2-китап indd



жүктеу 4,98 Mb.
Pdf просмотр
бет91/176
Дата20.05.2018
өлшемі4,98 Mb.
#14827
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   176

265

академиком.  Организация  науки  большое  дело  и  занимает  массу 

времени. У меня всегда было очень много собственных научных идей 

и  планов.  Кое-какой  «урожай»  собран.  Это  450  названий  научных 

трудов. В том числе свыше полусотни книг – монографии, авторские 

сборники статей, словари, учебники для школ и вузов. В период моего 

директорства и до того организовывались экспедиции, были собраны 

богатые материалы и издан трехтомный диалектологический словарь. А 

также 10-томный академический «Толковый словарь казахского языка». 

Там около 70 тысяч реестровых слов, то есть слов, систематизированных 

в  лексические  гнезда.  Сейчас  правительство  выделило  деньги  на 

издание нового, 15-томного толкового словаря. Наши молодые ученые 

ведут сбор материалов, включая ранее не охваченную исследованиями 

литературу.

Уже  около  10  лет  я  являюсь  почетным  директором  института. 

Почетный-то почетный, да не безотчетный. У меня был план: написать 

после  своего  75-летия    25  книг    с    изложением    моих  основных  идей 

и  знаний.  И  вот  на  пороге  80-летия  уже  вышло  11  книг.  Среди  них 

монография  «Структура  односложных  корней  казахского  языка» 

и  «Тысяча  метких  и  образных  выражений:  Казахско-русский 

фразеологический словарь (с этнолингвистическими комментариями)». 

Здесь 500 казахских крылатых слов и 500 их русских эквивалентов.  В 

свое  время  был  издан  похожий  словарь  академика  Смета  Кенесбаева, 

нашего  учителя.  Но  он  только  на  казахском,  и  там  дается  лишь 

объяснение  смысла  фразеологизмов.  А  в  моем  словаре  отражены  и 

мотивы  их  образования,  и  историческая  судьба.  Он  рассчитан  на 

желающих  глубже  познать  тонкости  казахского  языка.  Тираж  сразу 

разошелся,  видимо,  словарь  вызвал  интерес  у  русских  и  зарубежных 

читателей. Сейчас его переводят на английский. Но я продолжаю эту 

работу, ведь в казахском языке около 25 тысяч фразеологизмов. Кроме 

того до конца 2004 года планирую выпустить еще 3-4 книги. В частности, 

«Толковый словарь казахских пословиц и поговорок». Известный всем 

сборник Даля – это просто свод русских пословиц, а здесь будет

 

дано 



исчерпывающее  разъяснение  каждого  образного  речения.  Обращаю 

ваше внимание и на такой аспект. Если рассматривать казахский язык 

через призму многозначности его слов, то в нем окажется около одного 

миллиона (!) смысловых единиц.



-  Владимир  Даль  в  полном  научном  одиночестве  создавал 

«Толковый  словарь  живого  великорусского  языка».  Но  словарь 


266

казахского языка, где был бы миллион смысловых единиц, - как создать 

одному человеку?

-  Вы  попали  прямо  в  точку.  Я  как  раз  работаю  над 

этнолингвистическим  словарем  «Казахи  в  мире  родного  языка»  в 

четырех томах. Правда, у меня трое помощников-лаборантов. Все тома 

уже в компьютерном наборе.

-  И как вас на все хватает?

-  Я работаю по 14 часов в сутки, Ни в какой партии не состою. 

Политикой  не  занимаюсь.  Кроме  языковой.  С  декабря  1986  года  как 

основатель и бессменный президент Международного общества «Қазақ 

тілі»  участвую  в  общественной  поддержке  государственного  языка, 

расширении и укреплении его функций, в организации его изучения. 

Мы выполняем свой долг перед народом. Во всех областях Казахстана 

работают  отделения  общества.  Но  вскоре  я  собираюсь  передать  этот 

пост более молодому коллеге. Ради науки.

-  Ваше имя я вижу в таком ряду светил языкознания: Обнорский, 

Байтурсынов, Кенесбаев, Сауранбаев, Аманжолов, Кайдаров... 

-    Я  бы  не  хотел,  чтобы  меня  ставили  в  этот  ряд.  Потому  что 

если я чего-то достиг, так только взбираясь наплечи больших ученых. 

У  каждого  в  науке  свой  путь.  Я  третий  в  нашей  академии  академик-

языковед. После Кенесбаева и Сауранбаева. Ныне разных академиков 

пруд  пруди.  Вслед  за  преобразованием  НАН  РК  в  общественное 

объединение в течение часа было произведено на свет 120 академиков. 

В этот ряд я тоже не хочу вставать. К тому же я не скован рамками.

Мои работы – да не прозвучит это нескромно – шире казаховедения. 

Они, как вы и сами, видимо, поняли в ходе нашей встречи, лежат не в 

узко национальном, а в бескрайнем поле тюркологии. И еще. За 45 лет я 

подготовил около 70 ученых. Десять из них уже доктора наук.



Вечерний Алматы. 1 мая 2004 года. 

С ученым беседовал Сергей Исаев.

ҒЫЛЫМ ТАРИХЫ

Әр  ғылымның  өзінің  пайда  болу,  қалыптасу  және  даму  тарихы 

болатыны сияқты, академик

 Ә.Қайдардың жарты ғасырдай шұғылданып келе жатқан қазақ тіл 

білімі  мен  ұйғыртану  ғылымының  да  өзіндік  тарихының  және  оған 

ғалымның да тікелей қатысы болғандығында дау жоқ. 



267

Бұл  екі  мәселенің  екеуіне  де  ғалым  ерекше  мән  беріп,  жалпы 

Қазақстан  топырағында  туып,  жер  жүзіндегі  бірден-бір  ғылыми 

орталығы саналатын Тіл білімі институтының қара шаңырағы астында 

(ұйғыртану орталығы да көп жылдар бойы соның құзырында болған) 

өсіп-өніп,  өркен  жайған  қазақ  және  ұйғыр  тіл  таным  ғылымдарының 

тарихын,  даму  қарқынын  үздіксіз,  уақты-уақытылы  жазып  келгендігі 

мәлім.  Оның  басты  бір  себебі  Ә.Қайдардың  көп  жылдар  бойы 

институттың  да,  ұйғыртану  бөлімінің  де  басшы  қызметінде  болуына 

байланысты еді. 

Байқап  отырсақ,  қазақ  тіл  білімі  мен  ұйғыр  тіл  біліміне  ғалым 

осы  уақыт  ішінде  20-дан  астам  мақала  бағыштаған  екен.  Олардың 

өзі екі топтан – бірі жалпы тіл біліміне, екіншісі соның бір саласына 

бағышталған  мақалалардан  тұрады.  Солардың  кейбіреулері  мыналар: 

Институт языкознания АН КазССР – центр лингвистической мысли 

в  республике”  //  Развитие  казахского  советского  языкознания.  Алма-

Ата,  “Наука”,  1980.C.  4-12.  Бұл  институттың  ғана  емес,  жалпы  қазақ 

тіл  білімінің  төңкерістен  бұрынғы  дәуірінен  бастап  бүгінгі  (1980) 

күнге  дейінгі  дамуын  қорытындылайтын  еңбек.  Аталмыш  кітап 

қазақ тіл біліміне бағышталып, онда салалық ғылымдар тарихы және 

атақ-лауазымды  тілші  ғылымдардың  библиографиялық  деректері 

де  берілген.  Осындай  қорытынды,  шолу  мақалалар:  10  жылда  бір,  не 

мерекелі даталарға бағышталып отырғаны мәлім. 

Мысалы: “Казахское языкознание” – детище Октября АН Каз. ССР. 

Сер. филол., 1987. ғ3, с. 3-11: Ш.Сарыбаев, Ф.Алиевпен бірге); Казахское 



языказнание  за  50  лет”  //  Изв.  АН  Каз.ССР.  Сер.  общество.,  1972,  ғ5, 

с. 20-34: (І.Кеңесбаевпен бірге); “Основные этапы развития казахской 



лингвистической  науки”  //  Наука  Советского  Казахстана.  1920-1980 

г.г.  Алма-Ата,  1981,  С.  249-255;  “Развитие  казахского  языкознания: 



итоги и перспективы” // Изв. АН КазССР. Сер. филол. 1986, ғ3, С. 3-7. 

(Е.Қажыбековпен бірге); “Уйгуроведение в Казахстане” // Исследования 

по  уйгурскому  языку.  Алма-Ата,  1970.  кн.  2,  С.  21-30.,  (бұл  саладағы 

ғылым еңбегінің жалпы саны 20-дай) 

Тіл  білімі  тарихына,  әдетте,  биобиблиографиялық  еңбектер  мен 

ғалымдардың  ғылыми  еңбегіне,  ғылымдағы  ғұмырына  бағышталған 

зерттеулерді  де  жатқызады.  Өзі  шұғылданып  жүрген  лингвистика 

ғылымы  да,  басқа  ғылымдар  сияқты,  жеке  ғалымдардың  қосқан 

үлесінен,  айтқан  жаңа  пікірі  мен  ашқан  жаңалығынан  құралып,  сол 

арқылы  дамиды  деп  түсінетін  Ә.Қайдар  өз  өмірінде  араласқан,  не 




жүктеу 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   176




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау