2-китап indd

362

Қазақ  тілі  алфавитіне  қатысты  ғалымның  жариялаған  еңбектері  мен 

іс-әрекеттері, пікірлері мен ұсыныстары қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе 

алуына  (1989)  және  қоғамдағы  демократиялық  үрдістің  дами  түсіп,  күн 

тәртібіне “алфавитті ауыстыру” мәселесінің қойылуына байланысты дүниеге 

келген болатын.

Біз бұл арада да акад. Ә.Қайдардың ғылымдағы белсенділігін, қоғамдық 

өмірдегі  саяси-әлеуметтік  өзгерістер  мен  оның  даму  үрдісіне  сергек 

қарайтындығын  аңғарамыз.  Ол  1990  жылдың  басында  алғашқылардың 

бірі  болып,  қазақ  халқының  ұлттық  жазуын  латын  әліпбиі  негізінде 

қалыптастырудың  қажеттілігін  баспа  бетінде  көтерген  болатын.  Міне, 

содан  бері  10  жылдай  уақыт  өтті.  Осы  мерзімнің  ішінде  ғалым  латын 

проблемасымен  әрдайым  шұғылданып  келеді.  Көптеген  мақалалар 

жариялады: “Латын әліпбиінің болашағы зор” (“Ана тілі”, 1991, 24-қаңтар); 

“Латын жазуына көшу – өмір талабы” (“Жетісу”, 1.03.1996); “Кириллицу 

меняем на латиницу?” (Азия, 1993, №11); “Қазаққа латын жазуы керек пе, 

жоқ па?” (“Егемен Қазақстан”, 6.01.1996), т.б.

1993  ж.  Анкарада  өткен  6  түркі  мемлекетінің  қатысуымен  ғылыми 

конференциясында  Қазақстан  мемлекетінің  өкілі  ретінде  қатысқан  акад. 

Ә.Қайдар  бұл  мәселені  ресми  түрде  көтеріп,  Қазақстан  Республикасы 

президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  атына  жазған  ашық  хатында  (“Кемел  елге 

кемел әліпби керек” // Ана тілі, 1993, 30 желтоқсан) өз ұсыныстары мен латын 

әліпбиінің жобасын жариялаған болатын.

Бұл мәселенің шешілуі, әрине, еліміздегі саяси-әлеуметтік жағдайға да 

байланысты. Үкімет тарапынан да, қоғам тарапынан да істеліп жатқан әрекет, 

шаралар  жоқ  емес.  Бұл  мәселені  ресми  түрде  шешілуіне  Ә.Қайдар  бұдан 

кейін де белсене араласып, үкімет тарапынан құрылған арнайы комиссияның 

(ғылыми тобының) жетекшісі ретінде дайындық жұмысымен шұғылдануда.

Қазақ тілі

Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі  болып  табылатын 

қазіргі  қазақ  тілі  өзара  туыстас  ру-тайпа  одақтарының  бірігуі  және 

соның негізінде қазақ халқы мемлекеттігінің құрылуы нәтижесінде 15-

17  ғасырларда  қалыптасқан  (История  КССР...).  Бұл  тілде  Қазақстанда 

және ҚХР, МХР, Иран, Ауғаныстан, Түркия, сондай-ақ ТМД елдерінде: 

Россия  Федерациясы,  Өзбекстан,  Қырғызстан,  Түрікменстан,  т.б. 

аймақтарда  тұратын  11  млн.  астам  қазақ  (1997)  сөйлейді.  Туыстық 

тегі жағынан қазіргі қазақ тілі ноғай тілімен біріге отырып, Батыс Түркі 

тілдерінің  қыпшақ  тобына  кіретін:  қарақалпақ,  қырғыз,  татар,  қырым 

363

татары,  башқұрт,  қарашай,  балқар  және  осы  топтағы  өзге  де  тілдермен 

жақын туыстық қатынаста тұрады.

Қазақ тілінің тарихи тамыры тым әріден басталады. Егер біз қазақ 

ұлтының қалыптасуын ұдайы даму процестерінде оның ұлттық негізінің 

ажырамас құрамы Үйсін, Қаңлы т.б. ру-тайпалық одақтардың тарихымен 

мұралық  байланыста  қарастырсақ,онда  ол  көне,  орта  және  жаңа 

болып басты-басты үш дәуірге бөлінеді. Бұлай өз ретінде түрлі тарихи 

жағдайлармен басқа да әсерлерге байланысты қазақ этносы тілінің әрқилы 

қалпын танытатын кезеңдерге салаланады. Осы тұрғыдан алғанда қазақ 

этносының тым ертедегі тілі тарихи екі – ежелгі және көне кезеңнен тұрады. 

Ежелгі дәуір кезеңі бағзы заманнан (б. д. д І-ІІ ғ.) бастап, түркі қағанатының 

құлауына дейінгі уақытты (IX ғ.) қамтиды. Бұл кезеңде болашақ қазақ тілі 

түркі әлеміндегі аса күрделі тілдік құбылыстардан нәр алды, сол тілдің 

мұрагерлері сол кездің өзінде-ақ (Б.з.д. 1-131 ғ.) мемлекеттікке ие болған 

(Байпаков  К.  М.  т.б.)  түркі  ру-тайпалық  одақтармен  (Бичурин  Н.Я.),  - 

ежелгі хун, сақ және өзге де скиф тайпаларымен тығыз қарым-қатынаста 

болды,  (Зуев  Ю.А.  I,  С.6-7;)  және  олардың  этнос  мәдениетін  (Акишев 

К.А. Курган Иссык. М., 1978; Акишев К.А, Кушаев Г.А.,...) жалғастырды. 

Тарихтың бұл кезеңіндегі қазақ этносының тілі ғылымда әлі зерттелген 

жоқ, бірақ осы себеппен ғана этнос тілінің тарихынан тұтас бір дәуірді 

лақтырып тастау әділетсіздік болар еді.

Көне  дәуір  тұрғысынан  алғанда  (шамамен  VІ-ІХ  ғ.)  және  қазақ 

этносы  тілінің  қалыптасу  тарихының  екінші  кезеңі,  түркі  әлемінің 

өркендеу  уақытымен  (шамамен  VІ-ІХ  ғ.)  және  Түркі  қағанатының 

құрылуымен  (Бернштам  А.Н),  сына  жазулы  Орхон,  Енисей  және  Талас 

жазба  ескерткіштерінің  жасалуымен  сәйкес  келеді.  Тіл  тарихымыздың 

алғашқы  кезеңі  жайлы  деректі  жазба  ескерткіштер  болмағандықтан 

болжам түрінде айтсақ, осы дәуірдегі тіліміздің тарихының екінші кезеңі 

туралы бізге келіп жеткен мәліметтерді жақсы зерттелген, жарияланған 

көне түркі жазба ескерткіштерімен салыстыра отырып, нақты айта аламыз 

(Малов С.Е, Айдаров Ғ.)

Айтылып отырған болашақ қазақ тілінің жалпы түркі тайпаларымен 

бірге олардың барлығына ортақ түркі тіліне (5-9 ғ.), жазба ескерткіштеріне 

ғана  емес,  Батыс  түрік  қағанаттарына  қарасты  болған  аймақтардағы 

тарихи  ескерткіштерге  де  түркі  тіліндегі  қыпшақ  тобының  көрсеткіші 

ретінде «қатысқаны ақиқат».

Өзге түркі тілдері тәрізді, қазақ тілі тарихында да, оның орта ғасыр 

дәуірі  кезіндегі  даму  тарихының  орны  ерекше  (Х-ХІХ  ғ.).  Ол  өзіндік 

364

күрделілігімен және алуан түрлі тарихи уақиғалармен, сондай-ақ бүкіл 

Еуразия  кеңістігінде  қалыптасқан  этнолингвистикалық  жағдаймен 

сипатталады.  Мұнда  бір  жерде  ұйысып  немесе  әр  жерде  шашырап 

көптеген түркі тайпалар, тайпалық одақтар, мемлекеттігі бар, ал енді 

бірінде жоқ, көшпелі, жартылай көшпелі немесе қоныс тепкен халықтар 

мен ұлыстар тіршілік етті.

Қазақ  халқы  мен  қазақ  тілінің  тарихы  тұрғысынан  алғанда  орта 

ғасырлық дәуір ерекшелігі мол екі кезеңді басынан кешкен: ерте орта 

ғасыр кезеңі (ХV ғ) және кейінгі орта ғасыр кезеңі (ХV 2-жартысынан 

IX  ғ.  1-жартысына  дейін.).  Егер  қазақ  тілі  тарихының  орта  ғасырлық 

дәуірінің  алғашқы  кезеңіне  сол  кездегі  жайы  мен  даму  тұрғысынан 

қарасақ,  ол  ең  алдымен  бытыраңқы  этникалық  топтардың  жалпы 

қыпшақ  тілі  туыстығы  аясында  бірігіп,  бірте-бірте  олар  өмір  сүретін 

байырғы  географиялық  кеңістікте  жалпы  халықтар  қазақ  тілінің 

тууымен сипатталады. Аталмыш дәуірдің екінші кезеңі (ХV ғ. 2-жарт., 

IX ғ. 1-жарт.) қазақ тілінің ауызекі және жазба тіл ретінде біртұтас және 

ажырамас тұтастыққа айналуымен аяқталады (Сыздықова Р.).

Тілдің мұндай тұтастыққа жетуі тек қана бытыраңқы ру-тайпалық 

топтардың  бірігуі  арқылы  ғана  емес,  Орта  Азия  және  Қазақстан 

аймақтарында  қалыптасқан  қыпшақ  тіл  тектестігі  аясындағы 

жойылуымен өзара іштей бірігуі мен жақындасудың нәтижесі.

Іштей екі кезеңнен тұратын (19 ғ. 2-жарт. басталып, XX ғасырдың 

2-жартысына  дейін  және  XX  ғасырдың  2  -жартысынан  бүгінге  дейін) 

қазақ  тілі  тарихының  жаңа  дәуірі  (IX  ғ.  2-жартысынан  бүгінге  дейін) 

жалпы  алғанда  ауызекі  және  жазба  тілдің,  сондай-ақ  жазба  әдеби 

тілдің  демократиялық  даму  мазмұнымен  (Б.  Әбілқасымов)  және 

оның  құрылымдық  бөліктерінің  жетілдірілуімен  жазу  ережелерінің, 

лексикалық-грамматикалық 

нормасының 

тұрақтануымен, 

фукционалды  стилдерінің  дамып  келе  жатқан  көп  жанырлы  көркем 

әдебиет,  ғылыми-көпшілік  және  қоғамдық-ағартушылық  әдебиет 

негізінде сараланауымен сипатталады. Енді (деректердің мүмкіндігіне 

сай)  аталған  дәуірлердің  әр  қайсысына  өзіндік  ерекшелігіне  және 

қазақ  тілінің  барлық  даму,  қалыптасу  тарихы  барысындағы  геосаяси 

процестегі рөліне тоқталамыз.

Қазақ тілі тарихының көне дәуірінің екінші кезеңі туралы жалпылай 

айтқанда, бізге белгілі, соңынан қазақ халқының этникалық құрамына 

енген рулар мен тайпалық одақтар тілінің жалпы түркі әдеби тілімен 

жазбаша,  ауызекі,  қызмет  ету  түрінде  көптеген  ұқсас  сипаттары  бар