1 Нарық жағдайында өндірілетін өнім сапасының ұғымы, мағынасы

«²ûçûë Æàð» ´Ê–íi» àéíàëûì ºîðëàðû äà íåãiçãi ºîðëàðы äà åñåïòi æûëы біршама төмендегенін ê¼ðóãå áîëàäû.

Ағымдағы активтері 56 846,9 ìû» òã-ãå өсіп, îíû» iøiíäå ìàòåðèàëäûº àéíàëûì ºîðëàðû 15 181,1 ìû» òã, àºøàëàé ºàðàæàòòàð 47 662,5 ìû» òã-ãå ¼ñiï, ê¸ñiïîðûííû» áàðëûº ºàðæûëàðû өткен жылмен салыстырғанда -98 239,4 ìû» òã-ãå кеміген. Негізгі шығын ұзақ мерзімді активтер есбінен болып отырғанын көруге болады.

Íàðûº æà¹äàéûíäà «²ûçûë Æàð» ´Ê–ãi ¼íäiðiëåòií ¼íiì æ¸íå ê¼ðñåòiëåòií ºûçìåò ò¾ðëåðií áiðøàìà ò¾ðëåíäiðãåí. Àë ¼íäiðiñ ïðîöåñiíå ºàæåòòi çàòòàðäû àðíàéû ñàóäà ä¾êåíäåði ìåí ñàóäà áàçàðëàðûíàí ñîíäàé-ຠàðíàéû òàïñûðûñïåíåí æàñàòàäû.

Àë ì½íäàé ïðîöåññ, ¼ç êåçåãiíäå å»áåê ñèûìäûëû¹û æî¹àðû æ½ìûñºà æàòàäû. Á½ë ïðîöåñòåðäi ä½ðûñ æîë¹à ºîþ ºàæåòòi ìàòåðèàëäàðìåí äåð êåçiíäå ºàìòàìàñûç åòiï îòûðóäû» áiðäåí-áið æîëû.

«²ûçûë Æàð» ´Ê–ãi íåãiçiíåí æåðãiëiêòi õàëûºòû», ñîíäàé-ຠøåò ìåìëåêåòòåð òàïñûðûñòàðûìåí æ½ìûñ iñòåéäi, ÿ¹íè ê¼ï ì¼ëøåðäå àñòûº åãiï, îíû æèíàï, êåïòiðiï, òàçàðòûï, ñ½ðûïòàï, ¼»äåï отандас кәсіпорындар мен øåò ìåìëåêåòòåðãå ñàòàäû. Ñû êåçäåðäåãi ºèûíøûëûºòàð¹à áîé àëäûðìàé, ºûçìåòií æàë¹àñòûðó á½ë ê¸ñiïîðûí¹à äà ¼ç ¸ñåðií òèãiçäi. Æûëäàí-æûë¹à øû¹àðàòûí ºûзìåò ïåí ¼íäiðiëåòií ¼íiì ê¼ëåìi æî¹àðûëàï æ½ìûñøûëàðäû» å»áåê ¼íiìäiëiêòåði àðòòû. Øû¹ûíäûëûº äå»ãåéi àðòòû. Ñû åêi æûëäà¹û ì¸ëiìåòòåð ê¼ðñåòêiøòåði îñû æà¹äàéäû ê¼ðñåòåäi. ̸ñåëåí 2003 æûëû ¼íiìäi ¼òêiçó ê¼ëåìi 40 287,1 ìû» òã. Áîëñà 2004 æûëû á½ë øàìà 39 036,4 ìû» òã-íi º½ðàï, -1 250,7 ìû» òã. êåìiãåí. Òîëûº ¼çiíäiê º½í 30 315,6 ìû» òã.-äåí 30 946,6 ìû» òã.-ãå äåéií ¼ñòi. Øû¹ûí ê¼ëåìi äå ñ¸éêåñiíøå -3 805,2 ìû» òã-ãå ¼ñòi.

Ìiíå îñûíäàé òàëäàóëàð í¸òèæåñi, æà»à ½ñûíûñòàð ìåí øàðàëàð òîáûí åíãiçóäi ºàæåò åòòi.

Нарықтық экономиканың қай саласында болмасын қызмет етіп, негізгі мақсаты табыс табуға бағытталған, кез-келген кәсіпорын кызметі, маркетингтік зерттеулерді аса қажет етеді. Осы орайда біздің мысалдағы «Қызыл Жар» ӨК-нің қызметі оң нәтижеге қол жеткізуге бағытталған нарық субьектісі ретінде атқарылып жатқан шаралар жиыны мен осы мақсатта келешекте атқарылатын жұмыстар жүйесімен қысқаша таныстырып өткенді жөн көрдік.

Жоғарыда аталып отырған кәсіпорын қызмет саласы бойынша ауылшаруашылық өнімдерін өндіруге және өңдеуге бағытталған. Ауыл шаруашылық өнімдерінің 90%-ы тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларымен тығыз қызмет ететінін, бұл саланың өндірген өнімдері барынша алғашқы тұтыну заттары немесе сол заттарға шикізат ретінде пайдаланылатынын ескере отырып, өнім өткізуде нарық сегменттері арасында жоғары сұранысқа ие болатыны баршамызға белгілі. Сонда да болса кездесетін қиыншылықтар реті аз емес. Мәселен:

1. 
   өндірілген немесе өңделген өнім сапасы нарық талаптарына сәйкестігі;
   
2. 
   өндірілген немесе өңделген өнім сапалы болған жағдайда кәсіпорынның қызметті немесе өнімді өткізу құны - өнімнің бағасы;
   
3. 
   осы нарық сегменттерінде қызмет көретумен және өнімді өндіру немесе өңдеумен айналысатын басқа да нарық субьектілері – бәсекелестер және т.б.
   

Еліміздегі өндірілетін ауылшаруашылық өнімдерінің 90%-ы тамақ және текстильдік өнеркәсіппен тікелей байланысты екені бәрімізге белгілі. Ауылшаруашылығында өндірілетін өнімдер түрлері өте көп, олар атап айтқанда негізінен: мал, сүт, құс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар, бау-бақша өнімдері және т.б. Дипломдық жұмыс тақырыбына сәйкес басты мақсатымыз, өз таңдауымыз бойынша алынған ауылшаруашылығы саласында өндірілетін өнімнің сапасын көтеру. Жоғарыда атап өткеніміздей бұл салада өндірілетін түрлері өте көп. Сондықтан бұл жұмыста неғұрлым терең нәтижеге жету үшін мысалға алынып отырған шаруашылық етуші субьектінің өндіретін өнімдері ішінен зерттеу нысаны ретінде, Қазақстан Республикасының ЖІӨ-нің 163 300 млн.теңгесін құрайтын, «бидайды» аламыз. Жұмыс барысында ауылшаруашылық өнімдерінің басқа түрлеріне (ет өнімдері, бау-бақша өнімдері және т.б.) де қысқаша тоқталып өтеміз. Еліміздегі бидайдың сапасы ғана емес оның әлемдік өндірушілер өнімдері арасында бәсекеқабілеттілігіне да талдау жасаймыз.

Жалпы алғанда Республикамыз бидай өндіру көлемі жағынан әлемдік өндірушілер арасында 12-ші орын алады. Ал оны экспорттауда 5-ші орын алады. Жалпы мемлекетіміз бойынша бидай өндіру соңғы 4 жылға (7-сурет).

Биылғы жылы Республикамыз бойынша 2005 жылға жоспарланған жалпы егістік жерлер аумағы 13,7 млн.га. Бүгінгі таңда өңделген астықтың жалпы мөлшері 13,4 млн.тн. Қазақстан халқының 1 жылдық орташа тұтыну мөлшері 5,6 млн.тн. Жылдық орташа тұқымдық астық мөлшері 2,7 млн.тн. 1,7 млн.тн. астық мемлекеттік резервте сақталады. Ал өндірілген астықтың қалған бөлігі, яғни 3,7 млн.тн. экспортқа шығарылады. Айта кететін жәйт, Қазақстан астықты экспорттаудан әлемдік деңгейдегі басты астық өндірушілер (АҚШ, Евроодақ, Аргентина, Австралия және Канада) сапын толықтырды. Мұндағы басты критерий Қазақстан астығының сапасының сәйкестігі мен бағасының төмендігі.

7 сурет- Қазақстандағы соңғы 4 жылда өндірілген астық көлемі

Астық өндірумен айналысатын нарық субьектісі негізінен астықты 2-топқа бөледі, ол:

• 
  Дайындалатын астық - өңдеуге дайындалатын астық;
  
• 
  Ұсынылатын астық – белгілі өңдеу сатыларынан өткеннен кейін азық-түліктік, жем-шөптік және техникалық мақсаттарда пайдаланылатын астық;
  

• 
  Сапасы қанағаттандыратын нан өнімдерін дайындауға жарамсыз және нан пісіру үшін құрамын жақсартуды қажет ететін – нашар астық;
  
• 
  Өзіндік көрсеткіштері өте күшті, нашар астық құрамын тиімді жақсарту үшін пайдаланылатын, жұмсақ астық сұрыптары – жақсы астық; болып 2-топқа бөлінеді. Астық класы – астықтың технологиялық және азықтық құрамын сипаттайтын, астық сапасының кешенді көрсеткіші. Араласпа заттар – барлық органикалық және бейорганикалық заттар, басқа да дақыл дәндері мен арамшөп дәндері сонымен қатар механикалық зақымдалған және бүлінген астық дәндері.
  

• 
  Дәндік араласпа заттар, оларға: шағылған дән, кәтек дән, тапталған дән, өніп кеткен дән, үсіген дән, зақымдалған дән, пісіп жетілмеген дән және зиянкестермен зақымдалған дәндерді жатқызамыз;
  
• 
  Минералдық араласпа заттарға – құм, тас, топырақ түйіршіктерін, галька, шлак, руда және т.б.
  
• 
  Органикалық араласпа заттар – бұтақша, жапырақ, бидай масағының қалдықтары, зиякестер қалдықтары және улы емес арамшөптердің дәндері;
  
• 
  Зиянды араласпа заттар – адам және жануарлар үшін қауіпті өсімдіктер (головня, спорынья, горчак ползучий, вязель разноцветный, софора лисохвостая, плевел опьяняющий, гелиотроп опушеноплодный, триходесма седая, зерна, поврежденные нематодой);
  
• 
  Фузариозды астық – фузариум тектес грибтермен зақымдалған, қоңырқай кейде ақшулан күлгін, кәтек, тіршіліксіз және оңай бұзылатын астық түрі;
  
• 
  Бұзылған, жарамсыз астық – қоңырқайдан толық қара түске дейін, эндоспермасы бұзылғандығы анық байқалатын астық;
  

• 
  зақымдалуы бойынша ластаушы (сорный) және дәндік (зерновой) араласпа заттарға жатқызылмаған зақымдалған және бүтін астық дәндері;
  
• 
  1,7мм х 20мм елеуішінен түскен, ұсақ дәндер;
  
• 
  Жұмсақ астықта 6 класс – барлық көрсеткіштері бойынша, дәнді дақылдар стандарттарына сәйкес, зақымдалу деңгейіне тәуелсіз, араласпа заттарға жатқызылмаған: шағылған, зиянкестермен бүлінген, тапталған бидай дәндері жатады;
  

12 кесте - Жұмсақ бидайға қойылатын стандарт талаптары

Бидайды ботаникалық, биологиялық белгілері, түсі, шынылылық белгілері бойынша кестеде көрсетілген типтерге бөледі (ДСТУ 3768-98-ға сәйкес).

Жетілу, жинау немесе сақтау кезіндегі қолайсыз жағдайлар нәтижесінде өзінің табиғи түсін жоғалтқан бидайды, қара нүктелердің барлығына қарай қарайған немесе түсін жоғалтқан деп танып, оның деңгейін анықтайды.

Сапа көрсеткіштерінің деңгейіне қарай ДСТУ 3768-на сәйкес, жұмсақ бидайды 6 класқа, ал қатты бидайды 5 класқа бөледі. Әр кластың сапа көрсеткіштері сәйкесінше кестелерде көрсетілген.

14 кесте - Бидайдың сапа көрсеткіштері