133
жұмыстың ӛзі марапат болып келетін жағдайды басшы құруға талпынады. Демократиялық
басшылар бағынушыларға ұйымның проблемаларын аңғартуды үйретуге тырысады және
оларды шешімдерді қабылдауға тартады.
Басқарудың автократиялық пен демократиялық стильдері таза түрде анда-санда
кездесетінін атап ӛткен жӛн. Әдетте фирма менеджерлердің ж ұмыс стильдерін
"менеджмент кестесімен" пайдаланып, анықгауға болады (9.1 сурет).
"Мен еджмен т кестесі " арқ ылы фи рман ың , қызметкерлер мен басқа
жұмысшылардың мүдделерін басқаруында есептемені ӛзара қатынастыруға болады.
Фирманы басшылық етудің оңтайлы варианты болып, 9.9 позициясы табылады, яғни мүдделі
болған қызметкер мен әр жұмысшының ең жоғарғы есептемесі. Осы идеалға әр менеджері
ұмтылу керек.
Жапондық менеджерлері қызметкерлерді басқарудың ерекше стилінің әзірлемесіне
үміттенеді. Бұны "2" теориясы деп атайды. Бұл стиль жапон менталитеті негізінде
қалыптасқан және келесідей ережелерімен бейнеленеді:
- адамдар туралы қамы. Жапондық менеджерлерге адам ӛмірі сапасының барлық
жиынтығына
сәйкес
кӛңіл
аудару
(тұратын мекен-жайына,
қалай тамақтанатына, бос уақытты қалай ӛткізетініне).
-
шешімді қабылдаған үрдісінде менеджер мен
бағынушылар
арасында
аңқылдақ
ақпарат
пен
идеямен
алмасу;
шешімдер
нәтижесінде
"отбасылықша"
қабылданып
ӛндіріледі.
-
ӛмірлік
жалға
алу
жүйесі,
әр
екі-үш
жыл
сайын
кӛлбеу
және
вертикальді
кадрлық
алмастыру
және
жұмыс
нәтижесі
үшін ұжымдық жауапкершілігі.
Лидерлік -басшылықтың маңызды компоненті болып табылады‚ яғни басқа адамдарға
мақсаттарға жету үшін оларды жұмыс істеуге оятуға ықпал ету қабілеттілігі. Кӛптеген
менеджерлерде лидерлік қабілеттілігі жоғары емес‚ сонда да кейбір лидерлер басқарушы
қызметтерін нашар орындайды. Лидерлік пен әйгілі немесе белгілі болу‚ бұлар бір қасиет
емес. Танымал басшылар әр уақытта ӛте тиімді басшы бола бермейді. Кейде басшылар
агрессивті және жағымсыз мінез-құлықты тиімді лидерлікпен шатастырады. Лидерлік -бұл
басқарудың бӛлігі‚ бірақ басқарудың барлығы емес. Егер адам күшті лидер және әлсіз
басқарушы болса‚ онда адамдар күрделі мақсаттармен жұмыс істейді.
Күшті басқарушы күшті лидер блуы тиіс‚ лидерліктің дағдыларына ие болмаған
басқарушылар‚ судан қорқатын құтқарушылар тәрізді.
1988 жылы европалық компаниялардың 1500 менеджерлерімен жүргізілген сауалнама
кӛрсеткендей‚ басшылардың ең маңызды лидерлік қасиеттеріне‚
тиімді команда қалыптастыру
қабілеттілігі (90 пайыз)‚ әріптестер мен бағыныштылардың ойын тыңдау (93 пайыз)‚ шешім
қабылдау (87 пайыз) және олардың олардың іске асуына басқаларды қызықтыру (86 пайыз)
жатады.
Басшы шешім қабылдап‚ оның орындалуын ұйымдастырып‚ қарауындағы адамдардың
жұмысын бақылаған кезде ол ӛзінің міндетіне лайық әрекет етеді. Әйтседе‚ бұл жағдайда
әрбір басшы оның басшылық стилін айқындайтын басқару процессінде ӛзіне тән әдіс әрекеті
мен‚ ӛзіндік ерекшелігімен кӛрінеді. Барлық жағынан ұқсас екі адамның болмайтыны сияқты‚
ьір-бірінен айнымайтын басшылық стилі де болмайды. Басшылық стилі басшылар мен
бағыныштылардың араласуымен‚ олардың ӛзара қарым-қатынасымен‚ бүкіл еңбек ұжымның
ықпалымен қалыптасады.
Стиль ұжымдағы әлеуметтік қатынастардың бүкіл бір тұтас ықпалымен қалыптасқанымен‚ ол
белгілі дәрежеде басшыға да байланысты болады. Ӛйткені шаруашылық пен тәрбие
134
жұмысының табиғи байланысын тәжірибеде жүзеге асыратын тек басшы ғана. Оның
қызметінің жемісті болуы кӛптеген күрделі факторлар арқылы анықталады.
Басшы еңбегінің тиімділігін‚ істің қорытындысымен ғана ӛлшеуге болады. Барлық
шығармашылық еңбек сияқты басшының еңбегін оның шығарған ӛнімі‚ қабылдаған шешімі
және барлық уақытта дерлік оны қабылдауға кеткен уақыты кӛрсетіп бере алмайды.
Сондықтан басшының ӛндірісті басқарудағы еңбегін оның шешімді қабылдауға жіберген
уақытымен емес‚ ақырғы нәтижесін есептеп‚ обьективті бағалау қажеттігі туады.
Лидерлік -бұл жеке адамдар немесе бір топта адамдарға әсер ету қабілеті және оларды белгілі-
бір мақсатқа жету үшін жұмыс процессі болып табылады.
Бихевиорист -ғалымдар лидерліктің анықтамасының мағынасын тиімді қолданудың үш тәсілін
атап кӛрсеткен;
1. Жеке адамның қасиеті мен кӛзқарасы
жағынан қарағандағы тәсіл;
2. Тәртіптілік тәсіл;
3. Жағдайлық тәсіл.
Жеке адамдардың лидерлік теориясымен келісілген немесе әйгілі адамдар теориясы жағынан
қарастырғанда‚ басқарушылардың таңдаулылары жеке адамдардың барлығына қатысты
қасиеттерге ие болғандары анықталынған. Бұл ойды жетілдіре отырып‚ былай атап кӛрсетуге
болады; егер адамдар бұл қасиеттерді ӛз бойларынан таба білсе‚ онда олар бұл қасиеттерді
тәрбиелей алар еді және осымен бірге тәжірибелі жетекші бола алар еді.
Тәртіптілік тәсіл -басқарушы стилін жіктеудің негізін немесе тәртіптілік стилін қалады. Бұл
тәсілде тиімділік басқарушының жеке қасиетімен емес‚ оның бағынушыларға деген
кӛзқарасымен‚ қарым-қатынасымен анықталады.
Жағдайлық тәсіл -бұл тәсілді жақтаушылардың айтуы бойынша лидерліктің оптимальдық
стилі жағдайға байланысты ӛзгеріп отыруында.
2 Басқару мәдениетінің элементтері
1930 және 1950 жылдар аралығында ірі масштабта және жүйелі негізде лидерлікті зерттеу
алғаш рет қабылданды. Бұл зерттеулер ӛздерінің алдына тиімді басқарушылардың қасиеттері
немесе жеке сипаттарын анықтау мақсаттарын қойды.
Басқару стилі -бұл басқарушының бағынушыларға деген үйреншікті үлгілі тәртібі‚ яғни
ұйымның ӛз мақсатына жетуі үшін әсер етуі мен оятуы. Басқарушы ӛзінің біліктілігін
жүргізетін дәрежеге дейінгі ӛзіне де қолданылған биліктің типтері және бұдардың бәрінен
бұрын оның адамгерщілік қарым-қатынас жасауға немесе міндетті орындауына
қамқорлығына. Осының бәрі басқару стилін кӛрсетіп‚ аталған лидерді сипаттайды.
Автократикалық және либералдық стильдердің айырмашылығы.
Басқарудағы автократикалық лидер авторитарлы. Автократикалық басқарушы ӛзінің
айтқанын орындаушыларға істету үшін жеткілікті билікке ие болып‚ керек кезінде құбылмай
осыған жүгінуі немесе сүйенуі керек. Автократ ӛзінің ӛте тӛменгі деңгейдегі
бағынушыларының қажеттілігін әрқашанда ӛтеуге тырысады.
Лидерлік саласында әлемге әйгілі ғалым Дуглас Мак Грегор автократикалық басқарушының
‖Х‖ теориясының жұмысшыларына қатынасын айтқан.
‖Х±±‖ теориясы бойынша;
- адамдар әуелден бастап жұмыс істегілері келмейді және ыңғайы келгенде жұмыстан
қашады;
- адамдардың бәрі бірдей адалдықты мұрат тұтпағандықтан‚ олар жауапкершіліктен
құтылуға тырысады‚ сонымен қатар‚ ӛздерін басқаруын қалайды;
