2-китап indd

414

коғамдық ғылымдар саласынан ғана Тіл білімі институты тарапынан 

ЭВМ  арқылы  сұрыпталып,  реттеліп,  баспаға  дайындалып  жатқан 

қазақша-орысша  және  орысша-қазақша  сөздіктердің  өзі  жалпы  саны 

60 мыңға жуық терминдік единицаны қамтып отыр. Сөйтіп, тұлғалық 

жағынан қайталауын есептемегенде, терминологиялық мағына беретін 

единицалардың  жалпы  саны  шыкқан  және  шығатын  сөздіктерде  67 

мыңнан әлдеқайда көп екендігіне таласуға болмайды.

Бұл  нені  көрсетеді?  Бұл,  бір  жағынан,  әдеби  тіл  лексикасының 

ғылыми-техникалық  прогресс  дәуіріндегі  заңды  түрдегі  дамуынан 

дерек берсе, екінші жағынан, бұл тәрізді лексиканың жалпы халықтық 

лексикадан  сан  жағынан  асып  бара  жатқанын  көрсетеді.  Дәл  осы 

жерде  біз  әдеби  тілдің  көркемдік  сипатынан  гөрі  стандарттық  және 

ресмилік  белгісінің  арта  бастағандығын  айқын  аңғарамыз.  Әрине, 

мұндай  құбылыс  барлық  тілдерде  кездеседі.  Мысалы,  орыс  тіліндегі 

терминологиялық лексиканың саны да жай лексикадан әлдеқайда артық. 

Бірақ бұл жағдай ерекше қарқынмен толығу процесін басынан кешіріп, 

өзінің барлық ішкі потенциялдық мүмкіншілігін іштей саралап, сарқа 

пайдалана алмай отырған аз сан ды халыктардың тілі үшін айтарлықтай 

табиғи  құбылыс  болмаса  керек.  Осыған  орай  екі  түрлі  жағдайды 

ескерген жөн.

Біріншіден,  өз  қабілетін  толық  ашып  үлгермеген  шағын  ұлт 

тілдерінің  лексикасына  жалпы  тенденция  бойынша  қажеті  болса  да, 

болмаса да төпеленіп, үсті-үстіне қабылданып жатқан жаңа ұғымдар мен 

«судай жаңа» атаулар сол тілдің табиғатына тереңдеп сіңбесе, жалпы 

сөз  байлығымен  етене  араласып,  қолданыс  аясында  біте  қайнасып 

кетпесе, олар санда бар да, санатта жоқ басы артық «балласт» болып 

қалуы  мүмкін.  Мұндай  терминдерді  тіліміз  «қабылдады»  деп  кесіп 

айту қиын. Екіншіден, күнделікті жасалып жатқан жаңа терминдердің, 

көпшілік  қауым  тарапынан  қолданыс  таппауы  тіл  табиғаты  үшін  бір 

қасірет болса, сол терминдерді жасаушы, әрі тұтынушы мамандардың 

өздері тарапынан іске қосылмауы, әдеби тілдің сүбелі саласы ретінде 

емін-еркін қолданылмай, кітап сөрелеріндегі сөздік түрінде ға на қалып 

коюы, одан да жаман. Шын мәнісінде ғылым тілін дамытқымыз келсе, 

ең алдыменен оларды мамандардың өздері өз саласында толық қолдана 

(жаза да, оқи да, сөйлей де) білуі өте қажет. Әрбір маман әдеби тілдің 

нормасына сай ғылыми стильді жетік меңгере отырып, өз еңбектерін 

қарапайым  халыққа  да,  қаламдастарына  да  түсінікті  етіп  жаза  білсе, 

айтайын  деген  ойын,  ғылыми  пікірін  ауызша  дәл  де  бейнелі  түрде 

415

жеткізе  білсе,  әдеби  тілдің  әдебилік  статусы  шыңдала  түскен  болар 

еді.  Бұл  тәрізді  үлкен  өнерді  меңгеру  әрбір  парасатты  азаматтың  ана 

тілі  алдындағы  абзал  борышы  бол са  керек.  Ол  болмаған  жерде  шын 

мәнісіндегі ғылым тілі жоқ, ал ғылым тілі қалыптаспаған, қалыптасса 

да,  қолданыс  таппаған  жерде,  әдеби  тілді  толыққанды  әдеби  тіл  деп 

тануға болмайды.

Осы тұрғыдан алып қарағанда бүгінгі қазақ әдеби тілінің жағдайы 

біле білген адамды алаңдатпай қоймайды. Мәселе қазақ әдеби тілінде 

ғылым  тілінің,  ғылыми  стильдің  толық  қалыптаспауында  емес,  сол 

тілдің қол даныс аясының тым тарлығында, еркін дамымауында болып 

отыр. Ғылым тілі қызметін бүгінде кемелдене түскен көркем шығарма, 

публицистика,  информация  тілімен  салыстыруға  болмайды.  Ғылым 

тілінің  көпшілік  қолды  элементтері  бұл  салаларда  да  қолданылады, 

бірақ олардың бәрі де тар мағынадағы ресми терминдердей емес.

Сонымен,  «ғылым  тілінің  басқа  салаларға  қарағанда,  кенжелеп, 

қолданыс  аясының  тым  тарылып  кетуіне  қандай  себептер  болды?» 

деген сауалға жауап іздейтін болсақ, оның негізгі себебін экологиялық 

кінаратқа  ұшырап  отырған  тіліміздің  жалпы  жағдайынан  байқауға 

болады.  1979  жылғы  санақтың  мәліметі  бойынша  республикадағы 

қазақтардың 98,6 проценті өз тілін ана тілім деп есептейді екен. Бірақ 

бұл  дерек  шындыққа  жанаспайды.  Біздің  пайымдауымыз  бойынша 

қазақ тілін мүлдем білмейтіндер мен шала-шарпы білетін қазақтардың 

өзі қазірде-ақ 40 проценттен көп болмаса, аз емес. Бұл проценттің, саны 

бұдан кейін де өсе түсуі мүмкін.

Осындай  объективті  себептермен  кінаратқа  көбірек  ұшырап 

отырған  ғылым  тілі  екендігін  мойындап,  тиісті  шараларды  бүгін 

қолданбаса, ертең кеш болатыны сөзсіз. Бір қарағанда республикамызда 

ғылым  тілінің  толық  дамуына  қажетті  объективті  жағдайлар  да  жоқ 

емес.  Басқаны  былай  қойғанда,  совет  дәуірінде  дүниеге  келген  83 

терминологиялық сөздік, сондай-ақ ана тілімізде оқып, үйреніп отырған 

В.  И.  Лениннің  55  томдық  ғылыми  мұрасы  мен  басқа  да  марксизм 

классиктерінің  еңбектері  нені  көрсетеді?  Бұл  еңбектерде  жүздеген-

мыңдаған қоғамдық-саяси, әлеуметтік, философиялық, экономикалық, 

социологиялык,  праволық  т.б.  терминдердің  қазақшалануы  бәрімізге 

белгілі.  Бірақ  мәселе,  сайып  келгенде,  осы  терминдердің  сала-сала 

бойынша,  өз  жүйесімен  іс  жүзінде  қолданылуында  болып  отыр. 

Қоғамдық ғылымдар бойынша ғылыми еңбек жазу, баяндама, лекциялар 

оқу  республикамызда  біршама  жолға  қойылса  да,  табиғи-техникалық 

416

ғылымдар саласында бұл дәстүр әлі қалыптасқан жоқ. Физика, химия, 

биология,  математика,  металлургия,  астрофизика,  геология  т.  б.  толып 

жатқан  ғылымдар  бойынша  монографиялық  еңбектердің  қазақ  тілінде 

жазылуы  әлі  күнге  дейін  әдетке  айналмағандығы  өкінішті-ақ.  Ғылым 

тілінің  қалыптасуында  арнаулы  «Ғылым»  баспасының  атқаратын  ролі 

орасан зор. Алайда жыл сайын шығатын жүздеген ғылыми еңбектердің 

басым көпшілігі (80–90 проценті) орыс тілінде шығады. Мәселен, 1989 

жылы  осы  баспадан  шығатын  ұзын  саны  150  еңбектің  тек  15-і  ғана 

қазақша  шықпақшы.  Оны  30  институттың  ішінен  негізінен  Тіл  білімі 

институты мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты ғана 

шығармақшы болып отыр. Мұндай жағдайда, әрине, ғылым тілін дамыту 

мүмкін емес. Ғылыми басылымның бұл түрімен әдеби тіліміздің статусын 

қалыптастыруға тигізер септігі шамалы. Осы жағдай бәрімізді де қатты 

алаңдатады. Өйткені ғылым тілі дамымаған жерде әдеби тілдің статусы 

ғана  емес,  жал пы  рухани  өміріміздің,  ұлттық  мәдениетіміздің  дамуы 

жайында  сөз  ету  қиын.  Сондықтан  да  ғылымның  республикамыздағы 

дамуын  тек  оның  қол  жеткен  табыстарымен  ғана  бағаласақ,  ашқан 

жаңалықтарымен ғана өлшесек, мықтап қателесеміз. Егер біз ғылымның 

барша  жаңалықтары  мен  табыстарын  ең  алдымен  адамның,  халықтың 

игілігіне қажет дүние деп танысақ, бұл арадағы тілдің атқаратын орасан 

зор қызметін де ұмытпағанымыз жөн. Өйткені қандай ғылым болмасын 

халыққа  қызмет  ету  үшін  ол  сол  халыққа  етене  жақын,  түсінікті  тілде 

дамуы тиіс. Бұдан, әрине, басқа тілде білім алуға болмайды деген пікір 

тумаса керек. Дегенмен орта мектептерді ана тілінде бітірген жастардың 

жоғары  білім  мен  мамандық  алуды  сол  тілде  жалғастыруы  өте  тиімді 

болар еді, өйткені тіл тосқауылы («языковой барьер» мәнінде) әрқашан 

да білім саласына, мамандық игеруге жағымсыз әсер етеді.

Ана тілімізде ғылым дамытудың негізгі тетігі қазақ зиялыларының, 

интеллекті қауымның тіл табиғатына аса сергектікпен қарап, оның өсу, 

даму процесіне саналы да белсенді түрде ықпал жасауына байланысты. 

Осы  орайда  сан  алуан  мамандық  иелері  (инженерлер  мен  техниктер, 

агрономдар  мен  дәрігерлер,  архитектор  мен  конструкторлар,  физиктер 

мен  математиктер,  химиктер  мен  металлургтер,  философтар  мен 

экономистер, тарихшылар мен археологтар, тілшілер мен әдебиетшілер 

т. б.) ана тілін өз саласында сөйлете білсе, оның қоғамдық потенциясы 

аса түсіп, қолданыс шеңбері әлдеқайда кеңейген болар еді.

Амал жоқ, бұл саладағы табыстарымыздан гөрі кемшіліктеріміз әлі 

де молырақ.