19-ғасырдың 2жартысындағы тарихи жағдайлар,
оның Абай тіліне ықпалы
XIX ғ. 2-жартысында 2 түрлі жағдай орын алды:
Қазақ жерінің Ресейге қосылу үрдісі аяқталды;
Ресей патшалығы қазақ халқының рухани өміріне араласа бастады. Газеттер ашылды, мектеп, медресе ашу арқылы халықты сауаттандыруға көңіл бөліне бастады.
Қазақ халқы орыс халқын кәпір деп, шошқа етін жейтін арам тамақ ішетін халық деп орыстың оқуын – мектебін қабылдай қоймады. Сондықтан орыстар қазақ халқының бұл пікірін өзгерту үшін, қалай да орысша оқыту үшін мектеп, медресе, яғни жартысы орысша, жартысы қазақша білім беретін мектептер ашуды көздейді. Қазақтың мұсылмандық оқуына орыс білімін қоса беріп отырса да, қазақ халқының таңдауы мұсылмандық оқуға ауып кетеді. Сөйтіп, орыс өкіметінің арам пиғылы іске аспай қалады. М.Сералин, С.Көбеев сияқты демократтар – осындай мектеп-медреселердің алғашқы түлектері еді. Қазақ балалары орыс мектептерін қазақ мүддесіне пайдаланып бара жатқан соң, орыс мектептері жабылғанын тарихи деректер көрсетіп отыр.
Тапсырма: «Қазақстандағы мұсылмандық оқу орындары мен ағартушылық қоғамдар 19-аяғы, 20-басы)» мақаласын оқып аласыз. Қосымша берілді, 2-файлмен
1.Абай тіліндегі араб, парсы сөздері.
Қазақ халқы – сонау түркі дәуірінде, 8-ғасырдан бастап 20-ғасырға дейін араб жазуын пайдаланған халық. Ол қадим, жәдид жазулары деп аталды. 20-ғасырдың басында А.Байтұрсынов араб әліпбиі негізінде төте жазу деп аталатын әліпбиді құрастырып шықты. Алайда, еліміздегі орыстандыру саясатына орай бұл әліпби көп оқытылмады, 1940 жылдан бастап сан ғасырлық араб жазуын тастап, орыс әліпбиін қабылдадық. Сондықтан біздер үшін қазіргі таңда араб әліпбиінде жазылған мұраларды оқу мүмкін емес және біз үшін бөтен, жат деп тосырқай қарайтын сана қалыптасқан. Себебі, кеңес өкіметі тұсында Ислам діні жоққа шығарылып, қазақ халқын ата дінінен алыстатты.
19-ғасырдың 2-жартысындағы қазақ халқы мұсылмандық сананы ұстанған халық еді. Сол дәуірдің өкілі болып табылатын Абай өлеңдерінде, қара сөздердінде араб, парсы сөздерінің көп кездесу себебі сондықтан. Абай әділдікті жақтап, ақиқатты білуге, кісіге құл болып, жағымпаз, жалтақ болмай, Алланы ғана мойындаған, өзіне сенімді адам болуға, адамгершілікке шақырды. «Ұят – иманнан» деп айтқандай, иман – адам бойындағы адамгершіліктің негізі. Абайдың имандылыққа шақырған ойшыл екенін иман сөзін 59 рет қолдануынан көреміз.
Тапсырма: Абай өлеңдеріндегі араб тілінен енген 10 сөзді тауып, сөйлемімен алып, білдіретін мағынасын түсіндіресіз.
Мысалы; ұятсызда иман жоқ түпке жетер.
Түйін: Абай ұғымында ұят пен иманның дәрежесі тең қолданылып тұр. Яғни, ұяты бар деген сөз иманы бар деген мағынаны білдіреді. Біз иманды діни ұғымда түсінеміз. Бірақ Абай иманның әркімнің бойында болуы керек ұяттың синонимі деп есептейді. Демек, бізде ұят болса, иманымыздың болғаны. Расында, өмірде ұяты жоқ адамдардың адамдықтың шегінен шығып жаман нәрселер істеп жатады. Түпке жету деген – адамның адамды сатып кетуі, абыройын төгіп, алдап кетуі т.б.
2. Абай тіліндегі этномәдени лексика
Абай халықтың тұрмысын, діні мен дәстүрін, салт-санасын жырлаған ақын болғандықтан, Абайдың өлеңдерінде мағынасы түсініксіз ескіліктер, архаизмдер (этномәдени лекскика) мен историзмдер көптеп кездеседі.
Тапсырма: Абай өлеңдерінен мағынасы түсініксіз, күңгірт ескіліктер, архаизм, историзмдерге 5 мысалдан тауып, түсінік беріп өтесіз.
3. Абай тіліндегі орыс сөздерінің кездесуі
Абай тілінде орыс сөздерінің кездесуі – Ресей патшалығы мен қазақ халқы ортасында мәдени-рухани байланыстардың орнағандығының дәлелі. Мысалы, жыраулар поэзиясында, Махамбетте орыс халқына деген жиренішті көзқараспен берілетін. Мысалы, аузы түкті кәпірдің. Себебі, жыраулар дәуірінде орыс пен қазақ жақын араласпаса, 19-ғ.1-жартысы Махамбеттің заманында орыстар тек қазақтың жерін алып, мәдени өміріне араласа қоймаған еді. Абайдың заманында жерді алып болып, қазақ хандық жүйесін тоқтатып, билікті өздеріне алып, генерал-губернаторлық жүйемен басқаруды жолға қойды. Газет шығарып, бұйрықтарын таратуды көздеді. Мысалы, «Дала уәлаятының газеті», «Түркістан уалаятының газеті» - қазақ даласындағы алғашқы газеттер. Олар Ресей патшалығының бұйрықтары мен жарлықтарын халыққа тарату ниетінен ашылған газеттер еді.
Абайдың орыс достары болды. Ы.Алтынсариннің де орыс достары болды. Бірақ біз орыс достарының қазақ даласынан оқыған адам тауып, байланыс орнату, қазақ руханиятына барлау екенін біле бермейміз. Абайдың тіліндегі орыс сөздері көбінесе ғылым, білім, халықты басқару жүйесіне қатысты болып келеді.
Тапсырма: Абай өлеңдеріндегі орыс тілінен енген сөздерді тауып, қандай мақсатта жұмсалғанын анықтаймыз.
Мысалы;
Интернатта оқып жүр
Талай қазақ баласы.
Интернат – орыс тілінен енген сөз. Оқушылар сабағын оқып әрі сонда тұрып білім алатын білім мекемесі. Қазақ даласында орыс тілінде оқытатын мектептер болмағандықтан, ірі орталық қалаларда интернаттар ашылып, қазақ балаларын сол мектептерге берді. Бұл сол кезеңдегі білім беру жүйесінің көрінісі. ....
Достарыңызбен бөлісу: |
