Бәйшешек – Первоцвет лекарственный

Мал дәрігерлік тәжірибеде көбінесе қолданылатын тұнбасының улылығы төмен. Асқазан бездерінің сөлінің бөлінуіне жақсы әсер етеді.

Тұнбасын дайындау үшін 2  грамм жапырақты қайнап тұрған 200 мл суда бес минут қайнатып барып, 4 сағаттай жылы жерде тұндырады. Дайын тұнба бұзауға 100 мл-ден күніне 2 рет ішкізіледі.

Далалық қырқбуын – Хвощ полевой.

Қолданылуы. Шикізаттан 1:10 қатынасында тұнба дайындалып, оны зәр айдайтын, қан тоқтататын, әртүрлі қабынуларға қарсы әсер ететін, зиянды микробтарды жоятын дәрі ретінде қан айналысының нашарлауынан болатын ісіктерді қайтару және қуықтың қабынуын емдеу үшін қолданады. Бір ескеретін жағдай, оны бүйректің қабынуының жіті түрінде қолдануға болмайтыны туралы ғылыми деректердің бар екендігі.

Ұнтақталған құрғақ шөбінің малға берілу мөлшері: жылқы мен ірі қараға – 15-30 г, қойға – 5-10 г. Ал 1:5 қатынасында дайындалған қою тұнбамен оңайлықпен жазылмай жүрген экземаларды, есекжемді, қышымаларды жуу, жағу арқылы емдеуге болады.

Өсімдіктің улы екендігін ескере отырып, сақтық шараларын сақтау қажет.

Дәрілік жөтел шай – Буквица олиственная.

Қолданылуы. 40 %-ды спиртте дайындалған сұйық экстрактісі жатырдың жирылуын жақсартады. Мал туғаннан және іш тастағаннан кейінгі субинволюция жағдайында, әртүрлі себептерден болатын гинекологиялық қан ағу кезінде қолданылады.

Мал дәрігерлік тәжірибеде қақырық түсіру, зәр айдау, іш өткізу, тез жазылмайтын іріңді жараларды емдеу үшін де қолданады.

Оның тұнбасын шикізаттың ұсатылған 2-3 ас қасығын 200 мл қайнаған суға тұндыру арқылы дайындайды.

Дәрілік сабын шөп – Мыльнянка лекарственная.

Қолданылуы. Мал дәрігерлерінің тәжірибесінде зәр және өт айдайтын, тер шығаратын, өңештің қабынуын емдеуге қолданылатын, іші кепкен малдың ішегінен жел шығаратын дәрі ретінде пайдаланылады. Көп берген уақытта асқазан мен ішектердің жирылуын тоқтатып тастайтын қасиеті бар. Сондықтан оны аса сақтықпен қолданған дұрыс. Қатты уланған малдың іші өтеді, құсады, жиі жөтеледі, мазасызданады.

Өсімдіктің тамырымен көбінесе итті емдейді. Ол үшін 6-8 г тамыр қайнаған 200 мл суға салынып, 6-7 минут тұндырылады. Дайын тұнба 1 ас қасықтан күніне 3 рет, азықтандырудан 15-20 минут бұрын ішкізіледі.

Түнбаны пайдаланар күні ғана жасау керек. Одан бұрын жасалса немесе келесі күнге қалдырылса ол бұзылып кетеді.

Тұнба жасау үшін жапырағы мен гүлінің 70-80 грамын қайнаған 1 л суға салып, 15-20 минут тұндырады да, ірі малға 150-200 мл, қойға 50-80 мл мөлшерінде күніне үш рет ішкізеді.

Малдың ішектерінің жирылуын жақсарту үшін майдаланған 35-40 г тамыры қайнаған 0,5 литр суға салынып, 25-30 минут тұндырылады да, ірі малға – 15-25 мл, қойға – 5-10 мл мөлшерінде күніне 3 рет береді.

Асқынған бүйрек және қуық ауруларын емдеу үшін төмендегідей қоспаның нәтижесі жақсы: жантақ шөбін, ақ қайыңның жапырағын, сабын шөпті, қызыл таспаны, ырғай гүлін 10 грамнан алып, араластырады да, қайнаған 1 литр суға салып, 15-20 минут тұндырады. Ірі малға – 100-150 мл, қой мен жас бұзауға – 30-50 мл, қозыға – 15-20 мл мөлшерінде күніне 3 рет ішкізіледі.

Өсімдік қалың өсетін жерлерде оны шауып алуға да болады. Оны майдалап турап, булап, жұмсартып бергенде барлық малдар да жақсы жейді.

Итбүлдірген – Брусника обыкновенная.

Қолданылуы. Ертеден зәр айдайтын дәрі ретінде қолданылады. Себебі арбутин гликозиді организмде өзінен гидрохинонды бөліп шығарады, ал ол бүйектердің рецепторларын тітіркендіреді де зәрдің бөлінуін ұлғайтады. Сонымен қатар гидрохинон зәр шығару жолдарын залалсыздандырады, ондағы зиянды микроорганизмдерді жояды.

Итбүлдіргеннің жапырағы 100 грамнан жеке қорабта немесе брикет ретінде шығарылады. Оны ауыз қуысы арқылы азықпен қосып береді. Одан тұнба, ботқа, болюс жасап беруге де болады. Мөлшері: ірі малға – 20-50 г, ұсақ малға – 10-15 г, итке – 3-10 г.

Тұнбасын 1:10 және 1: 20 қатынасында жасауға болады. Оны суға салып 30 минуттай тұндырады да, сүзіп алады. Осылай дайындалған тұнбаны салқын жерде 2 тәуліктей сақтауға болады.

Көк бұта – Вереск обыкновенный.

Қолданылуы. Мал дәрігерлік тәжірибеде көбінесе көк бұтаны кәріқыз тамырымен, ақ қайың жапырағымен қосып бүйректер мен зәр шығару ағзаларының ауруларын емдейді.

Бұл үш шөптің әрқайсысынан 25 грамнан алып, араластырып, 1 литр ыстық суға салып, 4-5 сағат тұндырады. Одан кейін оны 10-15 минуттай бүлкілдетіп қайнатады да, суытып, дәкемен сүзіп алады. Дайын тұнба жылқы мен ірі қараға – 150-200 мл, бұзау мен құлынға – 50-100 мл, қойға – 30-70 мл мөлшерінде күніне 3 рет ішкізеді.

Мал дәрігерлік тәжірибеде оның 1:10 қатынасында дайындалған қайнатпасын бұзауға күніне 100 мл мөлшерінде (30 мл-ден күніне 3 рет) береді. Бүйректердің, бауырдың, қуықтың ауруларында; бүйректе тас, қуықта құм жиналғанда қолданады.

Көбінесе тұнбе түрінде пайдаланылады. Оны жасау үшін 4 ас қасық ұнтақталған құрғақ шөпті қайнап тұрған 0,5 литр суға салады да, 15-20 минуттай тұндырып, дәкемен сүзеді. Ас қорыту жүйесінің ағзалары ауыратын бұзаулар мен құлындарға – 20-40 мл, қозыға – 15-20 мл; ал бүйрегі ауыратын ірі малға – 80-120 мл мөлшерінде күніне 3 ретішкізіледі.Құрғақ шөпті ірі малға орта есеппен 8-10 г, қой мен жаңа туған бұзауға 1-1,5 г беріледі.Халық емінде өсімдіктің шөбінен май қоспалары жасалып, жараны, күйікті емдеуге қолданады. Жараны өте тез жазады.Малдың іріңді жараларын қою тұнбасымен емдеуге де болады.

Дәрілік тұнба 1:10 қатынасында жасалады. Ол үшін 40 г ұнтақталған шикізат қайнап тұрған жарты литр суға салынып, 20 минут тұндырылады. Дайын тұнба ірі малға – 150-200 мл, ұсақ малға – 50-100 мл мөлшерінде күніне 2-3 рет ішкізіледі. Ал денедегі іріңді жараларды емдеу үшін шикізаттың ұнтақталған 2 қасығын 1,5-2,0 литр суға салып, жарты сағат қайнатады да, суытып, денедегі жараны, ісікті жуады.

Май дәрі жасау үшін тобылғының тамырын жақсылап ұсақтап, оның бір ас қасығын вазелиннің немесе сиыр сүті майының бес ас қасығымен араластырады. Ауырған жерге жағу арқылы қолданады.

Тобылғының сабағын отқа қыздырып отырып, қырып майын алуға болады Ол тері ауруларын, әсіресе теміреткіні өте тез жазады.

Асқынып кеткен бүйрек және қуық ауруларын бірнеше шөптің қоспасымен емдегенде жақсы нәтиже алуға болады. Ол үшін тобылғының гүлі мен тамыр қабығы, сабын шөп, ақ қайың жапырағы, қызыл таспа шөбі, түйебұршақ шөптерінің әрқайсысынан екі ас қасықтан алып, жақсылап араластырады да, бір литр суға салып 5-10 минут қайнатады. Тұнба ірі малға 100-150 мл мөлшерінде күніне үш рет беріледі.

Түйежапырақ – Лопух большой.

Қолданылуы. Тамырынан дайындалған дәрілік зат зәр айдау, тер шығару, дене қызуын төмендету үшін бүйректер мен қуықта тас түзілгенде, асқазан қабынғанда, асқазан мен он екі тұтам ішектердің ойық жарасында қолданылады. Онымен әртүрлі тері ауруларын да емдеуге болады. Жас жапырақтарының бактериоцидті әсері бар. Тұнбасын ауыз қуысын, көмейді шаю үшін де қолданады.

Тамырының қайнатпасын 1:10 қатынасында дайындап, салқын жерде 2 тәуліктей сақтауға болады. Ауыз қуысы арқылы жылқы мен сиырға – 15-20 г, итке – 0,2-1 г мөлшерінде тағайындайды.

Тұнба жасау үшін шикізаттың 40-50 грамын қайнап тұрған 600 мл суға салып, 25-30 минут тұндырады да, суытып, дәкемен сүзеді. Дайын тұнбаны ірі малға – 30-80 мл, ұсақ малға - 10-20 мл мөлшерінде күніне 3 рет береді. Оның қою тұнбасымен іріңді жараларды жуып емдейді.

Малға кептірілген гүлі мен жемісін төмендегідей мөлшерде беруге болады: жылқыға – 30-90 г, ірі қараға – 20-70 г, қойға – 15-30 г. Оны қуаңшылық жылдары витаминді азық ретінде жемшөпке араластырып береді.

Халық емінде ырғайдың жас жапырағын сүтке қайнатып алып іріңді жараларды, күйікті таңып емдеген.
№13 Дәріс

Зат алмасу процессінің бұзылуынан болатын ауруларды

емдеуге қолданылатын дәрілік заттар.
Қазіргі кезде малдарда кездесетін зат алмасуының бұзылуынан болатын 30-дан астам аурулар белгілі. Бұл аурулар көп себепті аурулардың қатарына жатқанымен, сол себептердің ең бастысы оларды азықтандырудың дұрыс болмауы екені сөзсіз. Ауруларды анықтаудың өз ерекшеліктері бар: организмге азықпен түсетін қоректік заттардың организмдегі метаболиттерін зерттеу, олардың ішіндегі зиянды заттардың ары қарай ыдырау процессін білу, зат алмасу процессінің бір-бірімен тығыз байланыста жүретінін ескеру, топты малдың ауыратынына көңіл бөлу, заттардың ыдырауына ферменттердің әсерінің зор екенін біле отырып, оларды анықтау әдістерін үйрену және т.б. жағдайлар.

Аурулардың себептері мен клиникалық өзгерістеріне зер қоя отырып оларды 4 топқа жіктеуге болады:

1. 
   Организмдегі негізгі заттардың (көмірсутегі, белок, май) алмасуларының бұзылуларының басымырақ болуынан болатын аурулар;
   
2. 
   Минералды заттардың алмасуларының бұзылуларының басымырақ болуынан болатын аурулар;
   
3. 
   Микроэлементтердің жеткіліксіздігінен, немесе олардың организмге қалыптан тыс, артық түсуінен болатын аурулар;
   
4. 
   Гиповитаминоздар.
   

Зат алмасу процессінің бұзылуынан болатын аурулардың ішінде қазіргі шаруашылықтарда жиі кездесетіні витаминдердің алмасуларының бұзылуларынан болатын аурулар. Витаминдердің өздеріне тән жалпы биологиялық заңдылықтары бар:

• 
  К және В тобының витаминдерінен басқа витаминдер тек қана организмнен тысқары жерде түзіледі. Ал К және В тобының витаминдерінің түзілуіне, егер малдың азығының құрамы дұрыс болса, ас қорыту жүйесінің микрофлорасы қатынасады. А және Д витаминдері өздерінің провитаминдерінен, мал организмінің тіндерінде түзіледі;
  
• 
  витаминдер организмде пластикалық зат немесе энергия көзі ретінде пайдаланылмайды. Олар коферменттердің құрамына кіру арқылы организмде болатын химиялық процесстерге әсер етеді;
  
• 
  организмде витаминдердің жеткіліксіздігі патологиялық процесс тудырады. Оны емдеу үшін тиісті витаминдер қолданылады;
  
• 
  витаминдердің жоғарғы дозасы күшті фармакологиялық препарат ретінде қолданылады.
  

Мал дәрігерлік тәжірибеде витамин препараттары олардың организмдегі жеткіліксіздігін қамтамасыз ету, организмнің резистенттілігін жоғарылату үшін; көптеген ауруларды емдеу немесе олардың алдын алу үшін кеңінен қолданылады.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдары Семейдің зоотехникалық-малдәрігерлік институтының ғалымдары хлорелланы қолдан өсіріп, оқу-тәжірибе шаруашылығындағы малдарға қосымша витаминді азық ретінде қолданды. Мал өнімін арттыруда жақсы нәтиже алынып, бұл тәжірибені одақ көлемінде таратуға шешім қабылданғаны белгілі.

Көк шөбінен жасалған тұнбамен (1:10) малдың қабынып ауырған жатырын жуып емдеуге болады.

Қайнатпасын дайындау үшін 1 литр суға  100 г ұсақталған шикізатты қосады. Оны бұзауға 10 миллилитрден 1 кг салмағына есептеп, азық берерден 30 минут бұрын, күніне 3-4 рет ішкізеді.

Төлдерге ас қорыту жүйесінің ауруларының және авитаминоздардың алдын алу үшін қалақай жапырағының тұнбасын ішкізеді.

Таза жапырағының дозасы: ірі малға – 25-50 г, қойға – 10-15 г, шошқаға – 10-20 г, құсқа – 3-10 г күніне 3-4 рет беріледі.

Тұнбасын 1:20 қатынасында дайындап, бұзауға бір стақаннан әрбір 3-4 сағат сайын, азықтандырардан 30-40 минут бұрын ішкізеді. Брикеттен тұнба дайындау үшін оның бір бөлігін бір стақан қайнаған суға салып, 10 минут суытады да, сүзіп алады.

Қарақаттың жапырағы мен жемісін тең мөлшерде араластырып, 1:10 қатынасындай етіп, тұнба жасап, төлге тағайындауға болады.

Халық емінде оның жемісін бауыр, өт ауруларын емдеуге; зәр, өт айдауға; бүйректегі, қуықтағы тасты түсіруге; іш өткізу үшін пайдаланған.

Малға берілу мөлшері: ірі малға – 100-200 г, қой мен ешкіге – 10-30 г. Тұнбасы 1:10 қатынасында дайындалады да, бұзау мен құлынға – 150-200 мл, қозы мен лаққа – 50-70 мл мөлшерінде күніне 3-4 рет ішкізіледі.

Шие – Вишня обыкновенная.

Қолданылуы. Оның тұнбасы қақырық түсіру, малдың тәбетін ашу, зәр мен өт айдау, тер шығару үшін пайдаланылады. Бүйректер мен қуықтағы тасты түсіру; бүйрек, өкпе, өңеш ауруларын емдеу үшін қолданылады. Оның іштің өтуін тиятын да қасиеті бар.

Тұнба жасау үшін 50 г шикізат (жемісі, жпаырағы, бүршігі) 1 литр суға салынып, 10-12 минут қайнатылады да, сүзіліп дайындалады. Дайын тұнба бұзау мен құлынға – 100-150 мл, қозыға – 30-50 мл мөлшерінде күніне 3 рет ішкізіледі.

Мал дәрігерлік тәжірибеде шиенің жапырағы мен бүршігі ұсақталып, төлдің күнделікті азығына, витаминдік қосымша азық ретінде, бұзау мен құлынға – 20-25 г, қозыға – 10-15 г мөлшерінде беріледі.

Шырғанақ – Облипиха крушевидная.

Қолданылуы. Мал дәрігерлік тәжірибеде жемісі мен жапырағы витаминдік қосымша азық ретінде қолданылады. Кептірілген жапырақ пен жемісі әбден ұсақталып, төлдің азығына қосылып беріледі. Құлын мен бұзауға – 100-150 г, қозыға – 30-50 г.

№14 Дәріс

Спирттік тұнбасын жасау үшін 100 г өсімдікті 500 мл этил спиртіне салып, 10 күн бойы жылы жерде ашытады. Тұнба қозыға 20 тамшыдан, бұзауға 50 тамшыдан күніне 3 рет беріледі.

Арнайы орындарда әртүрлі тұнба, экстрактылар жасайды. Олар дәріханаларда сатылады. Мал дәрігерлік тәжірибеде дайын препараттар малдың ішегіндегі гельминт және іш құрттарын жою үшін қолданылады.

Еркек у сасыр – Папортник мужской.
Қолданылуы. Мал дәрігерлік тәжірибеде тамыр тұнбасын мал ішегіндегі гельминт құрттарды түсіруге қолданады.

Тұнба 1:10 қатынасында дайындалады. Ірі қараға – 50-120 мл, қойға – 15-30 мл, қозыға – 5-10 мл мөлшерінде күніне 2 рет ішкізіледі. Дәрі улы, сондықтан оны тек қана мал дәрігерлерінің қадағалауымен қолдану керек.