Әрине, қысқа мерзімде бес миллион халықтың Қазақстанға
бірден келе қалуы да қиындау, бұған уақыт қажет. Ал осы елдердегі
қазақтардың тіл-жазуына үңілер болсақ, Қазақстанда – кириллица,
қытайда – төте жазу. Яғни Қытайда араб жазуына негізделген
графиканы, Түркияда және Европа елдерінде латын жазуына
негізделген графиканы қолданады. Осындай іс жүзіндегі қиындықтарга
байланысты шетелдердегі қазақтардың бір жағынан тілдік өрісі
тарылса, екінші жағынан графиканың шеңберіне тұсалып, жасалып
жатқан терминдердің әсерінен тілде алшақтау мәселесі туындап
отыр. Жуықта өткен Қазақтардың III Дүниежүзілік құрылтайында
Елбасы «Әлем қазақтары үш түрлі графика қолданады, бұны ерте ме,
кеш пе, әйтеуір бір ізге түсіру керек, мұны ғалымдарымыз талқыға
салсын» дегенді тағы да айтты. Жалпы ортақ латын жазуын қолдану
мәселесін 1992 жылдан бастап көтеріп келесіз. Бұл туралы Елбасына
ашық хат та жаздыңыз. Латынға көшу мәселесі саябырсып қалған
жоқ па? Бұл туралы не дейсіз?
– Бұл жөнінен әркімнің көзқарасы әр түрлі. Тіпті, мынау қазақ
зиялыларының өздерінде дұрыс емес көзқарастар пайда болды. Бұл
мәселе жөнінде ешқандай қара басымның қамын ойлап отырғаным
жоқ. Кезінде Мұстафа Ататүрік Совет Одағының құрамындағы түрік
халықтары барлығы бір сәтте (1926 жылы Баку қаласында өткен 1
Бүкілодақтық түркітану съезінде) өзінің бұрынғы жазуларын тастап
латын графикасына көшу керек деген мәселені ортаға қойғанда, «Олар
латын жазуына көшіп кететін болса, латын жазуын қабылдамаған біз
жұртта қаламыз. Яғни, бүкіл түрік әлемінен айырыламыз» деп билік
қолында тұрғанда жалпы түркі халықтарының мүддесін ескеріп,
түріктердің мың жыл бойы қалыптасқан жазуын өзгертіп, бірден латын
жазуына көшірді ғой!
Одақтың құрамында жасаған 70 жылда жалпы тіл, жазу мәселесі
аясында астыртын, жымысқы саясаттың түпкі мақсаты қанша
бүркемеленіп келсе де, бүгінде ол досқа да, дұшпанға да мәлім. Мәселен,
Түркия елінің ғалымы, профессор Тимур Қожаоғлу осы мәселе туралы:
177
«Совет үкіметі 1927 ж. СССР-дағы бүкіл түркі халықтары қолданып
келген араб алфавитін латын алфавитіне ауыстырды. Бірақ Түркияда да
1928 жылы латын алфавиті түрік алфавиті болып қабылданғандықтан
Совет басшылары Анатолия түріктері мен Совет одағындағы түркі тілдес
халықтардың мәдени байланысының арта түсуінен қауіптеніп, 1939-1940
жылдардан кейін оларға міндетті түрде кирилл алфавитінің бір-бірінен
парқы бар алты түрін қабылдатқызды» - дейді. Міне, Түркі халықтарына
араб, латын алфавиттерін жедел ауыстырып, оның орнын жаппай славян
алфавитін қабылдатудың бір себебі осында деуге болады.
«Ортақ жазу» идеясы да түркі халықтарының рухани, мәдени
ортақтығын сақтап қалудың бір шарты саналады. 1993 ж. Анкарада 6 түркі
мемлекеттің – Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Әзербайжан, Қырғызстан,
Түрікменстан елдерінің бас қосқан жиынында ортақ ұлттық жазуды
қалыптастырудың негізі ретінде 34 әріптен тұратын латын әліппесінің
жобасы ұсынылған болатын. 1994 жылы Анталия қаласында өткізілген
жер жүзі түркі халықтарының құрылтайында бұл жоба мақұлданып, латын
жазуына көшу туралы жиынға қатысқандардың бәрі бір ауыздан шешім
қабылдаған болатын. Міне, содан бері 11 жылдай уақыт өтті. Қазақтар
мен қырғыздардан басқа Өзбектер, Әзербайжандар, Гагауыздар, Қырым
татарлары, Түркімендер түгелдей латын жазуына көшкен. Татарлардың
да ойы жоқ емес. Ал қырғыздар біздің аужайымызды бағып отыр. «Егер
қазақтар латын жазуына көшсе, біз де латын жазуына көшеміз» дейді.
Мінеки, осы ұлттардың барлығы латын жазуына көшіп жатса біз қалай
қол қусырып қарап тұра аламыз? Латынға көшу алынбайтын қамал емес.
Мысалға көршіміз Өзбекстанды алайық. Өзбектер де түркі
халықтарының бірі. 1994 жылы Анкарада өткен жиналысқа өзбектерден
де үш-төрт адам қатынасты. Қазақтардан Қазақстаннан да үш адам
бардық (Ерден, мен, Сайлаубек) сонда латын жазуына көшу мәселесіне
үшеуіміздің біреуіміз қарсы болдық. Қазірге дейін бұл мәселеде
ауызбірлік жоқ. Ал өзбектер бәрі бір ауыздан қосылуы 1995 жылы
бірден латын жазуына көшті. Сол 1995 жылы мектеп табалдырығын
аттаған балалар міне, биыл 10 сыныпты латын жазуымен бітірді.
Мұндағы басты әңгіме өзбектердің латынға көшуіне ғана байланысты
емес, онда тұрып жатқан қандастарымыздың білім алу, жұмысқа тұру т.б.
әлеуметтік жағдайларына да тікелей қатысты. Яғни, бір жарым миллион
қазақ Өзбекстан территориясында тұрады. Олардың 600-дей мектебі
бар. Ондағы балалардың барлығы кириллицамен оқып жатыр. Өзбектер
өз еліндегі қазақтарға «Егер біз латын жазуына ертеңгі күні түгел
178
ауысқанда қолдарыңда латын жазуында дипломдарың болмаса жұмыс
бере алмаймыз, маман деп есептемейміз» дегенді ескерткен. Демек, бір
жарым миллион халықтың балалары ертеңгі күні маман да, сауатты
да болмай аспанға қарап қалса не болғаны. Бұл мәселені Қазақстан
мемлекеті ойламаса, кім ойлайды? Бұл туралы осы жолғы Құрылтайда
Өзбекстаннан келген қазақ қоғамының төрағасы да өз пікірін айтты.
–
Достарыңызбен бөлісу: |
