қызырбек Ғаритолланың мемуарларының толықтай тыңғылықты зерттеу барысында жазылған. И.Сванбергтің "Түркиядағы қазақ қашқындары" деген монографиясына көңіл аудару қажет. Монография Түрік Республикасындағы мұрағаттарда сақталып жатқан құжаттардың және Түркияда, Швецияда, ФРГ-да, Монғолияда тұрып жатқан қазақ, Ұйғыр, Өзбек және қырғыз диаспорларының 67 респондент-өкілдерінің сұхбаттарының қолдауымен жоғары кәсіпкерлік деңгейде жазылады.

Түркияда Пакистаннан келген қазақтар да дифференцияланған қашқындардың екі категориясы болды. 1952 жылы Үндістаннан және Пәкістаннан Түркияға қоныс аударған қазақтар тобы, яғни түрік белеушілеріне қарауына берілген тізімде болмағандар "еркін(тәуелсіз)миграт" дегенді білдіретін "serbest docmen" деген статус иеленіп, елдегі ең үлкен мемлекеттік фермадан жұмыс тапқан Урфа провинциясындағы Джейранпипарада қоныстандырылды. Еркін мигрантқа Түркияда паспорт берілді немесе сонда тұруға паспорт сияқтының бір түрі берілді, бірақ түрік билеушілері ресми қоныстанған мигрантпен салыстырғанда оларға ешқандай көмек көрсетпеді. Түрік заңдылығына қарай,әсіресе, № 2510 қоныстану заңына сәйкес еркін мигрант үй салуға,жер бөлуге немесе сонда өз ісін салуға мүмкіндік алды. Сонымен қатар ол салық төлеуден босатылды.

Соны 1892 адам болатын 564 отбасын құрайтын қазақтардың көпшілігі Түркияға 1952-1958 ж.ж. "iskap gocmen" түрінде, яғни ресми қоныстанған мигранттар түрінде келді. Түрік заңдары бойынша оларға айғашқы жылдары түрік азаматтығы берілді, жер, тұрғын жай және мал бөлінді. Бұл қазақтар бес жылға әскери қызметке тартылудан босатылды.

Келген қазақтарды түрік билеушілері Стамбулдағы қашқындарға арналған үш лагерьге (Тузие, Серкеджи, Зейтинбурну) орналастырды. Онда оларды күніне 3 рет тамақтандырды, оқуды және түрікше жазуды және қолөнер, балаларға тігу және қыздарға кілем тоқу сияқты кейбір кәсіптік білімдерді үйретті. Бұл лагерьлерде қазақтар бір жыл жарым тұрды, ал кейбіреулері небары бірнеше айға ғана қалды.

Стамбулдағы қашқындарға арналған лагерьде тұрғаннан кейін, ресми қоныс аударған мигранттар түрінде келген қазақтарға түрік билеушілері олардың өздері қамалған жерлерге орын ауыстыруға орын таңдауға рұқсат берді. Олар мал шаруашылығымен айналысу үшін таулы және жайылымды жерлерді беруді ұсынды. Сондықтан да оларды Батыс Анатолияға қоныстандырды.

Қызырбек Ғаритолла Стамбулдағы лагерьлерден кейін қазақтарды жіберген және қоныстандырған алғашқы елді-мекендердің тізімін келтіреді.