1 тақырып. Қоғам дамуында экономикалық теорияНыҢ орны мен рӨлі

Бағалы қағаздарды сату арқылы капитал тартудың шексіз мүмкіншілігі, Фирманың іс-әрекет шаруашылық жүргізудегі тұрақтылығы (бір акционердің кетуінен фирма жабыла қоймайды.)

Басқарудың және ұйымдастырудың тым күрделілігі, Акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі, кәсіби кұпияның ашылу мүмкіндігі.

Осы көрсетілген кәсіпорындың негізгі формаларарымен қатар кооперативтік, мемлекеттік кәсіпорындарда болады.

1. 
   1.    Мазмұны.
   
2. 
   2.    Тауар.
   
3. 
   3.    Нарық.
   
4. 
   4.    Бәсеке.
   
5. 
   5.    Маркетинг стратегиясы.
   
6. 
   6.    Өндіріс жоспары.
   
7. 
   7.    Ұйымдастыру жоспары.
   
8. 
   8.    Нарықты бағалау және сақтандыру.
   
9. 
   9.    Қаржылық жоспар.
   

1. 
   1.    Іс-әрекеттің мәніне байланысты кәсіпкерліктің түрлері:
   

 

Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:

1. 
   1.    Жағдайлардың өзгеруіне жеңіл бейімделеді.
   
2. 
   2.    Тұтыну сұранысының өзгеруіне тез жауап береді.
   
3. 
   3.    Капитал салымына деген қажеттілігі төмен болады.
   
4. 
   4.    Бәсекелік дамудың негізін құрайды.
   
5. 
   5.    Техникамен қайта жабдықтану жылдам түрде жүзеге асады.
   

 

НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР МЕН ТЕРМИНДЕР

Акционерлік қоғам

Бизнес жоспар

Кооператив

Кәсіпкерлік

Жекешелендіру

Меншікті мемлекет иелігінен алу

Меншік

Серіктестік

 

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ

1. 
   1.    Меншік - экономикалық категорияда
   
2. 
   2.    Меншіктің «Құқық түрлері».
   
3. 
   3.    Қазақстан республикасындағы меншіктің формалары
   
4. 
   4.    Кәсіпорынның мағынасы мен ұйымдық-құқықтық формалары
   
5. 
   5.    Қазақстан республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу.
   
6. 
   6.    Кәсіпкерлік мәні мен формалары.
   
7. 
   7.    Бизнес-жоспар.
   

 

Нарық: мағынасы, түрлері мен қызметтері.

Адамзат қоғамының тарихында қоғамдық өндіріс екі түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады:

Бірінші жағынан, еңбектің нақты түрі белгілі бір тұтыну құнын өндірумен сипатталады. Яғни, нақты еңбек арнайы еңбек құралдарын пайдаланумен, жұмыскердің мамандығымен, одан қалды нақты нәтижесімен көрінеді. Сондықтан, тұтыну құнын жасайтын еңбекті нақты еңбек деп атайды. Тауардың өз құнын жасайтын еңбекті абстрактылы еңбек деп атайды. Яғни, құн мөлшері оны өндіруге жұмсалған қажетті жұмыс уақытымен өлшенеді.

Құн заңы нарықта баға заңы ретінде көрінеді, немесе баға – құн заңының көрінісі. Бағаның өзгеруі құн заңының өндіріс салалары арасында өндірістік ресурстарды қайта бөлу қызметін атқаратынын көрсетеді.

Қандай бір қоғамда болсын, ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі мен тауар айналымынан туындайды. Көптеген тауарлар массасынан белгілі бір немесе бірнеше тауарлар айырбас кезінде делдалдық қызмет атқару мақсатымен бөлініп шығады. Мұндай тауарлар ұлу қабыршығы, аң терісі, мал мен алтын, тағы басқа да көптеген басқа тауарлар болуы мүмкін. Бірақ уақыт өте келе бұл құнның жалпыға ортақ формасының пайда болуына әкелді. Кез келген басқа тауарларға тікелей айырбастауға қабілеті бар тауар жалпылама эквивалент деген ат алды. Сонымен, бұл қызметті барлық жерде дерлік үнемі күміс пен алтын атқаратын болды. Ақша айналыс құрамында шақа формасы ретінде көрініс алады. «Шақа» деген сөздің шығу тегі Ертедегі Римнің ақша белгісін соғуда бастау алған Юноны – Монета жеріне байланысты. Ақша дамуының өзі айырбаста асыл металдардан жасалған шақаның болуымен тоқталған жоқ. Бұл дамудың келесі қадамы – қағаз ақшаның, содан кейін несиелік ақшаның пайда болуы. Қағаз ақша ХІІ ғасырда тұңғыш рет Қытайда басылып шықты. Қағаз ақшаның кең көлемде таралуы ХҮІІІ ғасырдан басталады. 1761 жылдан бастап Швециядағы ірі банк өзінің «банкнот» деп аталатын қағаз ақшаларын шығара бастады.

 

Нарықтың пайда болу жағдайлары:

1. 
   1.    Қоғамдық еңбек бөлінісі.
   
2. 
   2.    Өндірушінің дербестігі, тәуелсіздігі, таңдау еркіндігі.
   
3. 
   3.    Жекеменшікке негізделіп өндірушінің экономикалық бөлініп шығуы.
   

Нарықтың субъектілеріне жататындар: сатушылар мен сатып алушылар (үй шаруашылығы, фирмалар, мекемелер, мемлекет). Нарық объектілеріне жататындар: тауарлар мен ақшалар. Тауарларға жататындар: өндірілген өнім мен қатар өндіріс факторлары (еңбек, жер, капитал) және көрсетілетін қызметтер.

1. 
   1.    Ақпараттық қызмет - нарық экономика жағдайы туралы мәліметтер таратады.
   
2. 
   2.    Делдалдық қызмет – нарық жағдайында тұтынушы өзіне қолайлы тауар сатушы тауып, өндіруші (сатушы) өзіне пайдалы тауарды алушыны таңдауға мүмкіндік алады.
   
3. 
   3.    Баға белгілеу қызметі – нарықтың өзі тек қоғамға қажетті шығындарды қабылдайды және соларды ғана төлейді.
   
4. 
   4.    Реттеушілік қызметі - капиталдың пайдасыз салалардан пайдалы салаға көшуі арқылы болашағы мол салалардың дамуына жағдай жасайды.
   
5. 
   5.    Санациялық қызмет – бәсеке қоғамдық өндірісті әлсіз, икемсіз және қабілетсіз кәсіпкерлерден тазартып белсенділер мен тапқырларға жол береді.
   

1. 
   1.    Нарық объектілерінің экономикалық бағыттары бойынша:
   
   1. 
      1.1.        Тауарлар мен қызметтер нарығы
      
   2. 
      1.2.        Өндіріс факторлары нарығы.
      
   3. 
      1.3.        Қаржы нарығы.
      
   4. 
      1.4.        Ақпарат нарығы.
      
2. 
   2.    Жағрапиялық орналасуы бойынша:
   
   1. 
      2.1.        Жергілікті нарық.
      
   2. 
      2.2.        Аймақтық нарық.
      
   3. 
      2.3.        Ұлттық нарық.
      
   4. 
      2.4.        Әлемдік нарық.
      
3. 
   3.    Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан:
   
   1. 
      3.1.        Монополия нарығы.
      
   2. 
      3.2.        Олигополия нарығы.
      
   3. 
      3.3.        Монополистік бәсеке нарығы.
      
   4. 
      3.4.        Жетілген бәсеке нарығы.
      
4. 
   4.    Сала бойынша:
   
   1. 
      4.1.        Автомобиль нарығы.
      
   2. 
      4.2.        Компьютер нарығы.
      
   3. 
      4.3.        Ауылшаруашылық нарығы.
      
   4. 
      4.4.        Өнеркәсіп нарығы.
      
5. 
   5.    Тауар өткізу сипатына қарай:
   
   1. 
      5.1.        Көтерме сауда нарығы.
      
   2. 
      5.2.        Бөлшек сауда нарығы.
      
6. 
   6.    Заң актілеріне сәйкес:
   
   1. 
      6.1.        Ресми нарық.
      
   2. 
      6.2.        Жасырын нарық – көлеңкелі.
      
7. 
   7.    Нарықтың дамуына байланысты:
   

2. 
   1.2.        Дамымаған нарық.
   

А. Смит – бәсекені нарықтың - «Көрінбейтін қолы» деп атаған. Бәсеке арқылы нарық субъектілері өз пайдасына қарай әрекет етіп, тұтас болғанда қоғам үшін тиімділіктің негізін қалайды. Осы айтылған элементтердің өзара қатынасы арқылы нарық қалыптасады.

Бәсекені бірнеше белгілері бойынша мынадай тұрлерге бөлуге болады:

1. 
   1.    Даму масштабы бойынша:
   
   1. 
      1.1.        Жеке бәсеке – жеке бір қатысушы нарықтың аса қолайлы жағдайларын таңдап алуға талаптанады.
      
   2. 
      1.2.        Жергілікті бәсеке – жергілікті қайсыбір территориядағы тауар иелерінің жарысы.
      
   3. 
      1.3.        Сала ішіндегі бәсеке – сала ішіндегі жарыс.
      
   4. 
      1.4.        Сала арасындағы бәсеке - әртүрлі сала субъектілерінің жарысы.
      
   5. 
      1.5.        Ұлттық бәсеке – ел ішіндегі жарыс.
      
   6. 
      1.6.        Жаһандық бәсеке - әр түрлі мемлекет субъектілерінің жарысы.
      
2. 
   2.    Жүргізу әдісіне қарай:
   
   1. 
      2.1.        Бағалық бәсеке – бағаны төмендету арқылы
      
   2. 
      2.2.        Бағасыз бәсеке – тауар сапасы, жарнама, қызмет көрсету арқылы.
      
3. 
   3.    Ниет тәсілдері бойынша:
   
   1. 
      3.1.        Адал ниеттілік бәсеке
      
   2. 
      3.2.        Ниетсіз бәсеке – нарықтың ережелерін бұзу, жалған жарнаманы қолдану және т.б. арқылы.
      
4. 
   4.    Бәсекенің даму сипатына қарай:
   
   1. 
      4.1.        Жетілген бәсеке
      
   2. 
      4.2.        Жетілмеген бәсеке (олигополия, монополия, монополистік бәсеке).
      

1. 
   1.     Табиғи монополия – сирек кездесетін және өндірілмейтін өндіріс факторына билік ету жағдайында пайда болады (тұтынушыларға – су отын, энергия қуатын, газ беру және т.б. фирмалар)
   
2. 
   2.     Жасанды монополия - фирмалардың бірігу және келісу нәтижесінде пайда болады.
   
3. 
   3.     Кездейсоқ монополия - өз шеңберіндегі тұтынушылардың сұранысының ұсыныстан уақытша артуы жағдайында пайда болады.
   

 

Шоғырланудың бағыттары

1. 
   1.    Картель - өндірістің көлемі туралы, бағалар туралы келісу
   
2. 
   2.    Синдикат – кәсіпорындардың тәуелсіздігі сақталып, бірлесіп тауар өткізу мақсатымен ұйымдасқан бірлестік.
   
3. 
   3.    Концерн - бірнеше бағыттағы фирмалардың бірыңғай қаржы орталығына бірлесуі.
   
4. 
   4.    Конгломерат – шаурашылық іс-әрекетіне байланысы жоқ компаниялардың бірлесуі .
   

заңдылықтар қолданылады. Олар ҚР-ның «Табиғи монополиялар туралы», «Ниетсіз бәсеке туралы», «Бәсеке және монополиялық іс-әрекетті шектеу туралы» зандарына негізделеді.

3.1.кесте

Ақша

Монополия

Олигополия

Ұсыныс

Сұраныс

1. 
   1.    Натуралды және тауарлы шаруашылық.
   
2. 
   2.    Ақшаның шығу тегі.
   
3. 
   3.    Нарықтың мәні мен қызметі.
   
4. 
   4.    Нарықтың құрылымы.
   
5. 
   5.    Жасырын экономика.
   
6. 
   6.    Нарық механизмнің негізгі элементтері.
   
7. 
   7.    Бәсекенің дамуына байланысты нарықтың моделі.
   
8. 
   8.    Монополия мен монопсония.
   

 

Сұраныс пен ұсыныс.

 

Өндірісті ұйымдастыру кезеңінде туатын негізгі:

Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері.

Сұраныс - ақшалай камтамасыз етілген тұтынушының қажеттілігі немесе сұраныс - төлем қабілеттілігі бар қажеттілік. Құндық тұрғыдан сұраныс осы қажетті тауарлардың сапасын құрайды.

Сұраныс заңы – тауар бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері қатынастың көрінісі, яғни тауарға баға төмендегенде тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. Егер тауарға баға өссе, оған деген сұраныс азаяды.

Сұраныстың қисығы – бұл сұраныс заңының графиктегі көрінісі, яғни бұл сызықтағы нүктелер белгілі бір уақыттағы тұтынушының тауарды қандай бағамен және қанша мөлшерде сатып алатын мүмкіншіліктерін көрсетеді. 4.1. графиктегі көлденең осьте - сұраныс көлемі (Q), ал тікелей осьте (Р) – тауардың бағасы, сұраныстың қисығы (Д).

Нарықтық сұраныс көптеген факторлардың әсерімен қалыптасады, яғни сұранысқа бағадан басқа да бағасыз факторлар әсерін тигізеді:

1. 
   1.    Тұтынушылардың табысы. Табыс өскен сайын тұтынушылардың сұранысы да өседі.
   
2. 
   2.    Тұтынушылардың саны. Тұтынушылар саны молайған сайын сұраныс та өседі.
   
3. 
   3.    Тұтынушылардың талғамы (ұнатуы, ұнатпауы, жаңа үлгідегі тауарлар)
   
4. 
   4.    Бірін бірі алмастыратын және бірін - бірі толықтыратын тауарлардың бағаларының өзгеруі. Егерде тауарлар бірін - бірі толықтыратын болса (автомобиль және бензин), онда бір тауар (автомобиль) бағасының өсуі екінші тауарға (бензин) деген сұраныстың азаюына әкеледі. Егерде тауарлар бірін - бірі алмастыратын болса (май және маргарин), онда бір тауар (май) бағасының өсуі екінші тауарға (маргарин) деген сұраныстың ұлғаюына әкеледі.
   
5. 
   5.    Келешектегі өзгерістерді күту: инфляциялық және тапшылық жағдайдағы өзгерістер бүгінгі күндегі сұраныстың өсуіне әкеледі.
   

График 4.1. Сұраныстың қисығы.	График 4.2. Сұраныс қисығының жылжуы.
Бағаның өзгеру әсерінен сұраныс көлемінің өзгеруі сұраныс қисығының өз бойымен жылжуынан көрінеді	Бағасыз факторлардың әсері сұраныстың өзгеруіне әкеледі, ол қисық сызықтың орнынан жылжуынан көрінеді: Оңға-жоғары ( өсуі) Солға-төменге ( азаюы)