§ 2. М И Ж Э Н Е П С И Х И К А
Ж о с п а р :
1. Ж о г а р г ы
ж у й к е
ц ы зм ет1
-
п с и х и к а н ы ц
ф и зи о л о ги я л ьщ H eriei.
2. М и д ы ц р еф лек тор льщ к ы з м е т ь
3. М и сы ц арлары кы р ты сы н д агы ж у й к е п р оц естерь
4. B ip m n ii ж ен е eKiHnii си гн а л ж у й е л е р ь
Ж о г а р г ы ж у й к е ц ы зм ет1 — п с и х и к а н ы ц
ф и з и о л о г и я л ь щ н е п з1
П с и х и к а - ж у й к е ж у й е с ш щ цасиет1 б олга н д ьщ та н ,
психикальщ каси етй т у й н у у ш ш адам мен ж ануарларды ц
психикасыныц материалдьщ Heriei болы п табы латы н ж о
гаргы ж уй к е ц ы зм етш щ ерекш елпстерш бш у керек.
24
Ж уй к е ж у й е й орталык ж ене периферияльщ жуйке
ж уй ей болып еш ге бел1недь Орталык ж уйке ж уй ей —
бул ми (бас миы жэне омыртка ж улы ны ).
Перифериялык ж уйке ж у й ей - ж уйкелер, ягни тал-
ш ык ш октары. Осы ж уй к елер бас миы мен омыртка
ж улынынан адамныц барлык денейне тарап жатады.
2-сурет. Жуйке жуйеышц курылысы:
1. Вас миы. 2. Омыртка жулыны. 3. Жуйкелер
Ми да, ж уйкелер де, нейрондардан ягни 6ipiMeH-6ipi
жалгасып жататын жуйке жасушаларынан кУРалады.
Мидыц б1рнеше белштер1 болады. Омырткадагы жу-
лы н карапайым козгалысты реттейдо.
Жануарлардыц миына Караганда адам миыныц куры-
лысы курдел! болып келедь Адамныц миыныц аумагы
да улк ен . Маймылдардьщ миыныц орта салмагы 400-500
грамм болса, ал адам миыныц орта салмагы 1400 грамм.
Агзаныц eMip сурушде ми кызмет1 улкен роль аткара-
ды. Сонымен катар организм та р п п лтн д е ми сыцарла-
ры кыртысыныц мацызы зор. Адамда ол орта есеппен
алганда 14-15 миллиард нейроннан турады. Ми кырты
сыныц мацдай жагы негурлым мацызды роль аткарады.
25
Ж ануар негурлы м дамыган болса, онын, ми цыртысы-
ныц мацдай жагыныц улес1 согурлы м кеб1рек болады.
Ж еке адамныц психикалы к е»и.ршде мидыц келем1
мен салмагыньщ б1рсыпыра мацызы бола турса да, ми
курылы мы ныц ерекше мацызы бар. Сондыктан мидыц
салмагына карай, адамныц акылы туралы Kecin-niniin ай
туга болмайды. М эселен, Тургеневтщ миыныц салмагы
2120 грамм, Павловтыц миы 1653 грамм, ал кейб1рёуш-
де кем , А натоль Франстыц миыныц салмагы He6epi 1170
грамм. М и сыцарларынан айырылган ит толы к мутедек
болады.
-Ж уйке жуйес1 агзаныц сырткы ортамен байланысын
ж узеге асырып отырады, айналадан келетш ттр к ен д о-
рйш терге жауап кайырады.
£ Ж уй к е ж у й е й нейрон деп аталатын ж еке жасуша-
лардан курылган. Б ул нейрондардыц еркайсысыныц eKi
турл1 тармагы болады. Олардыц 6ipi - узы н тармакты
нейрит (немесе аксон), ал екшшйй - кептеген кысца тар
макты дендрит деп аталынады. Нейрондардыц тарам да
л а келш , езара туйш делш б1тетш жерш жуйке ортальщ-
тары дейдь Булар орталык перифериялык (ш еп и ) жэне
вегетативтш (iniKi) ж уйке ж уйелерш щ ен бойында орна-
ласцан.
Ж ануарлар мен адамдардыц психикалы к эрекетш щ
материалдык Heriei болы п табылатын мидыц жэне оныц
белш терш щ курылы сы тэж1рибелш зерттеу лер аркылы
гы лы мда жан-жакты, толы к дэлелденген.
Ортальщ ж уйке ж уйесш щ белш терш щ орналасуы кеп
катарлы уйдщ курылысына уксас, ягни олар б1ршщус-
тше 6ipi орналаса б т с е н . Осы белш тердщ жогаргысы те-
менг1сшен курылысы жешнде, атцаратын к ы зм ей же-
26
ншде к ур д етр ек болып келедо. Орталык жуйке ж уйей-
нщ теменг1 бел1м1-жулын (жуандыгы 1 см-дей) омыртка
куы сы ныц iinm e орналаскан, онын, узындыгы ересек
адамдарда орта есеппен 45 см-ге дешн жетедь Ж улы н-
нын, iniKi жагында сур зат орналаскан, сур зат нейрондар-
дьщ узын бугактарынан туратын ак затпен коршалган.
Ж улы ннан жан-жакка 31 жуп нерв талшыктары та-
райды, олардыц 6ip тобы ортага тебетш, екш пй 6ip тобы
шетке тебетш ж уйке деп аталады.
Ж улы н б1здщ саналы эрекетам1здщ орталыгы емес, ал
царапайым козгалы стары м ы зды ц (а я к _КОлды б у гу ,
Kepin-созу, т.б.) жумысын баскаратын орталык болып та-
былады. М еселен, жаца дуниеге келген нересте емуге
ерекеттенед!., аузына сут барганда, ол й л е к е й белед ь
Муныцбэр1 жулынныц шартсыз рефлекстерЬ олар агзага
туысынан тен болады.
<Орталык ж уйке ж уйесш щ eKiHmi б е л т - ми. Оныц
орташа салмагы ересек адамдарда 1400 грамм. Мундагы
сопацша, ортацгы жэне аралык ми, 6epi косылып — ми
баганасын курайды. Ми баганасы ecipece, омырткалы
жануарлардыц eMipiHfle ерекше роль аткарадыо
Сопакша ми — жулынныц тшелей ж алгасы. Мунда жу-
рек цызметшщ , кан айналысы мен ас корытудыц жуйке
орталыцтары бар. Б1здщ дем а лу , TymKipy, ш айнау,
ж уту сиякты т д а й реакцияларымыз - сопакша мидыц
кызмета. ^
Сопакша мидыц сырт жагында, формасы агаштыц жа-
пырагына уксас мишык орналаскан. Мишык агзаньщ
козгалысын, oныцбipкaлыптыжYpic-TYpыcын баскарып
отырады, ол шартсыз рефлекстш сипаттагы козгалыстар-
дыц у й л е й м д ^ г ш камтамасыз етедь Булардан жогары
орналаскан орта мида кулак пен кезден баратын т т р к е н -
д1рг1штерда, скелет еттершщ калпын реттейтш жуйке ор-
талыктары бар.
Аралык ми керу темпешштершен жене темпешш асты
аймагынан турады. Мидыц осы б е л т н тор тэр1здес куры-
лым деп те атайды. Б ул бел1м дененщ барлык рецептор-
ларын ми кабыгымен байланыстырады, ал мундагы керу
твмпeшiгi-aффepeнттiк талшыцтардыц жиынтыгы бо-
27
лып табылады. Афференттж - латынныц афферекс деген
ceei, цазацша "жетш зунп" деген магынаны бЪгдоредо.
Ми сыцарлары eKi белш тен (оц жак жене сол жак сы-
цары деп аталатын) турады. Ми сыцарларыныц салмагы
мидыц жалпы салмагыньщ 80 пайызына тец. Муныц
1ппнде ак зат, сыртында сур зат бар. Сур зат ми кабыгы
деп аталынады. Ол калындыгы 3-4 мл. б1рнеше кабаттар-
дан турады.
^ М и кабыгы 4 бел1мге белшедо. Олар: мацдай, тебе, жел-
ке жене самай деп аталынады.
Ми кабыгы б1рыцгай тутас муше. Ол бейне кабылда-
гыш аспап тер1зд1 кептеген анализаторлардыц (талда-
гыштардыц) ядросынан турады. Мида керу, есту, Tepi,
козгалыс, шс, дем, т.б. анализаторлардыц жуйке орта-
льщтары бар. Меселен, мидыц желке бел1гшде керу зо-
насы, самай б е л т н д е есту, тебе б е л т н д е козгалыс орта-
лыктары орналасцан.
М иды ц реф лектор лык; кызмет1
Сырткы орта адамныц миына, жуйке жуйесше сез1м
органдары аркылы унем1 есер етёдь А гза бул есерлерд1
кабылдап жауап 6epin отырады. Бул процесп рефлекс деп
атаймыз. Рефлекс - латын ceei, казакшага аударганда
"бейнелеу" деген магынаны бшдоредо. Мвселен 6i3 байцау-
сызда колымызды ыстык затка тйгчзш ал сак, сол сэтте
тартып аламыз. Б ул ттркецдоргнн жуйке жуйелер1 ар
кылы омыртка жулындарына бер1лед1, ал одан кейш бул-
шьщ еттерге импульс бередо. Импульс латын ceei казак-
ша аударганда "туртш ояту" деген магына бередо. Реф-
лекст1 будан 300 ж ыл бурын Француз галымы Ренэ Де
карт усынды. Ж уйке жуйесшщ кызмеп рефлекс аркы
лы жузеге асып отырады. Рефлекс туралы алгаш айткан
француз галымы Ренэ Декарт (1596-1650 ж.ж.).
Рефлекстщ биологиялык сипатын чех галымы Иржи
Прохаске де (1749-1820 ж .ж .) ез ецбектершде керсете
б1лдь Рефлекс терминш гылымга енпзген.
28
Орыс физиологы И.М.Сеченов (1829-1905 ж .ж .) оны
epi карай дамытты. 0pi карай рефлекторлык теорияны
И.П.Павлов дамытты. И.П.Павлов рефлекстердщ жога-
рыда келйрьлген типш шартсыз рефлекстер деп атады.
Б ул рефлекстер туа б1ткен рефлекстер. А л шартсыз реф-
лекстерден баска бе лгШ 6ip жагдайларда гана пайда бо
латын рефлекстер бар. Буларды И.П.Павлов шартты
рефлекстер деп атады. Меселен, иттщ куркесше электр
шамын кондыратын болсак, бул шам жагылганда иттщ
аузынан млекей ага бастайды. Сейтш, шамныц жарыгы
ит ymiH тамак берудщ сигналы. Шартты рефлекстер туа
б1ткен рефлекстер емес, eMip теж1рибес1нде, ic-ерекетте
пайда болады.
Шартты рефлекс еипрде пайда болып коймайды, соны-
мен катар жогалып та кетедо. Сондьщтан И.П.Павлов
оны уакытша жуйке байланысы деп атады.
Уакытша жуйке байланысы ми кыртысында тек
TiTip-
кендарпштщ пайда болуынын нетижесшде гана курал-
майды, сонымен катар максатка жетшзетш байкау ере-
кет тершщ нетижесшде кур алады. Меселен, ит езш кама-
ган уйден шыгудыц жолын 1здейдо, б1рнеше есистщ
Достарыңызбен бөлісу: |
