3 І. Тарау. Қазақтың ХХ ғас 20- жылдардағы дипломатиясы

1. 
   Қазақ дипломатиясының өркендеуі мен дамуы..................11
   
2. 
   Н. Төрекұловтың мемлекеттік қызметі................................15
   

1. 
   Н. Төреқұлов елші, саясаткер, мәмлегерлік қызметі..........28
   
2. 
   Н. Төреқұлов туралы тарихи зеріттеулер мен деректемелер................................................................................38
   

3. 
   Н. Төреқұловтың тарихи тағдыры..........................................42
   

Ал біз жас ұрпақ халқының басына душар болған азап пен қорлықты сезіне білген қайраткерлерімізді танып-білу, оларды мақтан тұту міндетіміз. Бұл жағдайда елі үшін қабырғасы қайысып еңбек еткен, сондай әрекеттері үшін Мәскеу билеушілеріне ұнамай, өмірлері ерте қиылып кеткен Алаш азаматтарының өнегесі таудай тірек бола алады. Осылайша, қазақ ұлтының бүгінгі жарқын болашағын жақындатуға, оның іргетасын қаласуға сонау өткен ІІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы аянбай еңбек еткен, қыруар жұмыс жасаған А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейқанов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқай, С. Садуақасов, Т. Рұсқұлов т.б. көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлерінің бел ортасында жүрген біртуар азамат, аса көрнекті мемлекет қайраткері, ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсіби дипломант, артында өшпес құнды мұра қалдырған –Нәзір Төреқұлұлы Төреқұловты айтуға болады.

Сол сияқты және тоқтап кететін мәселе 1937 жылдың қырғынында осынау қазақтың қаймағы болған арыстарымыз барлығы дерлік қуғын-сүргінге ұшырап, басым көпшілігі ату жазасына кесілді. Ажалдан аман қалғандарының өзі ұзақ жылдар бойында ескерусіз қалдырылды.

Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай «Қазір тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті.Сталиннің бұғауына қарсы Қазақстанның шартарабында ашықтан ашық күреске шығыпты. Бірақ күштері тең келмепті. Титықтаған халықтың бір бөлігі амалсыз көніпті, бір бөлігі туған қонысын тастап, шетке ауып кетіпті.

Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды». /1/

Республика баспаларынан жарық көрген кітаптар мен журнал беттерінен Нәзір Төреқұлов туралы тың деректерді аз кездестіреміз. Оның қоғам қайраткері ретіндегі өнегелі өмірі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Кезінде көптеген деректер бұрмаланып, Орта Азия елдерінің тарихында өшпес жұлдыздай із қалдырғн азаматтардың есімі ұмытыла бастағаны да бекер емес, сол сияқты Н. Төреқұловтың қоғамға сіңірген еңбектері халқына кештеу жетіп жатыр, әлі де болса толық анықталмаған еңбектері жоқ емес.

Н. Төреқұлов қазақ тарихында бұрын-соңды ақпараттық басылымында атын атауға тыйым салған мемлекет қайраткерінің бірі. Ол да бірнеше қазақ зиялыларын сияқты «Тап жауы» атанып, жазықсыз жалаға ұшыраған.

Атап айтсақ, Патшаның 1916 жылы 25 маусымдағы жарлығы бойынша қара жұмысқа алынған отандастарының арасында үгіт жүргізу үшін оқуын тастап, Батыс майданға кеткен Минск қаласының маңында Орта Азия мен Қазақстаннан барған жастардан «Еркін дала» атты жасырын ұйым құрды.

Қоқанда шыққан «Халық газетіне» мақалалар жазып, тілегі бір, мұңы бір халықтың тағдырын бірігіп шешу мақсатында өзбек әдебиеттерінің классигі Х. Ниязимен бірге революциялық жұмыстар жүргізді.

1921-1922 жылдары түркі тілдесхалықтардың жазуын латын әліппесіне көшіру туралы Орталық комисия мүшесі болды. Бұл мәселеде де қазір қайта қолға алынуда.

1928-1936 жылдары КСРО мен Сауд Арабиясы арасындағы елшілік қызметін атқарған.

Н. Төреқұлов-кең ойлана білген азамат, білікті тұлға. Ол өзіне берілген тапсырмаларды орындап қана қоймай, басына тиімсіз болып тиетін жұмыстарға араласа білген азамат. Өзінің көзі жетіп, көңілі сенген мәселелерді іске асырудан тартынбаған, қиындықтан қорықпайтын кемел қасиеттерге толы кісі екендігі жасаған еңбектерінен көрініп тұрады. Оның тағдыр кешулері өзімен тұтас даңқты қазақ қайраткерлерінен өзгешелеу екендігін көрсетеді.

Қолдағы бар деректерге қарағанда Н. Төреқұлов Сыр бойындағы Түркістан өңіріндегі Қандөз ауылында 1892 жылы дүниеге келген. Ол жастық шағын Қоқан қаласында өткізді. Алғаш мұсылманша хат таниды. Қаладағы 8-жылдық коммерциялық училищені бітіреді. Жасынан зерек Нәзір бұл жылдары түрік, арап, парсы, орыс тілдерін меңгерумен бірге Шығыс әдебиеттері тарихын терең оқып, біледі. Әсіресе «Құран Кәрімде» жатқа айта білген. /2/

«Өз өмірін өз қалауынша құру құқысынан айырылған тәуелді халықтар, төл тарихына да империялдық күштердің көзімен қарауға тиісті болды. Сондықтан да қазақ қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістерге, «феодалдық-монархиялық», жалпы ұлттық қозғалыстарға «буржуазиялық-ұлтшылдық», жеке немесе топтық қарсылықтарға «ұлттық ауытқушылық», халықтың өз қарапайым құқықтарын қанағаттандыруын талап еткен ұсыныстарға «қазақ ұлтшылдығы» сияқты өмірлік шындықтан алшақ, туптеп келгенде ұлттың өз азаттылығына деген табиғи ұмтылысын тұншықтыру мақсатынан туындаған айыптаулар тағылды». /3/

Сонымен Н.Төреқұловтың еңбектерін іздеу,зерттеутым кештеу қолға алынса да, қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғанын алдымен айтуымыз жон. Бұл тараптағы алғашқы күрделі ғылыми көпшілік еңбек-жазушы Жолтау Әлмашұлының Нәзірге арнаған екі кітабы. Бұл жұмыстардың Нәзіртанудың қарлығашы деп бағалаған орынды. Атақты қайраткер һәм қаламгерге қатысты деректердің түрлі архивтерден тірнектеп жинау оларды үш жинақ етіп жинаған, және үш жинақ етіп шығарған.

«Н. Төреқұлов-дипломат, саясаткер азамат» деген тұстан бейнелеп көру. Ең бастысы ардақты ағамыздың үш қыры елшілік қызметі, саясаткерлігі және азаматтығы әңгіме арқауында тұтас желі тартады. Н. Төреқұловтың тарихы, қоғамдық қызметі, сол тұстағы, сол кездегі тарихы әлеуметтік жағдайды әр қырынан ашып көрсетеді. Алдымен сол заманның мың құбылған саясатының қоғамдық, әлеуметтік өмірінің қыр сырына тереңірек үңілу. Қазақ тарихындағы үлкен тұлғалардың тарихи орны мен ұлты үшін олар жасап кеткен еңбектің маңызын қазіргі тұста жарқыратып көрсететін кезең келді. Тереңірек айтқанда, қазақтың ұлттық зиялылары жайлы көптеген материялдар бар, солай бола тұрса да қазіргі кезде Төреқұлов туралы бірнеше өзекті мәселелер бар, сол қазақ елі, жері үшін көрсетіп өткен біздің көш басшылардың зеріттеу қажеттілігін барынша ашып көрсетуге тырыстым.

Н. Төреқұлов өз еңбектерінде Орта Азия халықтарын орыстандыру үшін миссионерлер жүргізген саясатына қарсы шығып, әшкереледі.

Ұлттың ұлы қайраткері, тұңғыш қазақтан шыққан елші ( оның ішінде Орта Азиядан), ғалым-ағартушы, өзінің өшпес мұрасын артындағы ұрпақтарына қалдырған Н. Төреқұловтың еңбегі көп уақытқа дейін терең зеріттелмей, кең танылмай қалмай, оны зеріттеуге қызығушылық танытқандардың қатары көбеюде. Н. Төреқұловтың шоқтығы биік, қыры мен сыры көп тұлға екені мақтаныш. Ол Қазақстан азаматы, оның ішінде Оңтүстік Қазақстанда дүниеге келген азамат.

Н. Төреқұловтың атқарған қызметтері жайында тек Қазақстан аумағында ғана емес, Сауд Арабиясында да бірнеше томдық кітаптар бар. Айта кететіні, оның елшілік қызметін атқарып жүргенде, өте құрметтеп, Нәзір Туралы естеліктер жазып, кітап шығарған. Сондай-ақ, Өзбекстанда да зеріттеп жүрген кісілер аз емес. Оның атымен аталатын әскери училище де бар. Нәзіртанушылар көмегімен Н. Төреқұловқа көше беріліп, мешіт, мұражай, мектептер ашылған. Сондай-ақ, оның туған күндеріне қарсы халқаралық ғылыми-практикалық конференциялар өтіліп тұрады.

Нәзіртанушылар Н. Төреқұловтың 7 кітапшасын, 450 беттік дипломатиялық күнделігін тапқан. Нәзір Төреқұловты зеріттеп жүріп, оның артынан қалған жалғыз перзенті Анель апамызды тауып, оның қайтыс болғанда, өзінің өтініші бойынша отанына әкеліп жерлеген.

Зеріттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:

• 
  Н. Төреқұловтың Қызметінің мәнін ашып көрсету.
  
• 
  Саясаткердің өмірі мен қызметімен танысу.
  
• 
  Арманда кеткен Алаш арстандарының мұрасын жинау.
  
• 
  Оларды зеріттеу, жарыққа шығару, ісінің мәнісін түсіндіру.
  
• 
  Ұзақ жылдар күткен тәуелсіздігіміздің алдымен осынау боздақтардың тағдырына игілік болып оралғанын баяндап беру.
  
• 
  Нәзір Төреқұловтың қоғамдық саяси көзқарасын талдап, обьективті бағалау.
  
• 
  Мұрағат құжаттарына, ғылыми жинақтар мен мерзімді басылымдар деректеріне сүйене отырып мәліметтерді тиімді пайдаланып, қайраткердің қоғамдық-саяси көзқарасымен бірге мемлекеттік қызметін көрсету.
  
• 
  Зеріттеуде қайраткердің өзінің еңбектерін кеңінен пайдаланып, оны қаламгер, саясаткер ретінде бағалау.
  
• 
  Экономика, оқу-ағарту салаларын дамытуындағы мемлекеттік қызметтерін қарастыру.
  

Нәзір Төреқұловтың еңбектерін іздеу, оны зеріттеу тым кешеуілдеп қолға алынса да қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғанын алдымен айтайық. Бұл тараптағы алғашқы күрделі ғылыми-көпшілікеңбек жазушы Жолтай Әлмашұлының Нәзірге арнаған екі кітаба бар. Бұл жұмыстарды Нәзіртанудың қарлығашы деп бағалаған орынды деп ойлаймын. Атақты қайраткер һәм қаламгерге қатысты деректерді түрлі архивтерден тірнектеп жинап, оларды үш жинақ етіп шығарған Ыбырай қажы Исмаиылұлы екенін ерекше атап көрсету ләзім. Нәзір жайында құнды пікірлер айтқан жазушылар Ө. Тұрманжанов, Ж. Арыстанов, аса көрнекті ғалым Б. Кенжебаев, профессор Т. Қожакеевтің мақалалары даілтипатқа ие. /4/

Ал енді Н. Төреқұловтың қазақтан шыққан тұңғыш кәсіби, білікті дипломант, елші болғандығын және оның есімі сол кезде көзі тірісінде-ақ халықтың деңгейінде танылғандығы Төреқұловтың өмірінің, қоғамдық-саяси қызметінің осы кезеңі белгілі қоғам қайраткері, саясаттанушы ғалым Тайыр Мансұровтың соңғы жылдары жарық көрген бірнеше еңбектерінде нақты деректік құжаттар негізінде терең ашылды. Оның төмендегі кітаптарын «Нәзір Төреқұлов-Сауд Арабиясы корольдігіндегі КСРО-ның өкілетті өкілі », «Елші Нәзір Төреқұлов Арабия дастаны », 4 тілде (орыс, қазақ, ағылшын, араб) және т.б. оқулықтары да жарық көрген болатын. /5/

Қазақтың біртуар, аяулы перзенті жүріп өткен қызмет белестері, Төреқұловтың өзі қалың ортасында жүрген, болған тарихи оқиғалар ауқымы немесе елшінің өз көзімен көрген елді мекендері, ірі-ірі саяси тұлғалармен, мемлекет басшыларымен жасаған қарым-қатынастары, азаматтың өміріндегі маңызды сәттердің барлығы тиянақты түрде зеріттеліп және де ұлт тәуелсіздігі үшін күрес туралы лекциялар оқуда дерек ретінде пайдалануға болады. /5/

1. 
   Қазақ халқының кең білімді, сауатты халық бола білетіндігін әлемге мойындатқан;
   
2. 
   Өзбек мектебі үшін ең тұңғыш оқулықты жасаған;
   
3. 
   Ташкентте тұңғыш рет Абай шығармаларын бастыру ісін басқарған;
   
4. 
   Қазақтан шыққан тұңғыш рет дипломат;
   
5. 
   Н. Төреқұлов 8 тілде емін еркін сөйлеп, баяндамалар оқып, жаза білген.
   
6. 
   Мәскеу мен Санкт-Петербургтің Жоғары оқу-орындарында Шығыстанудан дәріс оқып, Маар атындағы ғылыми-зеріттеу институттында түркі тілдерінің етістігі тақырыбында зеріттеу жұмысын жүргізгн.
   
7. 
   Н. Төреқұловтың еңбектері жан-жақты зеріттеле келе, қоғам қайраткері ретінде танылған саситұлға екендігі осындай жетістіктерінен сараланып бір тұжырымға келтірілді.
   

1928 жылы Нәзір Төреқұлов кеңестер одағының атынан Сауд Арабиясына өкілетті өкіл болып тағайындалады. Ол осы қызметте 1936 жылға дейін болады. Н. Төреқұлов ұлттық мүдде тұрғысынан алғандағы жекекәрі кәсіби қабілетімен дәл осы тұста жарқырап көрінді. Бұл сөзімізге тұңғыш кеңестік қазақелшісінің Сауд Арабиясындағы өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар жинағын оқыған оқырманның өзі анық көз жеткізеді.

Құжаттар жинағы деп отырғанымыздың себебі-жақында Мәскеудагі «Русский Раритет» баспасынан «Нәзір Төреқұлов-КСРО- ның Сауд Арабиясы корольдігінің өкілетті өкілі» деген атпен Нәзір Төреқұловтың аталған корольдікте елшілік қызметте болған кезінен жазған хаттары, күнделіктері, есептері жеке кітап болып басыла шықты. Жинақта Нәзір Төреқұловтың Сауд Арабиясы корольдігінде КСРО-ның өкілетті өкілі кезеңдеріндегі қызметіне байланысты құжаттар бірінші рет барынша толық көлемінде ұсынылып отыр. Жазбалардың басым көпшілігі өкілетті өкілдің бас қаламынан шыққанын ескерсек, бұл кітаптың оның шығармаларының жинағы деуге әбден болады.

Н. Төреқұловтың Орталыққа жазған жазбалары, әңгімелерінің көшірмесі, саяси есептері, тағы басқа құжаттары 20-шы жылдардың соңы мен 30-ш жылдардың басындағы кеңес сауд қарым-қатынасының қалыптасуымен дамуы хақында жан-жақты мағлұмат береді. Құжаттардың тамаша жазылуы стилі, бака берудегі дәлдік,сарыптаудың егжей-тегжейлігімен нақтылаған қазақ елшісінің кеңестер одағының ішкі сыртқы саясатының ерекшелігін барынша нәзік сезінетін жоғары деңгейлі маман екендігін аяқтай түседі. Осы тұрғыдан келген кеңестік дипломатияның шын мәніндегі алтын қорына жатқызуға болатын адамды, өз отанына жан тәнімен беріліп қызмет еткен елшіні 1937-жылдың 3-ші қарашасында тантюркистік үгіт жүргізді, кеңес басшыларына қарсы күресте теористік әдіс қолдауға, шақырады деген ақылға еш қонбайтын жалаң жаламен ең жоғары жазаға кесу жұмсартып айтқанда айуандықпен тек қояр сорақылық әрекет демеске лажымыз жоқ.

Сол кесірлі заманның миллиондаған жазықсыз құрбандары секілді 1958 жылы Нәзір Төреқұловтың ісі құрамында қылмысы жоқ деп табылып, тоқтатылып үкімнің күші жойылды.

Нәзір Төреқұловтың еңбектерін іздеу, зеріттеу тым кеш қолға алынса да, Қазірге дейін бірсыпыра істің атқарылғандығын алдымен айтуымыз жөн. Нәзір туралы көптеп зеріттеп жазылған, солардың бірі Жолтай Әлмашщұлының Нәзірге арнаған екі кітабы. Бұл жұмыстарда Нәзірдің қорлағаны деп бағалаған жөн деп ойлаймын. Нәзірдің негізгі шыққан тегі Оңтүстік Қазақстан Сыр бойындағы ел болғаны, оқыған, өскен, құлашын-биік сермеген ортасы, көбіне басқа халықтар арасы. Оның жастықшағы Өзбекстан Ферғана өңірінде, Қоқан қаласында өткен. Нәзір оқуын тастап халқа, жұрты үшін өз еркімен «Еркін дала» деп аталатын жасырын ұйым құрып, өмірін халық мүддесіне арнауға бел байлайды.

Отандық дипломатияның бастауы ғасырлардың қойнауына кетеді. Қазақ мемлекетінің қалыптасуының және орнығуының тарихымен тығыз байланысты. XV ғасырдың ортасында пайда болған Қазақ хандығының әснери-саяси жән сауда-экономикалық мүдделерін қорғау, оның орасан зор аумағын сыртқа қол сұғушылықтан сақтау- осы міндеттер дипломатиялық майданда ұстамды және ойластырылан іс-қимылды талап етті. Сондықтан сол дәуірдегі Қасым хан, Тәуке хан, Абылай хан, Әбілқайыр хан сияқты көрнекті ұлттық көшбасшылардың еңбегі көшпелі рулардың біртұтас мемлекете біріктіріп, оның тәуелсіздігін нығайтудан ғана көрінбейді, сонымен бірге осы ерекше маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қолайлы сыртқы жағдайларды туғыза білуден де байқалады. Қазақ сұлтандарының жан-жақты білімі, олардың ауқымды түрде талдау жасап, оқиғалар барысын болжамдай білу қабілеті біздің еліміздің дербестігін қамтамасыз етуге, Ресей мен Қытайдың, сондай-ақ оңтүстіктегі көршілердің мүдделері арасында шеберлікпен әрекеттеніп ұтымды шешім таба білуге мүмкіндік берді. Қазақ сахарасының мемлекеттігін нығайтуға жәрдемдескені үшін жүздің билері: Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би тиімді сыртқы саясатты жүргізуде орасан зор рөл ойнады. /6/

Тарихтың Жаңа сатысында қазақ халқының әйгілі көсемдері бастаған игілікті ісі тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев жемісті түрде жалғастыруда. Қазақстанның басшы Қазақ Сахарасының ұлы дәстүрлерінің лайықты жалғастырушысы болып табылады. Міне, осы тұлға

Біздің халқымыздың еркіндік пен шынайылық, тәуелсіздік туралы көпғасырлық арманын іс жүзінде асырды.

Н. Назарбаевтың табанды күш-жігерінің арқасында Қазақстанды мүлде жаңа тарихи жағдайларда әлемдік қауымдастық таңдады, тәуелсіз мемлекет ретінде оның халқаралық позициясы нығайды, Қазақстан өзінің шартты міндеттемелеріне жауапкершілікпен қарайды және дәйекті түрде ғалымдық сондай-ақ аймақтық қауіпсіздікті нығайтуды жақтайды.

10 жыл ішінде Қазақстан Президенті әлемнің 60-қа жуық мемлекеттерінде болды, 30- дан астам халқаралық форумдардың жүмысына қатысты, мемлекеттердің, халқаралық ұйымдардың және қоғамдық бірлестіктердің басшыларымен кездесіп, жүздеген келіссөздер жүргізді. Н. Назарбаевтың Дж. Бушпен, У. Клитонмен, Б Ельцинмен, В. Путинмен, Цзян Блэминьмен, Ли Пэнмен және дедания манаархтарымен, Орталық Еуропа, Таяу шығыс және Солтүстік Шығыс Азия мемлекеттерінің басшыларымен, Премьер-министрлерді, көрнекті діни және қоғам қайраткерлерді, ірі кәсіпкерлерді қоса алғанда, осы заманғы әлемнің басқа да көптеген көшбасшыларымен жүргізген келіссөздері сияқты тарихи оқиғалар қазақстандық дипломатияның жылнамасында мәңгілікке қалады. Және мұның бәрі біздің мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен егемендігін нығайтудың жемісті нәтижесіне әкелді. /7/

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан президенті сыртқы саясаттың тұжырымдамалық негіздерін бекітетін және оны өмірге енгізу үшін жауап беретін мемлекеттегі бірінші тұлға. Басқаша сөзбен айтқандаПрезидент барлық халқаралық істерде Қазақстанның атынан шығады. Сондықтан Назарбаевты әділетті түрде біздің еліміздің бас дипломаты, Қазақстандың Дипломатияның архитекторы деп айтуға болады. Бұл бағаның тіпті де шартты сипаты жоқ, Қазақстандағы мемлекеттік құрылыстың ажырамас бөлігіне айналған отандық дипломатияны құру мен іске асырудағы Қазақстандық басшының шынайы рөлін білдіреді.

Қазақстандық дипломатияның тарихы туралы айтқанда, біздің әйгілі отандасымыз Нәзір Төреқұловтың тұлғасын назардан тыс қалдыра алмаймыз. Н. Төреқұлов кеңестік кезеңінің мемлекеттік қайраткері. Көрнекті шығыстанушы, журналист әрі педагог, КСРО-дағы тұңғыш елші-қазақ болды.

Жас кезінен, Мәскеу комерциялық институтының студенті кезінен-ақ Н. Төреқұлов саяси қызметпен белсенді түрде айналысты. 1918 жылы ол большевиктер қатарына өтті, Қызыл әскерге ерікті түрде енеді. Одан әрі оның әдеттен тыс іскерлік қасиеті және жұмысқа ерекше қабілетілігі шынайы әскери мансап жолында басталды: Түркістан майданы революциялық әскери кеңесінің мүшесі, Орталық Азия бюросының мүшесі, Түркістан Атқару Комитетінің төрағасы. 1923 жылдан бастап КСРО Орталық Атқару Комитеті Жанындағы Орталық баспа басқармасының төрағасы, бір мезгілде Шығыс халықтары институтының ректорының орынбасар қызметін атқарды.

Төреқұловтың келу сәті Сауд Арабиясындағы саяси жағдайдың, жас монархтардың Парсы шығанағы аймағындағы анағұрлым қуатты күш Ұлыбританиямен қарым-қатынасының шиеленісе түскен кезеңі болатын. Оқиғалардың осылай дамуының қозғаушы күші 1925 жылы саудтықтардың Хиджаздағы ағылшындар қолдап отырған хашимттік басқаруды құлату болды. Н. Төреқұловтың алдына күрделі міндет қойылды. Ол аймақта КСРО-ның саяси қатысуын күшейтуге, өзара ынтымақтастық туралы кең ауқымды шарт жасасу қажеттігіне Сауд басшылығының көзін жеткізуге және екі мемлекет арасындағы белсенді сауда-саттыққа жәрдемдесуге тиіс болатын. Н. Төреқұлов қысқа мерзім ішінде Әл-Сауд Корольдігінің негізін салушымен, саяси және іскер топтардың өкілдерімен және сенімді байланыстарды жолға қойды. /8/

Нәзірдің тікелей қатысуымен 1933 жылы КСРО-мен сауда-саттыққа қатысты саудтық өкімет орындарының шектеулерін толық алып тастауға қол жеткізілді, денсаулық сақтау саласында Корольдікке жәрдем беру ұйымдастырылды, сондай-ақ бірқатар маңызды жобалар, оның ішінде Ат-Таиф қаласында Сауд Аравиясындағы тұңғыш АТС-ты орнату жүзеге асырылды.

Қазақстанның дипломаттарға тиісті құрмет көрсете отырып, Мәлік Фазыловты атап өту керек. 1940-шы жылдардың аяғында ол Мәскеу Мемлекеттік халқаралық институтын бітірді. 1970 жылдардың ортасыннан бастап Кеңестер одағының Малидегі елшісі болып тағайындалды. Нәзір Төреқұловтан кейін М. Фазылов жоғары дипломатиялық қызметпен айналысу қызметіне ие болған бірінші( және соңғы) біздің отандасымыз болды. /9/

Бірқатар жылдар бойы Шәкен Нәдіров Монғолыстандағы кеңеселшілігінде кеңесші-елші болып жұмыс істеді. Зейнетке шыққанға дейін ол КОКП ОК халқаралық бөлімінде жұмыс істеді.

«Кіріспеде» айтып өткендей Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін жас мемлекеттің басшылығы алдында толыққанды дипломатиялық қызмет құрудың күрделі міндеті тұрды. Бұл жұмыс тақыр жерден басталды, өйткені бұрынғы саяси ведомствоның саны аз еді және оның өкілеттілігі мен функциялары шектеулі болатын. КСРО құрамына кірген Қазақстанда түсінікті себептер бойынша сыртқы саясаттың төл тұжырымдамасы да, шетелдерде дипломатиялық мекемелер де болған жоқ. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш сыртқы істер министрі болудың жоғары құрметін Төлеутай Сүлейменов иемденді. Орталық дипломатияны құру жөніндегі күрделі жұмыста халқаралық практика мен қазақстандық өмір шындығын жақсы білетін тәжірибелі дипломаттар министірге көмектесті. Олар: Сәлім Құрманғожин, Нұрлан Дәненов, Қайыр Омаров, Ибрагим Аманғалиев, Болат Нұрғалиев, Болат Нұржанов, Сайлау Батыршаұлы, Констатин Жигалов, Алмас Хамзаев, Сергей Денжиевтер болды.

1992-1994 жылдары іріктеу нәтижесінде көптеген жас кадрлар қызметке алынды. Кейін сол кездегі «жастардың» көпшілігі біздің мемлекетіміздің дипломатиялық қызметінің негізін құрды. 1994 жылы Т. Сүлейменов Қазақстанның АҚШ-тағы елшісінің қызметіне ауысты. Қазақстанның Туркиямен ынтымақтастығын нығайту процесінде елеулі рөл ойнаған Қанат Саудабаев сыртқы істер министері болды.

Біздің мемлекетіміздің басшысының дипломатия саласындағы кадрлық саясаты өзін толық ақтады деп сеніммен айтуға болады. Қазір кәсіби шеберлік пен басқару дағдысын жинақтаған білікті дипломатиялық команда қалыптасты. Бірақ мұнымен тоқмейілісуге, әрине болмайды. Қазақстанға таяу болашақта ғаламдану процесінің талаптарына сәйкес келетін анағұрлым білікті кадрлар қажет болады. Осы мақсаттармен еліміздің бірқатар оқу орындарының халқаралық мамандарыды жоспарлы түрде даярлау жүргіділуде. Дипломатиялық іс жүзінде Сыртқы істер министірлігінің бүкіл дипломатиялық құрамы өтті /9/.

Қазіргі жұмыс істеп жүрген дипломаттарды алмастыруға келетін жастардан жоғары деңгейдегі кәсібй шебер талап етіледі. Әңгіме шеттілдерін мүлтіксіз білу ғана емес, сонымен бірге геосаяси және геоэкономикалық ағымдағы сондай-ақ перспективадағы үрдістерді жан-жақты білу туралы болып отыр. Келесі ұрпақтың дипломаттары күрмеуі мол әлемдік саясатты, әлемдік рыноктың тыныс-тіршілігін айрықша жақсы білуге міндетті, әлемдік және отандық тарихты, әдебиетті және өнерді игеруі тиіс, басқаша айтқанда, халқаралық қоғамдастықта біздің еліміздің мүдделерін жемісті түрде алға жылжытуға және қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жан-жақты білім жиынтығына қол жеткізуі керек. Менімше елімізде білімді саясаткер жас мамандардың саны өте көп, және сол жастар елімізді әлемге танытып Қазақ елін әлемге паш етеді деп сенемін және оған өзім бар күшімді сала тырысамын.