Дәрілік заттардың әсер ету механизмі

Дәрілік заттардың әсер ету механизмі дегеніміз тірі организмнің биохимиялық және физиологиялық процесстерін белсендендіру, немесе әлсіздендіру арқылы ондағы жоспарланған өзгерістерді іске асыру.

Шартты түрде дәрілік заттардың механизмін үш топқа біріктіруге болады:

1. 
   Дәрілік заттардың организмде тудыратын бірінші реакциялары;
   
2. 
   Бірінші реакциядан туындайтын биохимиялық өзгерістер;
   
3. 
   Биохимиялық қозғалыстардан болатын физиологиялық өзгерістер.
   

Әрбір дәрілік заттардың молекулалары тірі организмнің құрылысы жағынан ең жоғарғы комплементарлығы бар биомолекулаларымен өзара байланысады. Бұл байланыс неғұрлым берік болса, солғұрлым стимулда жоғары болады. Дәрілік заттардың резорбциясы жоғарылаған сайын олардың молекулалары комплементарлығы төмен биомолекулалармен де байланысады. Дәрілік заттардың әсерлерінің жан-жақтылығын осымен түсіндіруге болады.

Дәрілік заттардың қатынасатын рецепторлары организмдегі әрбір ағзалардың морфологиялық құрылыстарының барлығында кездеседі деуге болады: ядросында, цитоплазмасында, мембранасында, афферентті нерв талшықтарының үштерінде. Сондықтан да дәрілік заттардың әсер ету механизмінің негізгі себебі олардың сол құрылыстармен физико-химиялық қарым-қатынасында деп түсіну керек.

Дәрілік заттардың негізгі әсерлерін қамтамасыз ететін рецепторлар арнайы рецепторлар деп аталады: адренорецепторлар, холинорецепторлар және т.б. Афференттік және эфференттік нерв талшықтары организмнің барлық мүшелерінде орналасқан.

Дәрілік заттардан организмге келетін импульс алдымен афферентті нерв жолдарымен орталық нерв жүйесіне барып белгілі бір деңгейде тоқырайды да, эфферентті нерв талшықтары арқылы тиісті ағзалар мен жүйелерге бағытталады.

Дәрілік заттар мен организмнің арасында жүретін бірінші реакциялардан өте күрделі, жаңа биохимиялық комплекстер түзіледі. Бұл процесстердің барысында, әсіресе тотығу-тотықсыздану реакцияларының барысында, организмде көп мөлшерде энергия түзіледі. Олар АҮФ және макроэргиялық қосылыстардың молекулаларында жинақталады. Организмдегі биологиялық тотығудың бұзылуы жергілікті, немесе жалпы патологияның бір себептеріне жатады. Ал патологияның өзі тотығу процессін одан әрі асқындыра түседі. Организмде осындай бұзылуды болдырмау үшін дәрілік заттардың алатын орны ерекше.

Дәрілік заттардың фармакодинамикасы мен олардың әсер ету механизмі өзара тығыз байланыста жүретін, бірін-бірі толықтырып отыратын заңдылық. Неғұрлым бұл заңдылық жақсы игерілсе, солғұрлым қолданылатын дәрілік заттардың тиімділігі де жоғары болады.

Дәрілік заттардың тиімділігі көбінесе организмнің сезімталдығына байланысты.

• 
  Гиперестезия - әртүрлі сезімталдықтың жоғарылауы;
  
• 
  Гиперпатия – ауырсыну, қызу, тактилді сезімталдықтардың жоғарылауы;
  
• 
  Полиэстезия – жеке тітіркендірудің көп ретінде қабылдануы;
  
• 
  Аллоэстезия – тітіркенудің басқа жерде білінуі;
  
• 
  Аллохейрия – тітіркенудің симметриялық жақтарда білінуі.
  

Егер ауру асқынбаса, уақытында жоғарғы тиімділікті дәрілік заттар қолданылса, онда ауру мал жазылады. Ал ауру ауыр түрде жүрген уақытта жан-жақты, комплексті емдеу әдістерін қолданады.

Емдеудің жалпы принципы бойынша аурудың белгілеріне қарсы әсер ететін дәрілік заттарды қолданады.

Дәрілік заттардың терапевтикалық дозасының ерекшелігі - ол организмнің тұрақтылығын, функциялары мен құрылыстарының физиологиялық параметрін қалпына келтіреді. Олардың ішінде функционалдық өзгерісті қалпына келтіру метаболизм мен құрылысының өзгерістерін қалпына келтіруден әлдеқайда жылдамырақ іске асырылады.

Фармакотерапия аурулардың алдын алу; олардың себептеріне, белгілеріне қарсы күресу; патогенетикалық және орын толтыру әдістері арқылы іске асырылады.

Малдардың организмінде аурулардың даму барысында болатын терең өзгерістер клиникалық және лабораториялық зерттеулер арқылы анықталады. Емдеу барысында қолданылатын дәрілік заттардың фармакокинетикасын, фармакодинамикасын және әсер ету механизмін жетік білудің емдеуді дұрыс жүргізу үшін, оның нәтижесінің жоғары болуы үшін маңызы өте зор.

Орталық нерв жүйесін қуаттандыру организмдегі зат алмасу процессінің көптеген жақтарына оңды әсер етеді. Соның салдарынан жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметі жақсарады; дем алу, зәр шығару, ас қорыту процесстері үдейді; ішкі секрет бездерінің жұмыстары жоғарылайды.

Бас ми мен жұлынның рефлекс арқылы қозуы терідегі, ішкі ағзалар мен қан тамырларының кілегей қабықтарындағы афферентті нерв талшықтарын белгілі бір мөлшерде тітіркендіргенде пайда болады. Бүндай тітіркендіру импульс ағындарын орталық нерв жүйесіне жеткізіп, оның орталықтарын қуаттандырады. Осыған жауап ретінде жоғарыдағыдай оңды өзгерістер пайда болады. Дәрілік өсімдіктердің ішінде бұндай әсер ететін түрлеріне құрамында ащы заттар, эфир майлары т.б. қоздырғаш заттар бар өсімдіктер жатады.

Орталық нерв жүйесіне тікелей әсер ететін және мал дәрігерлік тәжірибеде емдік және аурудың алдын алу мақсатында қолданылатын, патогенездік, ал кейбір жағдайларда аурудың себептеріне қарсы әсер ететін дәрілік өсімдіктер және заттар.

Химиялық құрамы. Құрамында Fe, Ca, Al, P, Mg, Na, Ba, Cr, Str, Mn, Ban, Mn элементтері бар. Камедьте 50-60 % бассорин полисахариді, 3-10 % арбабин заты және аздаған мөлшерде крахмал, қант, кілегейлі және бояғыш заттар болады.

Қолданылуы. Шикізаттан 1:10 қатынасындай етіліп тұнба дайындайды. Оны жылқы, сиырларға 150-180 мл; қой, бұзау, құлындарға 10-20 мл мөлшерінде, күніне 2-3 рет ауыз қуысы арқылы нерв жүйесі бұзылған, жүрегі, өкпесі нашарлаған, бүйрегі ауыратын малдарға береді.

Құрамында микро-, макроэлементтер көп болғандықтан оны турап жемге қосып беруге де болады. Сөлі фармацевтикада таблетка, пилюла және басқа да дәрілік заттардың құрамына кіреді.

Камедь малдәрігерлік тәжірибеде нерв жүйесінің қызметінің бұзылуы салдарынан жүрек ауруларына шалдыққан ауру малды емдеуге қолданылады. Қолдану тәртібі осы препараттың нұсқау-жолжама қағазында көрсетіледі.

Алтын тамыр – золотой корень.

Химиялық құрамында илегіш заттар, радиолозид глюкозиді, органикалық қышқылдар, крахмал, флавиноидтар және эфир майлары болады.

Қолданылуы. Арықтаған малдардың өнімділігін арттыру, жұмысқа пайдаланылатын малдардың оған қабілеттілігін жақсарту және орталық нерв жүйесінің ауруларын емдеу үшін ұнтақталған түрі, спирттік және жай тұнбалары қолданылады.

Спирттік тұнба жасау үшін 10 г майдаланған тамыр 70* 250 мл этил спиртінде 10 күндей қараңғы жерде ашытылады. Жылқылар мен ірі қара малдарына 5-10 мл, бұғыға 8-10 мл, қойға 3-5 мл мөлшерінде, күніне 3 рет ауыз қуысы арқылы беріледі.

Судағы тұнбасы 1:20 – ға қатынасында жасалады: 1 л суға 50 г майдаланған тамыр ұнтағы ерітіліп, 20-30 минут тұндырылады. Бірақ сүзілмейді. Ірі малдарға 75-100 мл, ұсақ малдарға 20-30 мл мөлшерінде күніне 2 рет ауыз қуысы арқылы ішкізіледі.

Тамырдың 3-5 г ұнтағы жемге араластырылып сақа малға күніне 2 рет беріледі.

Ғылыми зерттеулердің деректері бойынша дәрілі зат малға күш-қуат беріп, астық қорытылуын және организмдегі зат алмасу процесстерін жақсартады.

Бадам – Миндаль обыкновенный.

Химиялық құрамында глюкозид – амигдалин, эфир майлары, синил қышқылы және бензил альдегиді бар.

Қолданылуы. Ауру малдардың нерв жүйесі қозғанда оны тыныштандыру, ауырсынғандықты басу, қақырық түсіту, іш өткізу, теріні жұмсарту үшін пайдаланылады. Бадам майы дәріханаларда сатылады.

Жақсы кептірілген жемісінің қабығы мен еті 1:10 қатынасында жасалған тұнба ретінде сақа сиырларға 50-80 мл, бұзауларға 10-20 мл мөлшерінде, күніне 2 рет ішкізіледі. Ұнтақталған дәнін жемге араластырып беруге болады. Сиырға 3-5 г, бұзауға 2-3 г, қозыға 0,5-1 г, күніне 2 рет жемге араластырып береді.

Судағы тұнбасы 1:20 қатынасында жасалады. 0,8-1,0 мл/кг мөлшерінде ауыз қуысы арқылы беріледі.

Судағы тұнбасы 1:20 қатынасындай мөлшерде дайындалады (100 г шикізатты 2 литр суға ерітіп, 20-30 минут тұндырады). Ауыз қуысы арқылы сақа малдарға 20-30 г; қой, бұзауға 5-10 г мөлшерінде береді.

Майлы тұндырма да жасайды. Ол үшін 20 г тұқымды 150 мл күнбағыс майымен араластырып, 8-10 күн тұндырады.

Спирттік тұнба жасау үшін 25 г майдаланған жапырақты 40* 250 мл этил спиртінде ерітеді де, 7-9 күндей ашытады. Сақа малдарға 5-8 мл, ұсақ малдарға 3-5 мл-ден, күніне 2 рет ішкізіледі. Қалай болса солай қолдануға болмайды.

Мал дәрігерлік тәжірибеде эфедрин жүректің жұмысын жақсарту, артериялық қысымды жоғарылату үшін; қатты жарақаттарда қан көп кеткенде, операцияларда; наркотиктермен, ұйықтататын дәрілермен уланғанда; жергілікті жансыздандыратын дәрілердің әсерін ұзарту үшін адреналиннің орнына қолданады.Эфедринді сыртқа қан тоқтату үшін және қабыну процессіне қарсы зат ретінде қолданады. Бронхылардың еттерінің спазмасында, сары су ауруында аллергияға қарсы зат ретінде қолданады.

Лимонниктің қайнатпа, тұнбалары аздап қан қысымын жоғарылатады, жүректің жирылуын ұлғайтады, дем алысты жиілетеді және жатырдың жирылуын күшейтеді. Тұнбасының өт айдайтын қасиеті бар. Сондай-ақ, организмнің қарсыласу күшін жақсартады, қаңқа бұлшық еттерінің тонусын жоғарылатады.

Мал дәрігерлік тәжірибеде орталық нерв жүйесінің тонусын жақсарту, жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметтерін реттеу, дем алысын үдету үшін және организм жалпы әлсірегенде тонусын көтеру үшін қолданылады.

Маньчжур аралиясы – Аралия маньчжурская.

Химиялық құрамында үштерпен сапониндері – А,В,С аралозидтері; аралин алкалоиды, эфир майы және қара май бар.

Қолданылуы. Емдік әсері жағынан женьшеньге жуық. Орталық нерв жүйесін қоздырады. Малдардың рефлекс арқылы қозу процессі, қозғалуы жақсарады. Оның тұнбасының улылығы аз, жүректің қызметін жақсартады. Қан қысымы төмендегенде, малдың күйі нашарлағанда тағайындайды. Стресске қарсы әсері де бар.

Өсімдіктің тамырынан 70 % спиртте 1:5 қатынасындай мөлшерінде тұнба жасайды. Өзіне тән иісі бар, янтарь түстес мөлдір сұйық. 50 мл флакондарда шығарылады. Б тізімінде, рецепт арқылы ғана босатылады. Жарық түспейтін жерде сақтайды. Ұсақ малдарға мөлшері 10-20 тамшы күніне 2-3 рет.

Оның спиртті тұнбасын жасау үшін 10 г тамырды 70 % 250 мл спиртте 1 апта ашытады. Сақа малдарға 10-15 мл, төлдерге 3-8 мл күніне 2-3 рет 4-6 күндей ауыз қуысы арқылы береді.

Судағы тұнбасы 1:20 қатынасындай мөлшерде жасалады; сақа малдарға 50-70 мл мөлшерінде күніне 2-3 ішкізіледі.

Ошаған – Дурнишнан обыкновенный.

Қолданылуы. Мал дәрігерлік тәжірибеде малдың нерв жүйесін тыныштандыруға, өкпе мен өңеш қабынуларын емдеу үшін қолданылады. Ал халық емінде жемсау ауруын, қан тышқақты емдеуге пайдаланылады.

Дәрілік тұнба жасау үшін ұнтақталған шикізаттың 10 грамы қайнаған бір литр суға 20-25 минут тұндырылады. Сақа малға -150-200 мл, бұзауға -50-75 мл, қозыға -5-10 мл мөлшерінде күніне 2-3 рет ішкізіледі.

Ертеректе халық емінде ошаған шөбімен тік ішектің айналуын тоқтатып, денеден тер шығару үшін қолданған.

Сарыбас шөп – Желтушник левноный.

Химиялық құрамында эризимин және эризомид деп аталатын гликозидтер бар.

Қолданылуы. Мал дәрігерлерінің тәжірибесінде тұнбалары малдың орталық нерв жүйесін тыныштандыратын, жүрек жұмысын жақсартатын, зәр айдайтын дәрі ретінде пайдаланылады.

Тұнба дайындау үшін ұнтақталған 40 грамм дәрілік шикізат бір қайнатылған суға салынып 20-30 сағаттай тұндырылады. Дайын тұнба ірі малға -150-200 мл, қойға -30-60 мл, бұзауға -50-80 мл мөлшерінде күніне 3 рет ішкізіледі.

Дайындалған құрғақ жапырақты малға орта есеппен: ірі қараға -20-30, жылқыға -15-20, бұзау мен қойға -5-10 г мөлшерінде күніне 2 рет сумен араластырылып ішкізіледі.

Шөптің тұнбасымен ірі қараның түберкүлезін; қойдың, ірі қараның гельминтоз ауруларын емдеуге болады. Ол үшін тұнба 1:20 қатынаста, яғни 100 грамм майдаланған құрғақ шикізат қайнап тұрған 2 литр суға салынып, 15-20 минут тұндырылады. Тұнба ірі қараға 200-250 мл, бұзауға -50-80 мл, қойға -30-50 мл, қозыға -10-15 мл мөлшерінде күніне 2-3 рет ішкізіледі.

Халық емшілері сүйел шөп және сүттіген шырынымен бауыр, өт ауруларын және сары ауруды емдеп келген.

Сүйел шөптің қайнатпасы, тұнбасы улылық қасиетін жоймайды. Сондықтан онымен емдеу барысында сақтық шараларын естен шығармау керек. Емдейтін адамда халат, резеңке қолғап, етік, көзілдірік болуы шарт.

Малға дәрілік шөптің берілу мөлшері оның тірідей салмағына, қоңдылығына, жынысына қарай есептелуі қажет. Егер дәрі аз берілсе шипалығы нашар, ал көп берілсе – мал уланады. Сондықтан дәрілік тұнбаның әр малға берілу мөлшерін дұрыс анықтау - мал дәрігерінің басты міндеті.

Емдеу жұмысы аяқталған соң малдың жалпы күйін 10-12 сағаттай бақылау қажет. Егер мал уланса дереу сүт, су ішкізіп, асқазанын жуу керек.

Тұнба жасау үшін 25 г ұсақталған тамыр қайнап тұрған 0,5 л суға салынып 15-20 минут тұндырылады. Ол ірі малға -30-50 мл, бұзауға -20-25 мл, қойға -15-20 мл мөлшерінде күніне 2-3 рет ішкізіледі.

Мал дәрігерлік тәжірибеде көбінесе спирттік тұнба қолданылады. Оны жасау үшін ұсақталған 20 г тамыр 60-70 % жарты литр этил спиртіне салынып, бір апта бойы ашытылады. Ірі малға -10-15 мл, бұзауға -8-10 мл мөлшерінде суға араластырылып күніне 2-3 рет ішкізіледі.

Тіршілік тамыры – Женьшень.

Қолданылуы. Мал дәрігерлік тәжірибеде бұл өсімдіктің тамыры асыл тұқымды бұқаларды, айғырларды, қошқарларды ғана емдеуге қолданылады. Оны негізінен облыстық, республикалық мемелекеттік тұқуммал станцияларында қолданады. Женьшень тамыры нерв жүйесін, жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек ауруларын емдеуге қолданылады. Жалпы шипалық қасиеті жағынан оның теңдесі жоқ. Сондықтан оны халық және медицина қызметкерлері «тіршілік тамыры» деп атаған.

Тәжірибе жүзінде тұнба, сұйық экстракт және ұнтақ түрінде қолданылады. Женьшень тамырының тұнбасы арықтаған асыл тұқымды қошқарға 10-20 тамшыдан күніне 2-3 рет ішкізіледі.

Женьшеньнің спирттік тұнбасын жасауға да болады.

Тікенекті элеутерококк – Элеутерококк колючий.

Химиялық құрамында глюкоза, майлар, эфир майлары, пектин заттары, крахмал, қара май, антоциан, камедь және т.б. заттар бар. Құрамындағы гликозидтер фракциясы 7 гликозидтерден (А,В,В1,С,Д,Е,Г) тұрады. Олар элеутрозидтер деп аталады.

Қолданылуы. Организмнің қарсылық күшін жақсартады; қуаттандырушы, тонусты көтеретін қасиеттері бар; организмнің өсіп-жетілуін жылдамдатады; өнімділігін жоғарылатады; гонадотропты әсер етеді. Жұмыс малдарының күшін жақсартады, қанда эритроциттер мен гемоглобин көбейеді, минералды, көмірсутекті, белокты заттардың алмасуы жақсарады. Малдардың жаңа жағдайға бейімделуін тездетеді, стресске қарсы әсер етеді. Бұқалардың эякуляты көбейеді, тауықтардың жұмыртқа салуы, балапандардың салмақ қосуы жақсарады.

Қазіргі кезде элеутерококкты аң, бұғы, ара шаруашылықтарында олардың өсіп-өнуін қуаттандырушы стимулятор ретінде кеңінен қолданады. Аң терісінің сапасы жақсарады.

Элеутерококкты сәуле ауруынан, атеросклероздан сақтандыру үшін де қолданады. Дәрілік препаратты малға, құсқа 14-20 күндей қатарынан береді.

Элеутерококктың күндік дозасы:

Бұл бөлімде келтірілген алтын тамыр, бадам, ақ таспа шөп, көкпек, марал шөп тамыры, дәрілік мелисса, ошаған, сасық меңдуана, сүйел шөп туралы деректер Н.Шәріпбаевтың кітабынан алынды (1988).

№ 5-6 Дәріс