2-китап indd

473

алып  отыр.  Орыс  тілінің  Со вет  Одағындағы  ұлт  тілдеріне  жасап 

отырған игілікті ықпалы да өз алдына сөз.

Орыс тілінің осындай қасиеттерін, ұлттық мәдениетімізді гүлдендіре 

түсудегі рөлін атап өткенде, данышпан Абай атамыздың айтқан өсиеттері 

еріксіз  ойға  оралады:  «Орысша  оқу  керек,  хикмет  те,  мал  да,  өнер  де, 

ғылым да – бәрі орыста... Сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады», 

– деген еді ол.

Абайдың  бүгінгі  бақытты  заманда  жасап  отырған  ұрпақтары 

оның бұл өсиетін орындап отыр: орыс тілін еркін де терең меңгерудің 

арқасында  олар  ғылым  мен  білімнің  асқар  шыңына  шарықтап 

өрлей  түсуде.  Егер  революциядан  бұрын  орыс  тілін  білем  деушілер 

ілуде  біреу  ғана  болса,  бүгінгі  таңда  республикамыздағы  қазақ 

тұрғындарының  (олардың  саны  –  1970  жылы  4.  161.  164.  кісі)  48,8 

проценті орыс тілінде таза сөйлейтін болып отыр.

Бұл  цифрлар  нені  көрсетеді?  Біздің  ұғымымызша,  бұл  – 

халықтардың  орыс  тіліне  деген  зор  ілтипатын,  оның  игілікті  әсерін 

сезіне  білуін,  тіл  үйренуге  ерекше  қабілеттілігін  сипаттайтын 

дәлелдер.

Орыс  тілі  бүгінде  тек  совет  халықтарының  ғана  ұлтаралық 

қатынас құралы емес, сонымен қатар, ол – халықаралық тілдердің бірі. 

Ол Біріккен Ұлттар Ұйымында қолданылатын ресми тілдердің біреуі 

болып саналады. Бұл орыс тілінің халықара лық беделінің де өскендігін 

дәлелдейді. Орыс тілін үйренуге қазіргі уақытта, социалистік елдерді 

былай қойғанда, жер жүзіндегі ірілі-кішілі мемлекеттердің бәрі бірдей 

жіті бет бұрып отыр. Бұған «Орыс тілі мен әдебиетін оқытушылардың 

халықаралық  ассоциациясы»  деп  аталатын  ресми  ұйым  басшылық 

етеді.  Айта  кету  керек,  осы  ұйымның  басшылығымен  Ташкент 

қаласында халықаралық симпозиум өткізілді. Оның жұмысына Азия, 

Африка,  Индия,  Индонезия,  Кипр,  Ливан,  Мали,  Нигерия,  Угада, 

МНР, ФРГ, Англия, Дания, Жапония сияқты елдерден келген орыс тілі 

мұғалімдері  қатынасып,  осы  аталған  елдерде  орыс  тілін  оқытудағы 

табыстары мен талаптарды кеңінен сөз етті.

Орыс  тіліне  осыншама  қызығудың,  оны  үйренуге  жер  жүзі 

халықтарының  талаптануының  да  белгілі  себептері  болса  керек. 

ЮНЕСКО-ның  ресми  хабарына  қарағанда,  жер  жүзінде  шығатын 

ғылыми еңбектердің 30 проценті қазіргі уақытта орыс тілінде шығады 

екен. Демек, мұның өзі орыс тілінің халықаралық көлемде де ғылым 

мен прогресс тіліне айналғандығын толық дәлелдей алады.

474

Көп  ұлтты  мемлекетімізде  ұлы  орыс  тілінің  мерейі  өсіп  оның 

туысқан  халықтардың  тіліне,  мәдениетіне,  рухани  өміріне,  сондай-ақ, 

өзара  жақындасып,  социалистік  ұлт  болып  қалыптасуына  жасап  отырған 

игілікті ықпалын біздің дұшпандарымыз, әсіресе, Орта Азия мен Қазақстан 

халықтарының  шетелдік  «мамандары»,  буржуазия  идеологтары  әрқашан 

бұрмалап,  өңін  айналдырып  көрсетуге  тырысады.  Орыс  тілінің  совет 

халықтары үшін ұлт ара қатынас кұралы – ортақ тілі болып отырғанын олар 

«орыстандыру», «орыс тілін зорлап үйрету», «ұлт тілдерін аяқ асты ету» деп 

түсіндіріп, совет шындығына көпе-көрінеу жала жапқысы келеді.

Бірақ шығыс халқында «Ит үреді, керуен көше ді» деген сөз бар. Біздің қас 

дұшпандарымыз советтік қоғамға қанша жала жапса да, оның коммунизмге 

беттеген салтанатты ұлы көшін тоқтатуға шамасы келмейді.

Елімізде  социализм  кұру  процесінде  жаңа  тарихи  қауым  қалыптасып 

отыр. Бұл қауымның аты – совет халқы. Оның бүгінгі ұлан-ғайыр табысы 

да, ертеңгі жарқын болашағы да ортақ. Бұл бірліктің болаттай берік тірегі 

– халықтар достығы, ол достықтың дәнекері – ортақ тіл, ортақ тіл – біздің 

елімізде ұлы орыс тілі.

ҚазССР ҒА Тіл білімі институты

Өрелі өнер (тіл мәдениеті туралы) Алматы. – Ғылым. 1976. 21-27 б.

Языковое строительство и развитие национальных 

языков в Казахстане в советскую эпоху

  «Язык  есть  важнейшее  средство  человеческого  обще ния...»

1

 

–  так  сформулирована  В.  И.  Лениным  величайшая  роль  языка  как 

коммуникативного средства общения между людьми на самых различных 

ступенях их общественного раз вития. Эту свою великую миссию язык 

может успешно выпол нять только тогда, когда он имеет все необходимые 

социаль ные условия для свободного функционирования и развития.

Именно  поэтому,  когда  мы  говорим  о  небывалом  расцвете 

национальных  культур,  свободном  структурно-функциональ ном 

развитии  национальных  языков  малых  и  больших  наро дов  Советского 

Союза, объективные причины всего этого ви дим, прежде всего, в самой 

социальной сущности советского общества, в больших революционных 

преобразованиях,  про исшедших  после  Великой  Октябрьской 

социалистической ре волюции.

Строительство  нового  социалистического  общества  настоя-

тельно  требовало  активного  участия  в  нем  всех  народов  наше го 

1 Ленин В.И. Полн. собр. соч., т. 25, с. 258.

475

многонационального государства, приобщения широких масс народа к 

политической и государственной жизни страны. А для этого надо было 

в  кратчайший  срок  ликвидировать  неграмотность  населения,  создать 

для  них  письменность,  раз вить  национальные  литературные  языки, 

провести коренизацию местных органов управления, государственного 

и хозяйственного аппарата, наладить издательское дело, открыть шко-

лы с преподаванием на местных языках.

Именно  поэтому  с  первых  же  лет  Советской  власти  работа  по 

языковому строительству как неотъемлемая часть общего культурного 

строительства в нашей стране была направлена не только на скорейшее 

налаживание  запущенного  языкового  «хозяйства»,  доставшегося  нам 

от  царской  России,  но  и  на  правильное  решение  больших  научно-

практических языковых проблем

2

.

И  сегодня,  оглядываясь  на  пройденный  путь  с  высоты 

шестидесятилетнего  развития  советского  общества,  мы  можем 

констатировать,  что  языковая  политика  КПСС  была  плодо творной. 

Благодаря ей были достигнуты исключительно боль шие успехи в языковом 

строительстве:  ликвидирована  сплош ная  неграмотность  в  Средней 

Азии и Казахстане, составляв шая 98–99% населения (на ее ликвидацию 

потребовалось всего лишь 10–15, а не тысячи лет, как предсказывали неко-

торые деятели просвещения царской России). В течение два дцати лет (1920–

1940 гг.) была создана письменность для 50 национальностей Советского 

Союза. В настоящее время из 130 равноправных

3

 языков в нашей стране 70 

являются письменно-литературными.

В  чем  же  секрет,  каковы  причины  небывалого  успеха,  ко торого 

добилось советское общество в языковом и культурном развитии?

В.  И.  Ленин  всегда  подчеркивал  необходимость  абсолют ного 

равноправия  всех  народов  СССР  и  свободного  развития  их  языков. 

Наша  партия  руководствовалась  и  последователь но  проводила  в  жизнь 

ленинские  идеи  по  национальному  во просу:  о  недопустимости  в  нашем 

демократическом государст ве «ни одной привилегии ни для одной нации, 

ни для одного языка», о беспрепятственном и всестороннем развитии всех 

без исключения языков, о содействии и помощи ранее угне тенным народам 

в создании письменности, письменно-литературных языков и т. д.

2 Дешериев Ю. Д. Развитие национальных языков и языка межнационального общения. 

–  «Коммунист»,  1973,  №  1;  его  же.  Закономерности  развития  и  взаимодействия  языков  в 

советском  обществе.  М.,  1966:  Суник  О.  П.  Некоторые  проблемы  языкового  строительства  в 

СССР. – «Вопросы языкознания», 1971, № 6, с. 16–30.

3 Исаев М. И. Сто тридцать равноправных (о языках народов СССР). М., 1970.