2 К. С. Ж масова психология

IIБ 0Л 1 М
Ж ЕК Е А Д А М Н Ы Ц  П С И Х О Л О Г И Я Л Ь Щ  
03ГЕШ ЕЛ1КТЕР1
§ 4. Т Е М П Е Р А М Е Н Т
Ж оспар:
1.  Темперамент туралы ж алпы  у гы м .
2.  Темпераменттурлерк холерик, сангвиник, флегма­
тик, м еланхолик.
3.  Окушы темпераменймен санасу.
Тем п ер ам ен т  т у р а л ы   ж а лп ы   у гы м
Темперамент дегешм1з — ж уйке ж уйесш щ  тума цаси- 
еттержен  туындайтын  адамныц жеке езгеш елш терш щ  
6ipi. Ол адамдардыц эмоциялыц цозгыштыгынан, цимыл- 
цозгалысынан, жалпы белсендолпчнен жацсы байк; алады. 
Темперамент -   агзаныц физиологиялыц езгеш елж терЬ 
мен, ecipece жогары жуйке цызметш щ  тума цасиеттерЬ 
мен  шарттас  психикалыц цубылыс.  Темперамент адам­
ныц  жалпы   цозгалысынан  (мэселен,  б1реулер  шапшац 
цозгалады,  тез  цимылдайды,  енда б1реулер  жай цимыл- 
дап,  асыцпай 1стещЙ),  психиканыц  Kynii мен т е р е ц д т - 
нен де  (мэселен,  6ipey  ежет,  алгыр  болса,  eKiHmi  6ipey 
KepiciHnie,  сылбыр,  ж1герс1з  болады ),  адамныц  к ещ л- 
к уй ш щ  ерекшелштершен де (салмацты, турацты, жецш, 
турацсыз,  т.б.) эмоция  сез1мдершен  де (6ipey сабырлы, 
eKiHnii 6ipey куйгелек, т.б.) жаксы байцалып отырады.
Темперамент туралы алгашцы ой-шюрлер гылымда ете 
ерте кездщ  езшде-ац айтыла бастады. Е ж ели  Грекияныц 
белг1л1 галымы,  д эр ^ер Гиппократтыц (б.з.д.  460-356) 
ецбектершде б у л женш де 6ipa3 ш ш рлер айтылган. Гип­
пократтыц ойынша,  эр  турл1  темпераменттер  адамдар 
мен жануарлардыц денесшде терт турл1 суйыц заттарга 
байланысты болмац. Мэселен, агзада цанныц пропорция-
42

сы артык болса сангвиникальщ (латынша "сангиус" -  кан), 
ал  шырын  басым  болса  (грекш е  "ф легм а"  -   ш ырын), 
флегматик темперамент деп,  ал  организмде кара от ба­
сым болса, меланхолик (грекше "мелайне-холе" -  кара от), 
агзада сары ет басым болса, холерик (грекш е холе -  ет) 
темперамент! деп аталган.
Гиппократ: "агзадагы суйыктардыц 6ipiHeH екш пйй- 
нщ  басым болуы  кейб1р аурулардыд ш ыгу тарихын ту- 
йщ цруге де жарайды” -  дед1, ол мидыц ролш тусше б1пе- 
да, оны "бездердщ 6ipi", -  деп санады. Б ул -  адамныц ж е­
ке  ерекш елш терш   жаратылыстык  гы лыми-зерттеудщ  
алгапщы кадамы еда.
Темпераменттщ ф изиологиялы к  нейздерш   гылыми 
тургыдан  двлелдеген  академик  И .П .П авловты ц 
темперамент туралы TyciHiKTi гы лы м и ж олга салды.
Ж у й к е   ж у й е сш щ   типтер1  ми  кабы гы ндагы   к озу, 
теж елу, процестер1шц уш н е й з п  б е л й й н щ  
(Kymi, 
тепе- 
Tenairi, 
козгалгыш тыгы деп олардыц, 6ipim n екш ппй- 
не алмаса алу кабш еттиййн айтады. Осы принципа не- 
й з ге  ала отырып,  И .П .Павлов жуйке ж уйесш щ  темен- 
д ей  турлерш  ажыратады.
Ж уйке жуйесшщ типтер1
KymTi 
тип
K y m T i ,  
козуы 
тежелушен 
басым 
Устамсыз тип
KymTi, козуы 
мен тежелу1 
тец 
Ш ирак тип
ЭлЙЗ тип
К у п т ,  козуы 
мен тежелу1 
баяу 
Баяутип
1-сы зба
И .П . Павлов сангвиниктерд1 -  ширак; жуйке жуйёй, 
кушта, козуы мен тежелу1 тец, козгалгыш адам; холерик- 
терд1 — устамсыз; жуйке ж уй ей  к у п т ;  козу тeжeлyiнeн 
басым, флегматиктерд1 жуйке ж уйей 
KymTi, 
козуы мен 
тежелу16ip-6ipiHe тец болганмен, козгалысы баяу адам­
дар десе; меланхоликтерда -  жуйке жуйес1 элЫ.з т г а т  адам­
дар деп сипаттама берд1.
43

Тем п ер ам ен т  т у р л е р к   хо ле р и к ,  сангвиник, 
ф легм а ти к ,  м е л а н х о л и к
Темпераменттердщ турлерш е сипаттама 
Холериктер темперамент! тез туатын к у п т  сез1мдерЬ 
мен, эмоциялык цозгыштыгымен, шамдангьпптылыгы- 
мен,  яйгер1мен,  у л к е н   к о зга лгы ш ты гы м ен ,  уты м ды  
Кимы лдары м ен,  бай  мимикасы м ен  сипатталады .  Ол 
адамдардыц эмоцияльщ  козгыштыгынан, цимыл-цозга- 
лысынан, ж алпы  б е л с е щ ц л т н е н  жаксы байк;алады.
ТЕМПЕРАМЕНТ
Жуйке жуйесшщ тума касиетгершен туьшдайтьш
адамныц жеке езгешелш
Холерик
Сангвиник
Флегматик
Меланхолик
устамсыз,
ширак, жуйке
жуйке жуиес1
жуйке жуиес1
жуйке жуиезд
жуиес1 кушт1,
купгп, тежелу
ЭЛС13
к у п т , козу
козу мен
басым,
адамдар
басым
тежелу! тен
козгалысы баяу
куйгелек,
ашык,  кепшш,
ете сак.
екпелепш ,
ТЫНЫМСЫЗ,
сезшец,
байсалды,
пессимист,
—
шамдангыш,
каиырымды,
жаксылык
туиык, созге
белсенд!
оптимист
ттеШ н, 
6 ip
саран,  баяу
калыпты
2-сызба
Темперамент -  агзанын, ф изиологиялы к езгеш елш те- 
р1мен,  e c ip e c e   ж о га р ы   ж у й к е   ц ы з м е т ш щ   ту м а  
к;асиеттер!мен шарттас психикалы к кубы лы с.
Сангвиник темперамент! ж ш  
KepiHic 
беретш жене 
6ipre- 
6ipTe 
тез алмастыратын сез1мдермен кезге туседь  санг­
виник етк1р козгалгы ш , царым-цатынаста тураксыз бо­
лы п  келедь
Ф легм атик темпераментшдей адам  кебшесе салмак- 
ты, сабырлы келеда. Олар кез-келген нерсеге сез1м б1лд1ре 
бермейда, асьщпай, баппен журш-турады, сез1мдер1 сырт-
44

Ка шьщпайды десе де болады. Осы темпераменттщ 6ip осал 
жер1 -  кимыл-козгалыстьщ баяулыгы, ешрде болып жат- 
кан жагдайларга селсок карайтындыгы, оцтайлыльщтыц 
жоктыгы.  BipaK муныц устам дылыгы,  салцын цанды- 
лыгы, адамныц мшез 6iTicTepi ушш таптырмайтын каси- 
ет болып табылады.
Флегматик темперамент! сез1мшц болымсыз 6LniHyi- 
мен сипатталады. Елеуреп ашуланбайды кещл-куйлер1 
байсалды,  орньщты калпында узац сацталады,  жаркы- 
рап куануы, жабырцап цайгыруы киын, аз козгалады.
Меланхолик темпераментшдей адамга эсер етпейтш 
нерсе жоц> 
6 i p a K  
есер еткен нэрсесшщ берше ез сез1мш 
б!лд1ре бермещц, неде болса ш ш д е журеда. Мундай тем- 
пераменттега адам езге адамдармен онша кеп жугыспай- 
ды, 

жүктеу 7,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: