2-китап indd

133

арқылы енген интернационалдық сөздер құрамы 75 пайызды құрайды. 

Осының  салдарынан  тіліміз  біршама  бояу-нақыштарын  жоғалтуда. 

Әйтпесе  интернационалдық  сөздер  қай  тілде  жоқ?  Бәрінде  бар.  Тек 

біздің тіліміз сондай сөздерді өте көп мөлшерде қабылдауда. Бар мәселе 

сонда.

Кейбіреулер осыған орай «Біз өзге терминдерді сөз жетпегендіктен 

қабылдаудамыз», – дегенді айтуда. Олай емес, біздің сөз байлығымыз 

оларды түсінікті тілмен беруге жетеді. Тек сол мүмкіндікті өзіміз дұрыс 

пайдалана алмай отырмыз. 

Тіліміз өте бай тіл. Еркебұлан дейтініміз, біздің тіліміз ресми тілдің 

стандартына көнбейді, еркін. Біздің әрбір сөзіміз ояу, астарында бірнеше 

мағына, бірнеше ой жатады. Міне, соның бәрі терминнің талабына сай 

келмейтін  қасиеттер.  Бір  жағынан  сондықтан  да  жан-жақтылықтан 

қашып,  орысшасын  ала  бердік  қой.  Сөйтіп,  орысша  сөздерді  әбден 

орнықтырып алдық та, енді содан құтыла алмай жатырмыз. Орысшадан 

қол үзгісі келмейтіндер бар. 

Бір  жаманы,  осыны  түсінбейтіндер  де  кездеседі.  Тіпті  кейбір 

ақсақалдарымыздың  өзі  «Өй,  ана  сөз  жақсы  еді  құлағымызға  сіңіп 

қалған, мына сөз жақсы еді», – деп жатады. Бұл дұрыс емес. Егер ұлт 

болып  қалыптасқымыз  келсе,  кешегі  мен  бүгінгіні  емес,  болашақты 

ойласақ, онда ана тіліміздің тазалығын сақтауға тырысуымыз керек.

–Өмірлік маңызы зор жанды пікіріңізге қарсы айтар дауым жоқ, 

аға. Бірақ, осы ұлтаралық терминдерге қатысты ғалымдар арасында 

не түрлі көзқарастар бар емес пе?

–  Иә,  ұлтаралық  лексиканы  қабылдамай,  қалай  күн  көреміз  деп 

«жылайтындар»  да  жоқ  емес.  Олардың  бұлайша  қорқуы  бекершілік. 

Өйткені, жер жүзіндегі тәжірибеге қарайтын болсақ, мысалға жапондар, 

40-жылдардан  бастап  бүкіл  техникаларды  өз  тілінде  шығаруда.  Ал 

олардың техника саласындағы жетістігі қандай екендігін бүгінде бүкіл 

әлем біледі. Қытайлар да солай. Және бұлардан басқа қанша елдер бар, 

тек өз тілдерін ғана қорғап, дамытып жатқан. 

Кейбіреулер  айтып  жүргендей,  интернационалдық  терминдерді 

аударуға  болмайды  деген  сөз  дұрыс  емес.  Болады.  Бірақ,  мысалға 

медицина саласындағы мыңдаған латын тіліндегі атауларды аударудың 

жөні жоқ. Олар халықаралық деңгейде қалыптасып қалған терминдер.

Міне, сондықтан да ғалымдар жан-жақты ақылдаса отырып, ортақ 

шешім бойынша қабылдаса, тілімізге көптеген жаңа сөздерді енгізуге 

болады. 

134

– 

Жүйесіз,  бей-берекет  емес,  ақылмен  істелсе,  бәрі  оңды 

болатыны рас қой...

– 

Әрине,  өз  тіліміздің  негізінде  жаңа  сөздерді  қабылдау 

керек.  Өркениеттің  дамуына  байланысты  туындап  отыратын  ондай 

қажеттіліктерге шек қоюға болмайды. Мысалға, орыс тілінің өзінде 12 

мың түрік сөзі бар.

Бұл жөнінде мен талай мақалалар жаздым, бір кітапша шығардым. 

Қайталап  айтамын.  Жаппай  аударуды  қолдамаймын,  сапалы  түрде 

біртіндеп істеу керек бұл жұмысты. Себебі, терминология – бұл әдеби 

тілдің жон арқасы. Терминология принципінде ең алдымен өз тіліміздің 

байлығын сарқа пайдалану керек деп жазылған. Біз басында сол сарқа 

пайдалану дегенді дұрыс түсінбей, көптеген терминдерді жөнсіз енгізіп 

алдық  та,  тілімізді  бүлдірдік.  Енді  қазір  үйреніп  қалған  құлаққа  бәрі 

жақсы,  үйлесімді  сияқты.  Шындығында  олай  емес  қой.  Сондықтан 

да  осындай  проблеманы  біржақты  шешу  қажет.  Тілдің  аса  маңызды 

мәселелерінің бірі осы.

–  Тұтасымен  алғанда,  елдегі  мемлекеттік  тіл  мәселесі  бүгінде 

біршама алға жылжыды дей аламыз ба?..

–  Қуанарлығы  сол,  қазақ  тілінің  мәселесі  Үкімет  тарапынан 

түбегейлі түрде қолға алынған тәрізді. Бұл орайда төрт облыстағы іс 

қағаздарының  біртіндеп,  мемлекеттік  тілге  аударыла  бастағандығын 

айтуға  болады.  Бұлар  –  Атырау,  Ақтау,  Қызылорда  және  Оңтүстік 

Қазақстан. Мұның өзі сәл де болса ілгерілеу. 

Осы тұрғыда Үкіметке И.Тасмағанбетов, М.Құл-Мұхаммед тәрізді 

ұлтжанды азаматтардың келгендігі көңілге үміт ұялатады. Олар қолда 

бар  мүмкіндіктерін  пайдаланып-ақ  жатыр...  Бірақ,  кері  тартатындар 

көп. Мысалға, теледидар хабарларын 50 пайызға қазақ тілінде жүргізу 

мәселесі  дер  кезінде  өте  орынды  келтірілді.  Біреулер  оны  күлкі 

етеді,  әшейін  нәрсе  деп  келемеждейді...Ол  дұрыс  емес.  Өз  елімізде 

телеарналарды  50  пайызға  ұлттық  тілде  сөйлетудің  не  айыбы  бар?.. 

Қайта бұл бүкіл халық болып, қолдайтын бастама емес пе? Бұқаралық 

ақпарат  құралдары  да  осы  бағытта  жан-жақты,  жетімді  жұмыс  жүргізуі 

керек деп ойлаймын.

– 

Елбасымыз  ана  тілімізді  кез  келген  әдебиетшіден  кем 

білмейді. Ендеше неге белден басып тұрып бүкіл іс қағаздары қазақ тілінде 

жүргізілсін дегендей Жарлық шығармайды екен деп ойлаймын кейде мен. 

Бәлкім, олай жасауға болмайтын шығар. Бірақ, осылайша әліптің артын 

күте берсек, әлі қанша жүретінімізді бір Алла біледі... Сіз қалай ойлайсыз?

135

– 

Біздегі  қалыптасып  қалған  демографиялық  жағдайға  қарай, 

олай істеуге болмайды. Өйткені республикамыздың бірқатар облыстарында 

орыс  ағайындардың  саны  көп.    Егер  жаңағы  айтылғандай,  Жарлық 

шықса, солардың бәрінің байбалам салатыны анық. Шындығында, біз сол 

тыныштық үшін өзімізді көп нәрседен шектеп отырмыз ғой...

Мысалға,  сол  Ресейдің  өзінде  орыс  тілін  білмеген  адам  үкімет 

басындағы жоғарғы қызметке тағайындалмайды. Сол сияқты Германияда 

да неміс тілін білмейтін адамды жұмысқа алмайды. Ал бізде ше? Бізде орыс 

тілі ұлтаралық қатынас құралы, ресми тіл қызметін атқаруда. Бұлай болғаны 

дұрыс емес. Тіл саясатындағы жалтақтықтан арылмай, ісіміздің оңалмасы 

анық. Соны біле тұра, түсіне тұра солай істеуге мәжбүр болудамыз. 

Елбасының ойлайтыны, алдымен ел ішінің тыныш болуы. Тіл мәселесі 

тұра  тұрар,  ұлтаралық  татулықты  сақтаудың  мемлекетіміз  үшін  өмірлік 

маңызы зор дейді ол. Бұл туралы талай ол кісімен әңгімелескенбіз. Әрине 

ел ішінің ынтымақты, бейбіт болуы ең басты нәрсе. Бірлігіміз ыдырамасын 

делік. 

Ең  бастысы,  ұлт  санасында  сілкініс  болуы  керек.  Осылай  деп  мен 

жазғанмын  да.  Мәселен,  латын  графикасына  байланысты  жағдай  да 

осындай күйде...

– 

Қанша айтылып, қанша жазылғанмен де осы мәселе де әзірге 

аяқсыз қалып жатқан секілді...

– 

Иә,  қанша  жыл  болды,  латын  жазуына  көшу  ісінде  алға 

жылжыр емеспіз. 1993 жылы осы мәселені көтеріп, ашық хат жазғанбыз. 

Содан бері міне, 10 жылдай уақыт болды. Ешқандай нәтиже жоқ. Әлі күнге 

сөзбұйдаға салуда. 

Көршілес елдердің бәрі шетінен латын графикасына көшіп жатыр. Тек 

біздің ғана қозғалар түріміз жоқ. Бұл Өзбекстандағы бауырларымыз үшін өте 

қиын. Олар қараңғы болып қалатын болды. Ауғанстан мен Моңғолиядағы 

қандастарымыздың жағдайы одан да қиын. Ал Қытайдағы қазақтар арапша 

оқиды.  Сөйтіп  несін  айтасыз  тіл  мәселесіне  келгенде  төрт  көзіміз  түгел 

емес. Әр елдегі қандастарымыздың жазу үлгісі де, даму үрдісі де әр басқа. 

Идеология да бөлек... Түптеп келгенде, осының бәрі қазақ тіліне кері әсерін 

тигізуде. Міне, мәселе қайда! Біз сондай бір табиғи, тарихи түйінді жағдайға 

душар болып отырмыз. Сондықтан да, әсіресе, бүгінгі таңда бізге жүйелі де 

икемді, көреген тіл саясаты керек.

– 

Саясат жүйелі де икемді болуы үшін заң сапалы да, салмақты 

болуы  керек  шығар.  Осы  арайда  Тілдер  туралы  Заңға  байланысты  не 

айтасыз?