429
шет тілі арқылы үйренгендер үшін оның оқу мен жазуын меңгеру, шындап
кіріссе, бас-аяғы екі-үш сағаттан екі-үш күнге ғана созылуы мүмкін.
Екіншіден, шынында да, жазуымызды бірінен кейін бірін
ауыстыруымыздан рухани мәдениетіміздің біршама тоқырағаны рас.
Бірақ ұтылғанымыздан ұтқанымыз көбірек сияқты. Елу жылдық жазба
мәдениетіміз соның кепілі. Соның өзінде де жоғалттық деп жүргеніміздің
бірі болмаса да, көбісі-ақ қалпына келген тәрізді: кейінгі ұрпақ жөнді оқи
алмай жүрген араб, латын жазуларындағы көпшілік қолды шығармалар
негізінен кирилге қотарылып болған көрінеді. Бұл әрине, басы артық
шығын. Дегенмен, қажеттілік одан да артық қой. Әйтпесе, Қытайдың
Шинжаңындағы қазақ туыстарымыз бізде шыққан том-том кітаптарды
арабшаға қотарып, басып шығарар ма еді?
Үшіншіден, латын жазуы сөз бола бастағаннан бері (бұрын ондай
әңгіме көп болмайтын) онымен бір кезде Ахмет Байтұрсынұлы реттеп,
жеңілдеткен арабтың төте жазуын таластырушылар да табылып жатыр. Егер
бүгінгі жазу мәселесі тек қана қазақ тіліне байланысты болса, мүмкін, бұл
ұсыныстың салмағы басқашалау болар еді. Бүгінде мәселенің қойылуы
мүлдем өзгеше, әйтеуір жазу өзгерту емес, бүкіл түрк қауымдастығын
жақындата түсетін ортақ жазуды сайлау керек боып отыр ғой. Ал түрк
әлеміндегі араб жазуының мәні мен дәстүріне келсек, онда түрк, өзбек,
әзірбайжан, татар,түрікпен халықтарының алдына түсу бізге қиын болар
еді. Олардың ғасырлық жазба дәстүрі араб жазуына байланысты. Соның
өзінде де бұл халықтар латын жазуын таңдап алып отырған жоқ па? Осы
арада бір нәрсенің басын ашып кеткен жөн ғой деп ойлаймыз. Бүгінде
қазаққа «араб жазуын үйренбе» деп жүрген адам жоқ. Әрбір сауатты адам
ол жазуды білгені жөн. Біз де жастарды соған үгіттеудеміз. Бұл, әрине,
басқа мәселе.
6. Латын мәселесіне республикамыздағы этнодемографиялық
жағдайдың да қатысы бар екені сөзсіз.
Рас, біз көптеген ұлттар мен ұлыстардың өкілдері жасайтын
мемлекетте тұрамыз. Ұлт өкілдері мен жергілікті қазақ халқының
сандық ара қатысы латын әліппесін қабылдап жатқан көршілес түрк
республикалардан мүлдем басқаша. Жазу ауыстыру мәселесінің осы
күнге дейін ресми түрде сөз болмай келуі де, міне дәл осы жағдайға
қарайлауға байланысты екені айдан анық. Біздің ойымызша,
мемлекеттік мәртебеге жаңа ғана қолы жетіп отырған қазақ тілінің
жазуын өзгертуден басқа ұлт өкілдеріне келіп-кетер еш нәрсе жоқ
сияқты.
430
Рас, біз көптеген ұлттар мен ұлыстардың өкілдері жасайтын
мемлекетте тұрамыз. Ұлт өкілдері мен жергілікті қазақ халқының
сандық ара қатысы латын әліппесін қабылдап жатқан көршілес түрк
республикалардан мүлдем басқаша. Жазу ауыстыру мәселесінің осы
күнге дейін ресми түрде сөз болмай келуі де, міне дәл осы жағдайға
байланысты екені айдан анық. Біздің ойымызша, мемлекеттік
мәртебеге жаңа ғана қолы жетіп отырған қазақ тілінің жазуын
өзгертуден басқа ұлт өкілдеріне келіп-кетер еш нәрсе жоқ сияқты.
Сондықтан да қазақ тілін үйренгісі келмейтін жерлестерімізге
қазақ жазуының кирилл болғаны не, латын болғаны не –бәрі бір емес
пе? Қайта міндетті түрде шетел тілдерін оқитын барлық халықтар үшін
мемлекет тілінің латын әліппесін қабылдауымыздың пайдасы болмаса,
зияны жоқ. Өйткені олардың (мәс. өзбек, әзірбайжан, қырғыз, татар, т.б.)
өз тарихи атамекендерінде де латын жазуына көшкен, не көшпекші.
Әрине, ұлттың өзі болып бастаған осы бір ізгі әрекетті дау
іздеушілер, «сыныққа сылтау» таба алмай жүргендер «ойбай, қазақтар
жазуларын өзгертіп жатыр» деп, дабыра етуі де, «мұның арты не
болар екен?» деген күдік пен күмән тудыруы да мүмкін. Бірақ қазақ
тағдырына парасаттылықпен қараған саналы азаматтың бұл мәселені
дұрыс түсінуі де ықтимал. Ойлануға да, толғануға да уақыт та ( ХХІ ғ.
дейін) жеткілікті.
7. «Латын әліппесіне байланысты қазақ диаспорасының жағдайы
қалай болмақ?» деген өте орынды сұрақ та қойылып жүр.
Бұл бүгінгі таңда үш түрлі (араб, латын және кирилл) жазудан
пайдаланып отырған қазақ диаспорасының (яғни жақын, алыс
шетелдерде жасайтын үш қазақтың бірінің) тағдырына байланысты
мәселе. Егер белгілі бір себептермен кирилл жазуында қала берсек, онда
ҚХР, МХР, Ауған, Иран, Түркия, т. б. елдерде жасайтын қандастарымыз
болса, олар сол елдердің азаматы ретінде мемлекеттік жазу деп таныған
латынға көшуге міндетті. Сонда, екі ортада, онсызда біртұтас ұлт
бола алмай жүрген қазақ халқы жазуының ала-құлалығынан тағы
да ортақ рухани мәдениетті дамытуға толық араласа алмай, шөре-
шөре болуы сөзсіз. Міне, бұл тәуелсіз мемлекетіміздің болашағына сын,
өркенитетті ел болуына нұқсан келтіргені келтірген. Егер Қазақстан
Республикасы латын әліппесіне көшу туралы шешіп қабылдап, үш
миллионнан астам қазақ диаспорасын рухани, мәдени ынтымаққа
шақырып жтса, ал ондағы бауырларымыз бұл игілікті іске ықылас
білдірсе, күндердің күнінде бір жазулы ұлтқа айналуымыз да ғажап
431
емес. Құзырындағы халықтардың жазуын өзгерту әрбір мемлекеттің
ішкі ісі екендігі де бізге белгілі. Ол сол елдің заңына, ұлттық дәстүріне
байланысты. Мәселен, Қытай Халық Республикасының «Негізгі
заңының» 4-тармағында: «Ұлттардың барлығына да өздерінің тіл-жазуын
қолдану және дамыту еркіндігі беріледі» деп көрсетілген екен. Демек, 20
жылдай пайдаланып келген латын жазуына қайта оралу, оралмау ҚХР
құзырындағы миллионнан астам қазақ туыстарымыздың өздеріне ғана
байланысты ма деп ойлаймыз.
8. Жер жүзі өркениетті елдердің барлығы өздерінің жазу мәдениетін
компьютер техникасы арқылы дамытып отырған бүгінгі таңда мұндай
болашағы зор мүмкіншіліктен біздің де толық пайдалануымыз керек. Ал
бұл техниканың тетігі латын жазуында екені айдый әлемге белгілі.
Сондықтан да латынды қабылдау деген сөз – болашақпен санасу.
9. Латын әліппесіне көшудің нақты жолдары мен әліппенің өзі
туралы да жұрт білгісі келеді.
Біріншіден, бұл мәселе үкімет тарапынан ресми шешілуі қажет және
жаңа әліппеге көшу жан-жақты дайындықтан соң, біртіндеп (этаппен)
және бірнеше жылдың ішінде арнайы бағдарлама бойынша жүзеге
асырылуы тиіс.
Екіншіден, қазақтар да, басқа түрк туыстарымыз сияқты, ұлттық
жазуын – «Қазақ әліппесін» – Анкара конференциясында қабылданып,
Англиядағы жер жүзі түркі халықтарының Құрылтайында бірауыздан
бекітілген жобадағы 34 әріптен тұратын латын әліппесінің негізінде өз
тілінің ерекшеліктеріне сай етіп түзуге тиісті. Негізінен, «бір дыбысқа – бір
таңба» деген принцип бойынша қазақ тілі үшін алынатын әріп-таңбалардың
саны мамандар тарапынан айқындалуға тиіс. Бірақ әріптердің жалпы саны
34-тен аспауы керек те, түр-тұлғасы өзгермеуі керек. Қазақ тілінің өзіне
ғана тән фонемаларды таңбалайтын әріптерден басқа шетел сөздерінде
кездесетін графемаларды Қазақ әліппесінде алу, алмау немесе оларды
қосарлы таңбалар арқылы беру мәселесі де арнайы комиссияда шешілгені
жөн.
Латын әліппесінің осы ерекшеліктерін ескере отырып, біз жоғарыда
келтірілген түрк тілдеріне ортақ 34 әріптен тұратын әліппеден қазақ тілі
үшін мына төмендегі 28 таңбаны ұсынамыз:
Aa, Bb, Dd, Ee, Әә, Gg, Ii, Jj,Kk,Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu,
Ww, Yy, Zz
Бұл әріптердің ішінен екеуін – (Әә) мен taw, jaw, suw, buw, puw, juwan,
duwman сияқты сөздерде кездесетін дауыссыз (Ww)-ның қазақ тілі үшін
Достарыңызбен бөлісу: | 
