5-тақырып. Тұлғаның даралық-типологиялық ерекшеліктері Дәрістің мақсаты

Темперамент – динамикалық ерекшелігі жағынан индивидтің сыртқы кебетінің сипаты – психикалық процестердің мен күйдің темпі, жылдамдығы, ритмі мен интенсивтілігі.

Темперамент – бұл тұлғаның динамикалық эмоционалды-еріктік іс-әрекеті мен мінез-құлық ерекшекліктерінің жеке дара психологиялық үйлесімділігі. Темперамент басқа психикалық қасиеттерге қарағанда тұқым қуалаушы және биологиялық сипатымен ерекшеленеді. Темперамент туралы ілімнің негізін салушы ежелгі грек ғалымы, дәрігер Гиппократ (б.э.д., 460-356), оның пікірінше темперамент адам тәніндегі төрт түрлі сұйықтыққа, яғни сангвиник (sangius - қан), флегматик (phlegma - шырын), холерик (chole - өт), меланхолик (melaschole - запыран) байланысты ағзадағы сұйықтықтың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайтындығын, және ол адам темпераментті белгілі мөлшерде тұрмысқа, ауа райына тәуелді болады деп көрсетті. Гиппократтан кейін, Римнің атақты дәрігері Клавдий Гален (129-199) темпераменттің санын он үшке жеткізіп, темперамент түрлерін денедегі шырындардың бірінің басымдылығымен байланыстырып, оның физиологиялық ерекшелігіне қоса, психологиялық, тіптен адамның адамгершілік қасиеттеріне қатысты сапалығымен байланысты деп түсіндірді. Ол біздің заманымызға дейін жеткен темперамент атуларын белгіледі.

Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан түсіндірген – академик

И.П.Павлов. И.П.Павлов зерттеулерінде темпераменттің негізін жоғары жүйке жүйесінің қасиеттері немесе ерекшеліктерінің үйлесімділігін айқындады [10,26]. Соған байланысты жүйке жүйесіне тән 3 қасиетті көрсетіп, берді (күш, қозғалыс, салмақтылық) және осы белгілердің төрт негізгі ұқсастығын айқындады:

- күшті, ұшқалақ, шапшаң – «ұстамсыз» типі (холерик);

- күшті, салмақты, шапшаң – «ширақ» типі (сангвиник);

- күшті, салмақты, баяу – «баяу қозғалғыш» типі (флегматик); - «әлсіз» - типі (меланхолик).

И.П.Павловтың жүйке жүйесінің типтері туралы ілім бойынша әр түрлі темперамент өкілдеріне сипаттама.