13-тақырып: Байланыс процесінің үш құрылымдық компоненті

2. Вербальды емес (80%) – ым-ишара, мимика, пантомимика.

- бет, көз өрнегі;

- қалып, мүсін, бастың жағдайы;

- көру бағыты, визуалды байланыстар;

- тері реакциялары: қызару, бозару, тершеңдік;

- проксемика: сұхбаттасушыға дейінгі қашықтық, оған бұрылу бұрышы, жеке кеңістік;

- қарым-қатынастың қосалқы құралдары: дене бітімінің ерекшеліктерін баса көрсету немесе жасыру дене бітімінің ерекшеліктерін (жынысының, жасының, нәсілінің белгілерін);

- табиғи физикалық түрлендіру құралдары: киім, шаш, косметика, көзілдірік, зергерлік бұйымдар және т. б.

2. акустикалық - паралингвистикалық (дауыс сапасы, оның диапазоны, тоналдылығы): дыбыс деңгейі, ырғағы, дыбыс биіктігі;

- экстралингвистикалық: сөйлеу үзілістері, күлкі, жылау, күрсіну, жөтел, шапалақ.

3. тактильді- такесика: жанасу, қол алысу, құшақтау, сүйісу.

4. ольфакторлы - қоршаған ортаның жағымды және жағымсыз иісі

- адамның табиғи және жасанды иісі.
Проксемиканың негізін қалаушы Э. Холл кеңістіктің ұйымдастырылуын зерттеу негізінде қарым-қатынастың жақындығын бағалаудың арнайы әдістемесін ұсынды. Ол төрт айқын кеңістік аймағын анықтады:

1. Интимдік (жақын) аймақ (15-45 см) – бұл барлық аймақтардың ішіндегі ең маңыздысы, өйткені ол адам оны өзінің меншігі сияқты қорғайды. Бұл аймаққа тек онымен тығыз эмоционалды байланыста болған адамдарға (балалар, ата-аналар, ерлі-зайыптылар, ғашықтар, достар және туыстар) кіруге рұқсат етіледі. Бұл аймақта радиусы 15 см болатын өте оңтайлы аймақты бөлуге болады, оған тек физикалық байланыс арқылы кіруге болады.

2. Жеке аймақ (45-120 см) – бұл қашықтық таныс адамдармен күнделікті қарым-қатынаста қолданылады. Бұл қашықтық бізді қабылдауларда, ресми кештерде және достық кештерде бөледі.

3. Әлеуметтік аймақ (120-400 см) – осы қашықтықта біз бейтаныс адамдармен ресми кездесулерде сөйлесеміз.

4. Қоғамдық немесе көпшілік аймағы (4 метрден астам) – адамдардың үлкен топтарымен сөйлесу кезі.
Латын тілінен аударылған қарым-қатынас "жалпыға ортақ, бәрімен ортақ" дегенді білдіреді.

Өзара түсіністікке әкелетін екіжақты ақпарат алмасу процесі.

Қарым-қатынастың коммуникативті жағы қарым-қатынас, білім, идеялар, пікірлер, сезімдерді жеткізу және қабылдау бойынша серіктестер арасында өзара ақпарат алмасудан тұрады.

Нақты қарым-қатынаста адамдар бір-бірін әрі қарай бірлесіп әрекет ету үшін тани алады, немесе керісінше, бірлескен қызметке қатысатын адамдар бір-бірімен танысады.

Бұған коммуникациялық процестің барлық қатысушыларының жағдайды жалпы түсінуінің жоғары дәрежесі ілесуі керек.

Коммуникациялық процесс - адамдар арасындағы ақпарат алмасу, оның мақсаты берілетін және алынатын ақпаратты түсінуді қамтамасыз ету болып табылады.

Байланыстың негізгі функциялары:

1.ақпараттық - мәліметтерді беру

2.интерактивті-адамдар арасындағы өзара әрекеттесуді ұйымдастыру

3.перцептивті - байланыс серіктестерінің бір-бірін қабылдауы

4.экспрессивті - эмоционалды тәжірибенің табиғатын қоздыру немесе өзгерту.

Байланыс процесін жүзеге асыру үшін төрт негізгі элемент қажет:

1.ақпаратты жіберуші

2.хабарлама - нақты ақпарат

3.арна - ақпарат беру құралы

4.ақпарат алушы.

Байланыс процесі бес кезеңге бөлінеді:

I КЕЗЕҢ - ақпарат алмасудың басталуы, онда жіберуші нені жеткізгісі келетінін және қандай жауап алу керектігін нақты көрсетуі керек.

II КЕЗЕҢ - идеяны сөздерге, символдарға, хабарламаға аудару.

Ақпаратты берудің әртүрлі арналары, сөйлеу, ым-ишара, мимика, жазбаша материалдар, электрондық байланыс құралдары таңдалады және қолданылады.

III КЕЗЕҢ - таңдалған байланыс арналарын пайдалану арқылы ақпаратты беру.

IV КЕЗЕҢ - ақпарат алушы таңбаларды өз ойларына аударады.

V кезең-кері байланыс-алушының алынған ақпаратқа жауабы,

байланыс процесінің барлық кезеңдерінде берілетін ақпараттың мағынасын бұрмалайтын кедергілер болуы мүмкін.

Байланыстағы ақпарат тек бір серіктестен екіншісіне берілмейді (бұл жағдайда ақпарат беруші адам коммуникатор деп аталады, ал бұл ақпаратты алушы - реципиент).
Коммуникация

Коммуникатор Реципиент

Кері байланыс

Кері байланыс - бұл рецепиенттің коммуникатордың мінез-құлқына реакциясы бар ақпарат.

Кері байланыстың мақсаты - қарым-қатынас серіктесіне оның іс-әрекеттері қалай қабылданатынын, басқа адамдарда қандай сезімдер тудыратынын түсінуге көмектесу.

Байланыстың сәтті екендігіне көз жеткізу үшін кері байланыс болуы керек - адамдар сізді қалай түсінгені туралы ақпарат.

Қарым-қатынаста кері байланысты пайдалану мүмкіндігі коммуникация процесіне кіретін маңызды сәттердің бірі болып табылады.

Кері байланыстың астарында әңгімелесуші қарым-қатынас процесінде өзінің мінез-құлқын түзету үшін пайдаланатын қарым-қатынастағы серіктесі туралы ақпарат алу әдістері мен тәсілдері түсіндіріледі.

Кері байланыс коммуникация әрекеттерін саналы түрде қадағалауды, серіктесті бақылауды және оның реакцияларын бағалауды, кейіннен өз мінез-құлқына сәйкес өзгеруді қамтиды.

Кері байланыс өзін сырттан көре білуді және серіктес өзін қарым-қатынаста қалай қабылдайтынын дұрыс бағалауды қамтиды.

Кері байланыс механизмі серіктестің өз реакцияларын өз іс-әрекеттерімен бағалауға және қорытынды жасауға қабілеттілігін қамтиды.

Байланыс процесінде оның қатысушылары арасында ақпарат алмасу вербалды, вербалды емес деңгейде де жүзеге асырылады.

Вербальды байланыс, адамның сөйлеуін, табиғи дыбыстық тілді белгі жүйесі ретінде қолданады.

Сөйлеу қарым-қатынастың ең әмбебап құралы болып табылады, өйткені сөйлеу арқылы ақпарат беру кезінде хабарламаның мағынасы аз жоғалады, сонымен қатар бірлескен іс-әрекетке қатысушылардың бір-біріне әсері жүзеге асырылады.

Вербальды емес қарым-қатынасқа адамның сыртқы келбеті мен экспрессивті қимылдары-ым-ишара, бет-әлпеті, жүріс-тұрысы жатады.

Олар көбінесе адамның эмоционалды реакциясын болжайтын айна болып табылады, біз оны қарым-қатынас процесінде "оқимыз", басқалардың не болып жатқанын қалай қабылдайтынын түсінуге тырысамыз.

Мұнда визуалды қарым-қатынас кезіндегі көзбен байланыс сияқты адами вербалды емес байланысты жатқызуға болады.

Адами қарым-қатынастың едәуір бөлігі "коммуникативті айсбергтің" су астындағы бөлігінде-вербалды емес қарым-қатынас саласында орын алады.

Вербалды емес құралдар жүйесі арқылы қарым-қатынас процесінде адамдардың сезімдері туралы ақпарат таратылады.

Біз серіктестердің сөздеріне сенбеген жағдайларда "вербалды емес" талдауға жүгінеміз. Сонда ым-ишара және көзбен байланыс басқаның шынайылық анықтауға көмектеседі.

Барлық вербалды емес құралдар сияқты, көзбен байланыс вербалды қарым-қатынасты толықтыруда маңызы зор, яғни қарым-қатынасты сақтауға немесе оны тоқтатуға дайын екендігін хабарлайды, серіктесті диалогты жалғастыруға шақырады, сайып келгенде, өз бойындағы "Мен" - ді толық ашуға немесе, керісінше, оны жасыруға көмектеседі.

Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде көзқарастармен алмасу жиілігі, олардың "ұзақтығы", көзқарас динамикасы мен статиканың өзгеруі, одан аулақ болу және т. б. зерттеледі.

Вербалды емес құралдар вербалды қарым-қатынасқа маңызды қосымша болып табылады. Олардың рөлі коммуникатордың сөйлеу әсерін күшейте немесе әлсірете алатындығымен ғана емес, сонымен бірге қарым-қатынас қатысушыларына бір-бірінің ниетін анықтауға, сол арқылы қарым-қатынас процесін ашық етуге көмектесетіндігімен де анықталады.

Қарым-қатынас процесінде адам үш рөлдің әрқайсысын орындай алады: таратушы, қабылдаушы және беруші байланыс құралы бола алады.

Сонымен қатар, бұл байланыс арнасына ең көп кедергі келтіреді, алайда ақпарат көбінесе адамдар арқылы беріледі, бұл процесте белгілі бір бұрмалануларды тудырады.

Адам қарым-қатынас элементі ретінде өзінің сезімдері мен тілектері, өмірлік тәжірибесі бар күрделі және сезімтал "алушы" болып табылады. Ол алған ақпарат кез келген түрдегі ішкі реакцияны тудыруы мүмкін, ол оған жіберілген ақпаратты күшейтеді, бұрмалайды немесе толығымен бұғаттайды.

Ақпаратты қабылдаудың жеткіліктілігі көбінесе қарым-қатынас процесінде коммуникативті кедергілердің болуына немесе болмауына байланысты.

Кедергі туындаған жағдайда ақпарат бұрмаланады немесе бастапқы мағынасын жоғалтады, ал кейбір жағдайларда реципиентке мүлдем келмейді.

Ақпараттың механикалық үзілуіне коммуникативті кедергілер және осы жерден оның бұрмалануы болуы мүмкін; берілетін ақпараттың түсініксіздігінен айтылған ой бұрмаланады.

Қабылдаушылар берілген сөздерді анық естиді, бірақ оларға басқа мағына береді. Бұл жағдайда таратқыш оның сигналы дұрыс емес реакция тудырғанын білмеуі де мүмкін. Бұл ауыстыру-бұрмалау тосқауылы туралы айтады.

Бұрмалаудың айтарлықтай үлкен себебі эмоциялармен байланысты-эмоционалды кедергілер. Бұл адамдар қандай да бір ақпаратты алып, нақты фактілерге қарағанда, өз сезімдерімен, болжамдарымен көп айналысады.

Түсінбеушілік кедергісінің пайда болуы психологиялық және басқа да бірқатар себептерімен байланысты болуы мүмкін. Бұл ақпарат беру арнасындағы қателіктерге байланысты пайда болуы мүмкін - бұл фонетикалық түсінбеушілік деп аталады.

Біріншіден, бұл қарым-қатынасқа қатысушылар әртүрлі тілдер мен диалектілерде сөйлегенде, сөйлеу мен дикцияның елеулі кемістіктерінде, сөйлеудің бұрмаланған грамматикалық құрылымы кезінде пайда болады.

Фонетикалық түсінбеушіліктің кедергісі айқын емес, тез сөйлеу, жаңылтпаштап сөйлеу және көптеген паразиттік дыбыстармен туындайтын сөйлеу.

Сондай-ақ, түсінбеушіліктің семантикалық кедергісі бар, бұл ең алдымен қарым-қатынасқа қатысушылардың мағыналық жүйелеріндегі айырмашылықтармен байланысты. Бұл жаргон мен слэнг мәселесі.

Тіпті бір мәдениеттің аясында көптеген микромәдениеттер бар, олардың әрқайсысы өзінің "мағыналық өрісін" жасайды, әртүрлі ұғымдарды, құбылыстарды немесе өрнектерді түсінуімен сипатталады. Әр түрлі микромәдениеттерде кейбір құндылықтардың мағынасы бірдей түсінілмейді. Сонымен қатар, әр орта өзінің шағын қарым-қатынас тілін, өзінің сленгін қалыптастырады, әрқайсысында өзінің сүйікті дәйексөздері мен әзілдері, өрнектері мен сөз тіркестері болады.

Мұның бәрі қарым-қатынас процесін едәуір қиындатып, түсінбеушіліктің семантикалық кедергісін тудыруы мүмкін.

Психологиялық тосқауылдың себебі қарым-қатынас серіктестері арасындағы әлеуметтік-мәдени айырмашылықтар болуы мүмкін. Бұл әлеуметтік, саяси, діни және кәсіби айырмашылықтар болуы мүмкін, бұл байланыс процесінде қолданылатын белгілі бір ұғымдарды әртүрлі түсіндіруге әкеледі.

Кедергі ретінде серіктестің қарым-қатынас кезіндегі қабылдауы, белгілі бір мамандық иесі ретінде, ұлты, жасы мен жынысы әсере етеді.

Кедергінің пайда болуы үшін коммуникатордың реципиенттің алдындағы беделі үлкен рөл атқарады. Абыройы неғұрлым жоғары болса, ұсынылған ақпаратты игеруге кедергі соғұрлым аз болады.

Біреудің пікіріне құлақ аспауы ол адамның төмен абыройлы екенін көрсетеді. Реципиенттің психологиялық тәуелділіктеріне байланысты ол өзіне ұсынылған дәлелдемелер жүйесін қабылдайтынына немесе оны сенімді емес деп санай алады. Коммуникатор үшін осы сәтке сәйкес келетін дәлелдер жүйесін таңдау әрқашан ашық мәселе болып табылады.

Тиімді қарым-қатынасқа тән: серіктестердің өзара түсінушілігіне қол жеткізу, жағдайды және қарым-қатынас тақырыбын жақсы түсіну ( жағдайды түсінуде үлкен сенімділікке қол жеткізу, проблемаларды шешуге ықпал етеді, ресурстарды оңтайлы жұмсау арқылы мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз етеді).

Адамдармен қажетті байланысты орнатып, ол байланысты үзбек, коммуникативтік құзыреттілік болып табылады.

Коммуникативтік құзыреттілік тұлғааралық өзара әрекеттесу жағдайларының белгілі бір шеңберінде тиімді қарым-қатынас жасау үшін қажетті ішкі ресурстар жүйесі ретінде қарастырылады.